Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
377 etməsi fikrini necə də gözəl ifadə edir: "Yuxu – adamcığazı bütünlükdə örtən plaşdır"! Filosofların və alimlərin insan nəslini maarifləndirməsi fikrini Kleyst necə də gözəl alleqoriya ilə ifadə edir:
O kəslər ki, onların gecə çırağı bütün dünyanı nura bürüyür! Homer bədbəxtlik gətirən «Ata»nı * son dərəcə güclü bir tərzdə və əyani olaraq səciyyələndirir: Onun pəncələri zərifdir: toxunmur onlarla Yerin tozuna; o, insanların başları üstündə gəzir 30 . (İliada, XIX, 92) Meneni Aqrippanın mədə və üzvlər barədə təmsili Roma xalqına necə də güclü bir təsir göstərmişdi! Son dərəcə mücərrəd bir fəlsəfi ehkamı "Dövlətin" yeddinci kitabının başlanğıcında Platon mağara barədə yuxarıda xatırlanan alleqoriyasında necə də gözəl ifadə edir 31 ! Prozerpina haqqında mif də, həmçinin fəlsəfi təmayülə malik dərin mənalı alleqoriyadır, Prozerpina yeraltı səltənətin hakimiyyəti altına düşür, çünki orada nar ağacının meyvəsini dadmışdı 32 : bu, həmin mifin Höte tərəfindən həyata keçirilmiş işlənməsində xüsusən aydın görünür, Hötenin bu şərhi hər hansı bir tərifdən daha yüksəkdədir və o, bunu özünün "Həssaslığın təntənəsi"nə epizod olaraq vermişdir. Mənə üç geniş alleqorik əsər
*
yanılmanın mücəssəməsi, Zevsin qızı hesab olunur – tərc.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
378 məlumdur: aşkar və açıq – bu, Baltazar Qrasianın "Kritikon"udur 33 ; o, - öz aralarında bağlı olan dərin mənalı alleqoriyaların genişmiqyaslı və zəngin çulğaşmasıdır, bu alleqoriyalar əxlaqi həqiqətlərin canlı libası kimi çıxış edir, onlar bunun sayəsində böyük əyanilik əldə edirlər və müəllif fantaziyasının zənginliyi ilə bizi heyrətləndirirlər. Maskalanmış iki alleqoriya isə – Don Kixot və Qulliver 34 liliputlar yanındadır. Birinci elə bir insanın həyatının alleqoriyasını yaradır ki, bu, başqalarına rəğmən təkcə öz şəxsi rifahını qurmaqla məşğul deyil, onun fikirlərinə və iradəsinə sahib olmuş obyektiv, ideal məqsədə doğru can atır, – bu səbəbdən də o, bu dünyada qəribə görünür. Qulliverdə isə fiziki olan bütün hər bir şeyi mənəvi mənada başa düşmək lazımdır və o zaman Hamletin onu adlandırdığı kimi satirical roque-nin (kələkbaz satirikin) nə demək istədiyi aydın olacaqdır. Belə ki, poetik alleqoriya üçün anlayış həmişə veriləndir, bunu, o, əyani olaraq, mənzərəli bir şəkildə təqdim etməyə səy edir, buna görə də, o, bəzən yaradılmış rəsmdə öz ifadəsini və ya özünə dəstək tapa bilər; sonuncu belə halda təsviri sənət əsəri kimi deyil, yalnız izahedici heroqlif kimi nəzərdən keçirilir və rəssamlıq mənasına deyil, yalnız poetik mənaya iddia edir. Lafaterin həqiqətin hər bir nəcib mübarizini ilhamlandırmalı olan gözəl alleqorik vinetkası belədir: şamı tutan əli arı sancır, amma eyni zamanda yuxarıda alov ağcaqanadları yandırır; aşağıda bu yazı var:
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
379 Onun həm kəlləsini, həm də bütün beynini dağıtsın. İşıq hər halda işıqdır; Zalım eşşək arısı məndən əl çəkməsə də, Onu əlimdən buraxmayacağam, – yox. Üstündə sönməmiş tüstülənən şamın təsviri və belə bir yazı olan qəbirüstü lövhə də elə buraya aiddir:
Bir qədim alman nəsil şəcərəsi də, nəhayət, belədir: vardan-yoxdan çıxan ailənin sonuncu övladı həyatını tam nəfsini saxlama və bəkarət içərisində keçirmək və bununla da öz nəslinin varlığına elə son qoymaq qətiyyətini ifadə etmişdi ki, özünü çoxbudaqlı ağacın köklərini qayçı ilə doğrayan kimi təsəvvür etmişdi. Buraya, həmçinin, ümumiyyətlə, yuxarıda xatırlanan o obrazlar da aiddir ki, onları adətən emblem adlandırırlar, onları da, həmçinin ifadə olunmuş qısa ibrətamiz təmsilin qələmə alınması da adlandırmaq olardı. Bu qəbildən olan alleqoriyaları rəngkarlığa deyil, həmişə poeziyaya aid etmək lazımdır, və onlara bəraət qazandırma məhz bundan ibarətdir: onların rəngkarlıq vasitəsilə yerinə yetirilməsi burada həmişə yanakı element olaraq qalır və ondan yalnız o tələb olunur ki, təsvir olunan şeyi tanımaq mümkün olsun. Əgər əyani olaraq təsəvvür olunan və mücərrəd məna arasında yalnız ixtiyari əlaqə mövcuddursa, alleqoriya həm
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
380 təsviri sənətdə, həm də poeziyada simvola keçir, Simvolik olan bütün hər bir şey mahiyyəti etibarı ilə şərti razılaşmaya əsaslandığından, simvolda digər nöqsanlar içərisində o nöqsan da mövcuddur ki, onun mənası zaman keçdikcə unudulur və o, tamamilə lallaşır: əgər bu, məlum olmasaydı, kimin ağlına gələrdi ki, balıq nəyə görə xristianlığın simvoludur 35 ? Olsa-olsa hansısa Şampolion 36 , ona görə ki, bu, qəti olaraq fonetik heroqlif olmaqdan başqa bir şey deyildir. Elə buna görə də, Yəhyanın Vəhyi 37 poetik alleqoriya kimi demək olar ki, o vəziyyətdədir ki, hələ də şərh olunan magnus Deus sol Mithra (böyük günəş tanrısı Mitra) 38 təsvir olunan relyeflər həmin bu vəziyyətdədir * . § 51
Əgər bizim, ümumiyyətlə, incəsənət barədə əvvəlki düşüncələrimizi biz təsviri sənətlərdən poeziyaya gətirsək, onda şübhə etmərik ki, onun məqsədi – ideyaları, iradənin təcəssüm pillələrini aşkara çıxarmaq və onları dinləyiciyə şair ruhunun dərk etdiyi kimi bütün aydınlığı və canlılığı ilə çatdırmaqdır. İdeyalar mahiyyət etibarı ilə əyanidirlər; buna görə də, baxmayaraq ki, poeziyada sözlər vasitəsilə bilavasitə olaraq yalnız mücərrəd anlayışlar ötürülür, hər halda dinləyiciyə bu anlayışların nümayəndəliyində
həyat ideyalarını göstərmək niyyəti aşkardır, bu da, yalnız onun öz məxsusi fantaziyasının köməyi ilə həyata keçirilə biləndir. Amma onu nəzərdə tutulan
* II cildin 36-cı fəsli buraya aiddir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
381 məqsədə uyğun olaraq oyatmaq üçün, həm poeziyanın, həm də hətta ən quru prozanın bilavasitə materialını təşkil edən anlayışlar aşağıdakı qaydada tutuşdurulmalıdır: onların sferaları öz aralarında elə kəsişməlidir ki, onlardan heç biri öz mücərrəd ümumiliyində donub qalmasın, fantaziya qarşısında onların əvəzinə onların sonradan şairin sözlərində onun məramına uyğun olaraq modifikasiya olunan (şəkli dəyişdirilən) əyani nümayəndələri çıxış etsinlər. Necə ki kimyaçı tamamilə açıq və şəffaf mayelərdən onların birləşdirilməsi yolu ilə bərk çöküntülər alır, eləcə də, şair sanki anlayışların mücərrəd, şəffaf ümumiliyindən onların birləşmə üsulunun özünün sayəsində nəsə konkret və fərdi olanı – əyani təsəvvürü - çıxarmağı bacarır. Zira ideya yalnız əyani olaraq dərk olunur, məqsədin dərk olunması isə – hər cür sənətin məqsədidir. Poeziyada, eləcə də kimyada ustalıq hər dəfə məhz arzuladığımız qalığı əldə etmək bacarığına gətirib çıxarır. Poeziyanın çoxsaylı epitetləri bu məqsədə xidmət edir, onlar anlayışın ümumiliyini getdikcə daha çox daraldır, onu əyani olana qədər gətirib çıxarırlar, Homer, demək olar ki, hər bir isimə sifəti birləşdirir, onun anlayışı birinci anlayışın sferasına soxulur və dərhal onu xeyli dərəcədə daraldır, bunun da nəticəsində o, artıq əsaslı bir surətdə seyrə yaxınlaşır; məsələn: Bu anda Okeana düşdü günəşin şəfəq saçan məşəli, Çox bəhrə verən torpağın üzərinə qara gecəni çəkərək 39 . Və ya, Göy qübbəsi cənubun naz-qəmzəsi ilə nəfəs aldığı yerdə, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
382 Mərsinin mürgülədiyi dəfnə ağacının axşamladığı yerdə 40 ,- şeiri az anlayışla cənub iqliminin bütün füsunkarlığını fantaziya qarşısında canlandırır. Ritm və qafiyə – bütövlükdə poeziyanın spesifik yardımçı vasitəsidir. Mən onların qeyri-adi dərəcədə qüdrətli təsirini başqa cür izah edə bilmərəm, yalnız onunla izah edə bilərəm ki, zamanla əhəmiyyətli dərəcədə bağlı olan bizim təsəvvür etmə qabiliyyətimiz bundan o xassəni əldə etmişdir ki, onun sayəsində biz hər bir müntəzəm olaraq qayıdan səsi daxilən müşayiət edirik və sanki ona hay veririk. Elə buna görə də, ritm və qafiyə bizim diqqətimizi qismən özünə cəlb edir, bununla bizdə meyl yaradır ki, bizə danışılan hekayəti daha həvəslə dinləyək; qismənsə onların sayəsində bizdə kor, hər hansı bir mühakimədən öncə gələn danışılan hekayətlə razı olma meydana çıxır, bunun da nəticəsində, sonuncu, hansısa dəlillərdən asılı olmayan məlum emfatik inandırıcılıq kəsb edir. Poeziyanın ideyaları ötürmək üçün istifadə etdiyi materialın, yəni anlayışların ümumiliyi üzündən onun sferası çox genişdir. O, bütün təbiəti, bütün pillələrin ideyalarını təsvir edə bilər, ona görə ki, ideyaya uyğun olaraq, o, gah təsviri, gah təhkiyəçi, gah da bilavasitə dramatik təsvirə əl atır. Amma əgər, iradənin obyektivliyinin aşağı pillələrinin təsvirində təsviri sənət onu daha çox üstələyirsə, çünki, şüursuz, həmçinin də sırf heyvani təbiət özünün demək olar ki, bütün mahiyyətini artıq bircə yaxşı sezilmiş məqamda üzə çıxarır, onda, əksinə, insan, təkcə özünün siması və təkcə üzünün ifadəsi ilə tam ifadə www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
383 olunmur, həm də əməllər zənciri və onları müşayiət edən affektlər və fikirlər vasitəsilə ifadə olunur, – insan poeziyanın əsas predmetini təşkil edir ki, bu baxımdan onunla heç bir başqa sənət müqayisəyə gəlmir, ona görə ki, burada onun köməyinə irəliyə doğru hərəkət gəlir ki, bu da, təsviri sənətə yaddır.
Beləliklə, iradənin yüksək pillədə təzahürü olan ideyanın açılması, onun insan meylləri və əməlləri zəncirində təsviri, – poeziyanın böyük məramı budur. Doğrudur, təcrübə və tarix də bizi insanla tanış edirlər, amma onlar çox vaxt bizi insanla tanış etməkdən camaatla tanış edirlər, yəni, insanın daxili mahiyyətinə dərindən nüfuz etməkdən daha çox, insanların qarşılıqlı münasibətləri barədə empirik məlumat verirlər (hər bir kəs buradan öz məxsusi davranışı üçün qaydalar çıxarır). Doğrudur, insanın daxili mahiyyəti də onlar üçün əsla bağlı qalmır; amma hər dəfə, tarixdə və ya bizim öz məxsusi təcrübəmizdə bəşəriyyətin mahiyyətinin özü bizə açıqlandığı zaman biz bu təcrübəni tarixçilər tarixi qavradıqları kimi artıq sənətkarın gözləri ilə, poetik olaraq, yəni təzahürdə deyil, ideyada, münasibətlərdə deyil, onun daxili mahiyyətində qavrayırıq. İnsanın özünün məxsusi təcrübəsi isə poeziyanın, eləcə də tarixin anlaşılması üçün qaçılmaz şərt kimi çıxış edir, ona görə ki, o, sanki o dilin lüğətidir ki, onların hər ikisi bu dildə danışırlar. Amma tarixin poeziyaya münasibəti portret rəngkarlığının tarixi rəngkarlığa münasibəti kimidir: birinci xüsusi həqiqəti, ikinci isə – ümumi həqiqəti verir; birinci təzahürün həqiqətinə malikdir və onu bu təzahürdə təsdiqləyə bilər, ikinci isə hansısa ayrıca hadisədə tapıla bilməyən, amma www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
384 onların hamısında öz sözünü deyən ideyanın həqiqətinə malikdir. Şair bilərəkdən seçmə yolu ilə əsas surətləri əhəmiyyətli vəziyyətlərdə təsvir edir; tarixçi isə onları təzahür olunduqları kimi qəbul edir. O, hətta hadisələri və xadimləri onların daxili, əsl mənasına, əhəmiyyətinə görə, onların ideyanı ifadə etmələri dərəcəsinə görə də nəzərdən keçirə və seçə bilmir, – o, onların əlaqələr və nəticələr nöqteyi-nəzərindən xarici, göstərilən, nisbi vacibliyinə əməl etməlidir. O, özlüyündə nəyisə onun mühüm xarakterində və ifadəsində nəzərdən keçirmək hüququna malik deyildir, bütün hər bir şeyə nisbilik meyarı ilə yanaşmalıdır, bütün hər bir şeyi hadisələrlə əlaqəsində, sonrakı hadisələrə və xüsusən də, müasirliyə təsiri baxımından öyrənməlidir. Elə buna görə də, o, əhəmiyyətsiz olanın, hətta kralın bayağı olan əməlinin də üstündən sükutla keçmir, ona görə ki, o, müəyyən nəticələr doğurur və təsir göstərir. Əksinə, əgər bu hadisələr nəticəyə malik deyildirsə və əgər bu şəxsiyyətlər təsir göstərməmişsə o, ayrıca şəxslərin qeyri-adi dərəcədə əhəmiyyətli əməlləri, görkəmli fərdlər barədə xatırlatmaq hüququna malik deyildir. Zira onun nəzərdən keçirilməsi əsas qanunu ilə idarə olunur və o, o hadisələri görür ki, bu qanun onların forması kimi çıxış edir. Şair isə hər hansı bir münasibətdən kənar, hər hansı bir zamandan kənar ideyanı, bəşəriyyətin mahiyyətini tutur, – özündə şeyin ali pilləsində onun adekvat obyektliyini tutur. Buna görə də, baxmayaraq ki, tarixçinin zəruri olaraq əməl etməli olduğu bu öyrənmə üsulunda da hadisələrin daxili mahiyyəti, mənası, istənilən bir qabığın nüvəsi tamamilə yox ola bilməz və, ən azı, onları axtaranlar üçün açıq və dərk edilə bilən olaraq qalırlar, – www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
385 amma özünün münasibətlərinə görə deyil, özlüyündə əhəmiyyətə malik olan, ideyanın həqiqi, daha doğru və daha aydın açılışı, tarixdən daha çox poeziyada baş verir və buna görə də, bu, nə qədər paradoksal səslənsə də, etiraf etmək lazımdır ki, əsl, daxili həqiqət poeziyada tarixdə olduğuna nisbətən xeyli daha çoxdur. Axı tarixçi fərdi hadisədən məhz onun həyatda baş verdiyi kimi, onun zaman daxilində inkişaf etdiyi kimi, səbəblərin və nəticələrin müxtəlif çulğaşmalarında olduğu kimi yapışmalıdır, amma o, bunun üçün bütün verilənlərə malik ola bilməz, bütün hər bir şeyi görə və ya soruşub-öyrənə bilməz: hər bir anda onun rəsminin orijinalı onu tənha qoyur və ya yalançı görkəmlə əvəz olunur, və bu, o qədər tez-tez baş verir, belə də düşünmək mümkün olur ki, guya hər hansı bir tarixdə həqiqətdən daha çox yalan vardır. Əksinə, şair bəşəriyyət ideyasını hansısa müəyyən təsvirə yatımlı tərəfdən götürür və bunun daxilində onun üçün obyektivləşən şey - onun öz məxsusi məninin mahiyyətidir; onun dərk olunması yuxarıda heykəltəraşlığa münasibətdə izah olunduğu kimi, qismən a priori olaraq baş verir, onun nümunəsi onun ruhu qarşısında möhkəm, sarsılmaz bir tərzdə, aydın, parlaq işıqlandırma altında durur və onu tərk edə bilməz, – ona görə də, o öz ruhunun güzgüsündə bizə ideyanı onun xalisliyində və aydınlığında göstərir və onun təsviri xırda detallarına qədər, həyatın özü kimi həqiqidir. Aydındır ki, mən hər yerdə müstəsna dərəcədə o nadir, böyük, əsl şairlər barəsində danışıram və ortabab, qafiyəbaz və nağılbaz şairlərin o miskin tayfasını isə hər bir şeydən daha az nəzərdə tuturam, onlar Almaniyada, xüsusən də indi o qədər www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
386 çoxalıblar ki, onların qulaqlarına hər tərəfdən aramsız olaraq qışqırmaq lazımdır: Şairə nə insanlar, nə də tanrılar. Hətta dirəklər belə ortabablığı bağışlamır: Buna heç kəs dözmür 41 . Hətta o barədə ciddi olaraq düşünməyə də dəyər ki, ortabab şairlərin bu sürüsü nə qədər özünün və özgənin vaxtını və kağızını korlayır və onların təsiri hansı dərəcədə zərərlidir: axı publika, bir tərəfdən, həmişə yeniliyin düşkünüdür, digər tərəfdənsə, hətta təbiətən onunla eyni qəbildən olan yanlışlığa və səthiliyə daha çox meyllidir, – elə buna görə də, bu ortababların əsərləri onu, publikanı əsl şedevrlərdən yayındırır, onların ona təsirinə mane olur və dahilərin yaxşı nəticə verəcək, faydalı təsirinə əks-təsir göstərir, onun bütün zövqünü korlayır və dövrün tərəqqisini ləngidirlər. Bax elə bu səbəbə görə də, tənqid və satira bu ortabab şairləri amansızlıqla ifşa etməlidir, o vaxta qədər ifşa etməlidir ki, həm də onların öz məxsusi xeyirləri üçün onları öz asudə vaxtlarını nəsə pis bir şey yazmağa sərf etməkdənsə, daha çox yaxşı şey oxumağa məcbur etsin. Əslində, əgər muzaların, hətta həlim rəhbəri belə vergisi olmayanların istedadsızlığından belə bir tərzdə qəzəblənmişdisə ki, Marsinin dərisini soymağa hazır idi 42 , onda mən elə bir əsas görmürəm ki, ortabab poeziyanın ona dözüm göstərilməsi iddiasını əsaslandıra bilsin. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
387 Buna görə də, qədim dünyanın böyük tarixçiləri təfsilatlarda, verilənlərin onları tərk etdiyi yerdə, məsələn, öz qəhrəmanlarının nitqlərində şairdirlər; bəli, materialın emal üsulunun özü də onlarda eposa yaxınlaşır, amma məhz bu, onların təsvirlərinə vahidlik verir və zahiri düzgünlüyü hətta o yerdə saxlamağa imkan yaradır ki, orada daxili düzgünlük onlar üçün əlçatmazdır və ya tamamilə təhrif olunmuşdur; və əgər biz tarixi bir qədər öncə tarixi rəngkarlığa uyğun gələn poeziyaya əks olaraq portret rəngkarlığı ilə müqayisə etmişdiksə, onda indi biz görürük ki, Vinkelmanın tələbi – «portret fərdin idealı olmalıdır» tələbi – hələ qədim tarixçilər tərəfindən də yerinə yetirilmişdir: onlar, hətta detalları da elə təsvir etmişlər ki, onların bəşəriyyət ideyasını ifadə edən tərəfi hər halda xaricə çıxır; halbuki, yeni tarixçilər, bəzi istisnalar olmaqla, əsasən yalnız "köhnə cır-cındır doldurulmuş kiçicik anbar» və daha yaxşı halda isə "dövləti tamaşa" verirlər 43 .
Beləliklə, böyük ölməz şairlər bəşəriyyəti onun ideyasında, bütün təzahürlərində və inkişafında tamamilə eyni olan daxili mahiyyətində dərk etmək istəyənlər üçün tarixçilərin edə biləcəklərinə nisbətən daha doğru və daha aydın mənzərəni açıb göstərə bilərlər, ona görə ki, tarixçilərin, hətta ən yaxşıları belə, şairlər kimi görkəmli olmaqdan çox uzaqda qalırlar, buraya onu da əlavə etmək lazım gəlir ki, onların əlləri bağlıdır. Bu mənada onların arasındakı qarşılıqlı münasibət aşağıdakı müqayisə ilə izah oluna bilər. Yalnız, sadəcə olaraq, verilmiş material əsasında işləyən xalis tarixçi o insana bənzəyir ki, hər hansı bir riyazi biliyə malik olmadan təsadüfi olaraq tapılmış fiqurları ölçmə vasitəsilə onların münasibətlərini tədqiq edir, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
388 bunun da nəticəsində onun əldə etdiyi empirik nəticələr çəkilmiş fiqurların bütün səhvlərinə məruz qalmış olur; əksinə, şair o riyaziyyatçıya bənzəyir ki, bu münasibətləri a priori olaraq, xalis seyrdə qurur, və onları onların verilmiş fiqurda həqiqətən çəkildiyi kimi ifadə etmir, onları ideyada olduqları kimi, çertyojun təqdim etməli olduğu kimi ifadə edir. Elə buna görə də, Şiller belə deyir:
Bəşəriyyətin mahiyyətinin dərk olunması nöqteyi- nəzərindən mən hətta tarixdən daha çox bioqrafiyalara, xüsusən, ən azı, tarixi, adətən, şərh etdikləri mənada avtobioqrafiyalara əhəmiyyət verilməsinin tərəfdarıyam. Bir tərəfdən, bioqrafiyada tarixə nisbətən daha düzgün və daha tam məlumatları toplamaq mümkündür; digər tərəfdənsə, tarixdə insanlardan daha çox xalqlar və qoşunlar fəaliyyət göstərir və burada çıxış edən ayrıca şəxsiyyətlər elə uzaqlıqda, elə sıx əhatə olunmuş şəkildə məiyyətlə birgə və özü də rəsmi geyimlərdə tarıma çəkilmiş və ya büründüyü ağır zirehlərdən beli əyilmiş şəkildə meydana çıxırlar ki, bütün bunların arxasında insani hərəkətləri görmək doğrudan da çətindir. Əksinə, ayrıca şəxsiyyətin dar dairə daxilində düzgün təsvir olunan həyatı insanların əxlaqını onun bütün cizgilərində və formalarında – çox az qisminin nəcibliyini, şücaətini və hətta müqəddəsliyini, sairlərin rəzilliyini,
əksəriyyətininsə pozğunluğunu, heçliyini və məkrini göstərir. Bu zaman, burada yeganə olaraq nəzərdən keçirilən, yəni hadisələrin daxili mənası |