Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
355 Lessinq də, həmçinin lazım olan nöqtəyə, hər halda düşə bilməmişdir. Laokoonun öz
vəziyyətində qışqıracağı və ya
qışqırmayacağı barədə hər hansı bir psixoloji və fizioloji araşdırmalardan (mən bu suala, şərtsiz olaraq iqrari cavab verirəm) öncə verilmiş qrupa münasibətdə aşağıdakıları aydınlaşdırmaq zəruridir: onda qışqırtının təsvirini yeganə olaraq ona görə güman etmək olmazdı ki, belə bir təsvir heykəltəraşlığın çərçivələrindən tamamilə kənara çıxır. Qışqıran Laokoonu mərmərdə canlandırmaq olmazdı, yalnız ağzını açıq qoyan və bihudə yerə qışqırmağa səy edən Laokoonu təsəvvür və təqdim etmək olardı, – Laokoonun səsi boğazında ilişib qalmışdır, vox faucibus haesit 23 . Qışqırtının mahiyyəti, və deməli, həm də təsiri tamaşaçı üçün müstəsna olaraq səsdən ibarətdir, ağzın açılmasından ibarət deyildir. Sonuncunun (qışqırtını qaçılmaz olaraq müşayiət edən bu fenomen) özü özü üçün motivasiyanı və bəraətləndirilməni yalnız onun vasitəsilə edilən səsdə tapır: belə halda o, əməl üçün xarakterik olan kimi yol verilə bilən və hətta zəruridir, baxmayaraq ki, o, gözəlliyə xələl gətirir. Amma açıq ağızı - qışqırtının sifətin cizgilərini və bütün ifadəsini təhrif edən bu gərgin vasitəsini qışqırtının özünün yenidən yaradılması plastik sənətə tamamilə yaddır və qeyri-mümkündür, onu plastik sənətdə təsvir etmək əslində qeyri-zəkavi olmuş olardı, ona görə ki, bununla bizim gözlərimiz qarşısında digər cəhətlərdən çox qurban tələb edən vasitə dayanmış olardı, baxmayaraq ki, onun məqsədi, qışqırtının özü burada iştirak etməmiş olardı, onun ruha təsiri də olmazdı. Bu da azmış kimi: bu, qaçılmaz faydasız gərginliyin gülməli
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
356 mənzərəsini yaratmış olardı ki, həmin bu gərginlik də masqaraçı tərəfindən yaradılan o hala oxşar olmuş olardı ki, bu zaman o, yuxuya getmiş gecə gözətçisinin şeypurunu mumla dolduraraq və "yanğın" deyə qışqıraraq, gözətçinin şeypuru çalmaq üçün etdiyi faydasız səylərə gülür və bundan ləzzət alır. Əksinə, o yerdə ki qışqırığın təsviri incəsənət sferasından kənara çıxmır, orada o, tamamilə yolveriləndir, ona görə ki, həqiqətə, yəni ideyanın tam ifadə olunmasına yardım edir. Poeziyada da məsələ belədir, poeziya təsvirin əyaniliyi məsələsində oxucunun fantaziyasına güvənir: elə buna görə də, Vergilidə Laokoon balta zərbəsi alıb öküz kimi qışqırır; elə buna görə də, Homer (İliada, XX, 48-53) Marsı və Minervanı həm onların ilahi ləyaqətlərinə, həm də ilahi gözəlliklərə heç bir xələl gətirmədən dəhşətlə qışqırmağa məcbur edir. Teatr sənətində də məsələ bu cürdür: Laokoon səhnədə hökmən qışqırmalı olardı. Sofokl öz Filoktetini qışqırmağa məcbur edir, şübhəsizdir ki, qədim səhnədə o da, qışqırmışdır. Tamamilə analoji fakt mənim özümün yadına düşür: mən Londonda məşhur aktyor Kemblı görmüşəm, almancadan tərcümə olunmuş "Pissaro" pyesində; o, amerikan Rollu, yarımvəhşi, amma çox nəcib bir insanı oynayırdı, bununla belə, onu yaraladıqları zaman o, gur və güclü səslə qışqırdı, və bu, olduqca xarakterik və təbii qavrayış olaraq böyük və gözəl bir təəssürat yaratdı. Əksinə, rəngkarlıqda və ya heykəltəraşlıqda lal qışqırıqçı rəngkarlıqda hələ Hötenin "Propiley"ində pislənmiş musiqi mənzərələrinə nisbətən daha gülməli olmuş olardı, ona görə ki, qışqırtı sifətin qalan ifadəsinə və gözəlliyinə musiqiyə nisbətən müqayisə olunmaz dərəcədə böyük xələl gətirir, əsasən yalnız əlləri və www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
357 ayaqları məşğul edən musiqi verilmiş şəxsi səciyyələndirən bir əməldir və buna görə də, rəngkarlıq tərəfindən tamamilə yenidən yaradıla bilər (bir şərtlə ki, bədənin gərgin hərəkətlərini və ya ağızın əyilməsini tələb etmirsə: məsələn, müqəddəs Sesili orqanda, Rafaelin Romada Şarr qalereyasındakı skripkaçısı və bir çox başqaları belədirlər. – Beləliklə, incəsənətin sərhədlərinin Laokoona ağrısını qışqırtı ilə ifadə etmək imkanını verməməsi nəticəsindədir ki, sənətkar onun bütün başqa ifadələrini həkk etməli olmuş, və o, bunu yüksək mükəmməlliklə yerinə yetirmişdir, Vinkelmanın bunu ustalıqla izah etdiyi kimi (Əsərləri, c. VI, 104-cü və saonrakı səhifələr); onun çox gözəl təsviri buna görə də, özünün bütün dəyərini və düzgünlüyünü saxlayır, yalnız o istisna olunmaqla ki, o, Laokoona stoik düşüncə tərzini aid edir * .
§ 47
Gözəllik zərifliklə birgə heykəltəraşlığın əsas predmetini təşkil etdiyindən, sonuncu çılpaqlığı sevir və geyimə yalnız o ölçüdə yol verir ki, bu ölçüdə o, formaları gizlətmir. O, pərdə ilə üz çəkmədən örtük kimi istifadə etmir, formaların vasitəli, dolayı təsviri üçün istifadə edir; təsvirin bu üsulu dərrakəni güclü surətdə maraqlandırır, çünki sonuncu burada səbəbin, yəni bədənin formasının seyrinədək yalnız bilavasitə verilmiş nəticə – qırışların yerləşdirilməsi vasitəsilə gedib çatır. Elə buna görə də, heykəltəraşlıqda pərdə çəkmə məlum dərəcədə
* Bu epizod da tamamlanmasını II cildin 36-cı fəslində tapmışdır. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
358 rəngkarlıqda rakursun oynadığı rolu oynayır. Bu, eyhamlardır, amma simvolik eyhamlar yox, elə eyhamlardır ki, (bu şərtlə ki, onlar uğurlu olsunlar) dərrakəni nəzərdə tutulanın bilavasitə olaraq elə seyr olunması üçün oyadırlar ki, guya o, gerçəklikdə belə verilmişdir. Mənim burada söz sənətinə aid olan ötəri müqayisə aparmama müsaidə olar. Bədənin gözəl cizgilərinin yüngül geyimdə və ya tamamilə bu olmadan daha yaxşı aşkara çıxdığı kimi və buna görə də, çox gözəl insan, əgər o, zövq sahibidirsə və ona əməl etmək cəsarətinə malikdirsə, demək olar ki, həvəslə çılpaq gəzərdi və yalnız qədim insanlara bənzər bir qaydada geyinərdi, – eləcə də hər hansı bir gözəl, fikirlərlə zəngin olan ruh həmişə ən təbii, hiyləsiz, sadə şəkildə ifadə olunacaqdır, mümkün olduğu dərəcədə çalışacaqdır ki, öz tənhalığını yüngülləşdirmək üçün fikirlərini bizim dünya kimi bir dünyada başqalarına çatdıra bilsin. Əksinə, mənəvi yoxsulluq, dolaşıqlılıq və ədalılıq ən zərif ifadələrə və dumanlı sözlərə bürünəcəkdir, ondan ötrü ki, bu ağırçəkili və qəliz, təmtəraqlı, ibarəli cümlələrin altında xırda, cılız, miskin və ya bayağı fikirləri gizlədə bilsin, – o insana ki, onda olmayan gözəllik əzəmətini geyimlə əvəzləmək istəyir və öz fiqurunun ələngəlliyini, sısqalığını və ya eybəcərliyini barbarsayağı bəzəklərlə, güləbətinlə, lələklərlə, jabolarla, büzmələrlə və mantiyalarla maskalamağa çalışır. Əgər belə bir insan çölə çılpaq çıxmalı olsaydı, onun necə pərt olacağına oxşar olaraq, belə bir müəllif də, əgər onu kitabının təmtəraqlı dumanını seyrəldərək kiçik aydın məzmununadək ixtisar etməyə məcbur etsəydilər, eləcə pərt olardı. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
359 § 48
Tarixi rəngkarlıq gözəllik və zərifliklə yanaşı özünün əsas predmeti olaraq həm də xarakterə malikdir; xarakter dedikdə, ümumiyyətlə, iradənin ali pillədəki təcəssümünün təsvirini başa düşmək lazımdır, burada bəşəriyyət ideyasında xüsusi tərəfin aşkara çıxarılması olaraq fərd özünəməxsus (özvarlıqlı) əhəmiyyətə malikdir və onu yalnız öz fiquru ilə deyil, hər cür qəbildən olan əməlləri ilə və idrakın və iradənin o modifikasiyaları ilə ifadə edir ki, onlar bu əməlləri sifətdə və jestlərdə əks etdirərək, onları oyadır, təhrik və müşahidə edirlər. Bəşəriyyət ideyasının bu həcmdə təqdim olunması üçün onun çoxtərəfliliyinin inkişafı görkəmli fərdlərdə göstərilməlidir, onlarsa öz növbəsində yalnız müxtəlif səhnə, hadisə və əməllər vasitəsilə özünün bütün əhəmiyyətində təsvir oluna bilər. Tarixi rəngkarlıq özünün bu sonsuz vəzifəsini onunla həll edir ki, hər hansı böyük və ya kiçik əhəmiyyətli həyati səhnələrin rəsmini yaradır. Fərd yoxdursa, onda heç bir əhəmiyyətə malik olmayan əməl də yoxdur: bəşəriyyət ideyası onların hamısında və onların hamısı vasitəsilə getdikcə daha çox açılır. Elə buna görə də, insan həyatının qəti olaraq elə bir hadisəsi yoxdur ki, rəssamlıqdan çıxarıla bilsin. Niderland məktəbinin gözəl rəngkarlarına münasibətdə bu böyük ədalətsizlikdir ki, onlarda yalnız texniki qabiliyyətlər qiymətləndirilir, digər hallarda isə onlara yuxarıdan baxılır, o əsasda ki, onlar əksər hallarda adi həyatın predmetlərini təsvir edirlər, halbuki yalnız dünya tarixinin və ya bibliya tarixinin hadisələri əhəmiyyətli hesab
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
360 olunur. Öncə o barədə düşünmək lazım idi ki, hansısa əməlin daxili əhəmiyyəti xarici əhəmiyyətindən tamamilə fərqlənir və onların hər ikisi çox vaxt öz aralarında fərqlənirlər. Xarici əhəmiyyət – əməlin real dünya üçün və dünyadakı nəticələrinə münasibətdə vacibliyidir, yəni burada meyar olaraq əsas qanunu çıxış edir. Daxili əhəmiyyət – bəşəriyyət ideyasına nüfuz etmənin dərinliyidir; o, onunla açılır ki, bu ideyanın nadir hallarda təzahür olunan tərəfləri işıq üzünə çıxır , müəyyənliklə və aydın bir şəkildə ifadə olunmuş fərdiliklər isə, şərait və xüsusatların məqsədəuyğun bir şəkildə birləşməsinin təsiri ilə özlərinin səciyyəvi cəhətlərini inkişaf etdirirlər. İncəsənətə yalnız daxili əhəmiyyətlilik məxsusdur; xarici önəmlilik, görkəmlilik tarixə aiddir. Onların hər ikisi bir-birindən qətiyyən asılı deyillər, birlikdə ortaya çıxa bilərlər, amma onlardan hər biri ayrıca mövcud ola bilər. Tarix üçün qeyri-adi dərəcədə mühüm olan əməl, öz daxili əhəmiyyətinə görə çox adi və sadə ola bilər və əksinə, əgər onda özlərinin məhrəm incəliklərində aydın və tam işıqda təzahür olunurlarsa insan fərdləri, əməlləri və arzuları, gündəlik həyatın hansısa səhnəsi dərin daxili mənaya malik ola bilər. Eləcə də, xarici əhəmiyyət çox müxtəlif olduğu zamanlarda, daxili əhəmiyyət tamamilə eyni ola bilər: bu nöqteyi-nəzərdən, məsələn, tamamilə fərqsizdir ki, nazirlər dövlətlərin və xalqların xəritədə tutmalı olduqları ərazi uğrundamı mübahisə edirlər və ya aşxanada kart və ya aşıq oynayan kəndlilər kimin gediş haqqının kimə aid olması barədəmi mübahisə edirlər, – eləcə də fərqsizdir ki, oyunçular şahmatı qızıl və ya ağac fiqurlarlamı oynayırlar. Bəli, bundan savayı da, milyonlarla insanların həyatlarına məzmun verən www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
361 səhnələr və hadisələr, onların işləri və xasiyyətləri, onların qəmi və sevinci artıq elə təkcə buna görə incəsənətin predmeti olaraq çıxış edə bilmək üçün yetərincə vacibdirlər və onlar özlərinin zəngin rəngarənglilikləri ilə çoxcəhətli bəşəriyyət ideyasının inkişafı üçün kifayət qədər material verməlidirlər. Hətta incəsənət tərəfindən (indi janr adlandırılan) bu cür rəsmdə fiksasiya olunan anın uçub getməsinin özü belə sakit, özünəməxsus, riqqətli təəssürat yaradır: zira anbaan və fasiləsiz olaraq dəyişən dünyanı, onun xüsusi, amma, bir bütövü təşkil edən xüsusi hadisələrini uzunömürlü bir rəsmdə bənd edib saxlamaq, – rəngkarlığın nailiyyəti budur, rəngkarlıq özünün bu nailiyyəti ilə də təkcəlini onun növünün ideyasına yüksəldərək, sanki zamanın özünü dayandırır. Nəhayət, rəngkarlığın tarixi və xarici baxımdan əhəmiyyətli süjetləri bir çox hallarda o nöqsana malikdirlər ki, əhəmiyyətli olan onlarda əyani olaraq təsvir oluna bilmir, əyanilik ona fikrən əlavə edilməlidir. Bu baxımdan rəsmin, ümumiyyətlə, nominal əhəmiyyətini onun real əhəmiyyətindən fərqləndirmək lazımdır: birinci – xarici mənadır ki, kənardan birləşir, amma, yalnız anlayış şəklində; sonuncu isə – bəşəriyyət ideyasının seyr olunması mümkün rəsmin sayəsində məlum olan tərəflərindən biridir. Məsələn, birinci məna - Misir fironunun qızı tərəfindən tapılan Musadır 24 : tarix üçün qeyri-adi dərəcədə mühüm məqamdır; bu rəsmin real əhəmiyyəti isə həqiqətən seyrə veriləndədir, – çayda üzən beşikdən əyan xanım tərəfindən tapılmış və xilas edilmiş körpə: bu hal bir çox məqamlarda baş verə bilər. Burada yalnız kostyum müəyyən tarixi hadisəni alimə göstərə bilər; amma kostyum yalnız nominal məna üçün mühümdür, real məna üçün www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
362 isə o, fərqsizdir, zira sonuncu ixtiyari formaları deyil, yalnız insanı tanıyır. Tarixdən götürülmüş süjetlər təkcə bir imkandan götürülmüş süjetlər qarşısında heç bir üstünlüyə malik deyillər və buna görə də, fərdi deyil, ümumi adlandırılmalıdırlar; zira birincilərdə həqiqətən əhəmiyyətli olan – hər halda fərdi olan deyildir, özlüyündə xüsusi olan hadisə deyildir, ondakı ümumi olandır, bəşəriyyət ideyasının onda ifadə olunan tərəfidir. Digər tərəfdən, bunun ucbatından müəyyən tarixi mövzuları rədd etmək qətiyyən lazım deyildir; amma əslində yalnız bədii anlama nə rəngkarlıqda, nə də tamaşaçıda heç bir vaxt onlardakı fərdi-xüsusi olana, məxsusi mənada tarixi olana yönəlməmişdir, onlarda ifadə olunan ümumiyə, ideyaya yönəlmişdir. Bundan başqa, elə tarixi süjetləri seçmək lazımdır ki, burada əsas məqam yalnız nəzərdə tutulmuş olmasın, o, həqiqətən də təsvirə yatımlı olsun, başqa cür olsa, rəsmin nominal mənası onun real mənası ilə həddindən artıq fərqlənər: o şey ki, rəsmdə yalnız nəzərdə tutulur, ən mühüm olur və seyr olunana xələl gətirir. Əgər əsas əməlin səhnə arxasında baş verməsi (fransız faciələri kimi) səhnədə artıq yaramırsa, onda rəsmdə bu, görünür, daha böyük səhvdir. Tarixi süjetlər qəti olaraq yalnız o zaman ziyanlıdır ki, bu zaman onlar sənətkarın fəaliyyətini ixtiyari olaraq və bədii məqsədlər xatirinə deyil, xüsusən də, əgər bu sahə mənzərələr və əhəmiyyətli predmetlər sarıdan kasaddırsa başqa məqsədlər xatirinə seçilən sahə ilə məhdudlaşdırırlar. Əgər, məsələn, o, kiçik, ayrıcalaşmış, inadcıl, iyerarxik hakimiyyətə, yəni mövhumatlara tabe olan, Şərqin və Qərbin onun müasiri olan böyük xalqlarının nifrətinə tuş gələn bir xalqın tarixidirsə; məsələn, yəhudilər belədir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
363 Nəzərə alaraq ki, xalqların köçü bizi və bütün qədim xalqları dənizin dibində haçansa baş verən dəyişikliyin indiki yer səthi ilə o zamankı yer səthi arasında sərhəd çəkdiyi kimi bölmüşdür, o zamanın orqanizmləri yalnız daşlaşmış şəkildə üzə çıxırlar, onda belə bir vəziyyətdə, ümumiyyətlə, böyük bir bədbəxtlik görmək lazımdır ki, keçmiş mədəniyyətlərinə mədəniyyətimizin əsasında durmaq nəsib olmuş xalqlar, məsələn, hindlilər deyil, yunanlar deyil, hətta romalılar deyil, məhz bu yəhudilər olmuşlar. Amma xüsusən XV və XVI əsrlərin dahi İtaliya rəngkarları üçün bədbəxtlik gətirən ulduz ondan ibarət idi ki, onların fəaliyyətini məhdudlaşdıran dar süjetlər çərçivəsində onlar hər cür yarasız şeydən yapışmalı idilər: zira Əhdi- Cədid öz tarixi hissəsində rəngkarlıq üçün Əhdi- Ətiqə nisbətən daha az əlverişlidir, ondan sonra gələn cəfakeşlər və kilsə ataları tarixi isə – artıq tamamilə yararsız predmetdir. Amma öz süjetləri olaraq yəhudiliyin və xristianlığın tarixi və ya mifoloji elementlərinə malik olan rəsmlərdən o rəsmləri ciddi olaraq fərqləndirmək lazımdır ki, onlarda xristianlığın həqiqi, yəni etik ruhu bu ruhla dolu olan insanların təsvirində əyani olaraq aşkara çıxır. Belə rəsmlər rəngkarlığın həqiqətən ən yüksək və ən füsunkar əsərləridir, və onları meydana çıxarmaq bu sənətin yalnız böyük ustalarına, xüsusən Rafaelə və Korrecoya nəsib olmuşdur, – sonuncuya əsasən onun ilk əsərlərində. Belə rəsmləri əslində tarixi rəsmlərə aid etmək olmaz, ona görə ki, onlar, əksər hallarda, heç bir hadisəni, heç bir əməli təsvir etmir: onlar yalnız müxtəlif qruplar tərkibində müqəddəsləri, çox vaxt körpə olan Xilaskarın özünü, onun Anası ilə, mələklərlə birgə və s. təsvir edir. Onların sifətlərində, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
364 xüsusən onların gözlərində, biz mükəmməl idrakın ifadəsini, parıltısını görürük, o idrakın parıltısını görürük ki, bu, ayrıca şeylərə deyil, ideyalara doğru yönəlmişdir, yəni dünyanın və həyatın bütün mahiyyətini mükəmməlliklə dərk etmişdir; o idrakın ki, onların iradəsinə əks- təsirdə istənilən digər biri kimi ona motivlər təlqin etmir, əksinə olaraq, hər hansı bir arzunun kviyetivinə çevrilmişdir, bunun da nəticəsində xristianlığın, eləcə də hind müdrikliyinin məhrəm ruhunu təşkil edən tam itaət, (rezinyasiya)hər cür arzudan imtina, iradənin, bununla birgə isə bu dünyanın bütün mahiyyətinin kənarlaşdırılması, məhv edilməsi, yəni – günahın yuyulması meydana çıxmışdır. Sənətin bu əbədi məhşurlaşmış ustaları yüksək müdrikliyi öz əsərləri ilə əyani olaraq ifadə etmişlər. Və hər hansı bir incəsənətin tacı - buradadır: iradəni onun adekvat obyektliliyində - bütün pillələr üzrə ideyalarda izləyərək görürük ki, ən aşağı pillələrdə onu səbəblər idarə edir, sonrakı pillələrdə o, qıcıqlandırıcılara tabedir, və, nəhayət, daha yüksək pillələrdə onu son dərəcə müxtəlif şəkildə motivlər idarə edir və motivlər də onun mahiyyətini aşkara çıxarırlar, o, bütün hər bir şeyi vahid böyük kviyetivi vasitəsilə, onun azad özünüinkarının təsviri ilə tamamlayır, vahid böyük kviyetiv isə onun öz məxsusi varlığının mükəmməlliklə dərk olunmasından doğulur və onun qarşısında dayanır * . § 49
* Bu yeri anlamaq üçün, növbəti kitabın məzmununu bilmək şərtsiz olaraq zəruridir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
365 Bizim incəsənət barədə bütün əvvəlki düşüncələrimizin əsasında o həqiqət yatır ki, təsviri sənətkarın məqsədi olan və dərk olunması, elə buna görə də, onun rüşeymi və mənbəyi kimi yaradıcılığından öncə gəlməli olan incəsənət obyekti, – Platon mənasında ideyadır və qəti olaraq başqa heç nə deyildir: adi qavrayışın ayrıca şeyi, predmeti və əqli təfəkkür və elmin anlayışı, obyekti deyildir. Baxmayaraq ki, ideya və anlayış öz aralarında o ümumiliyə malikdirlər ki, həm birinci, həm də ikinci bir vəhdət olaraq real şeylərin çoxluğunu təqdim edirlər, amma hər halda, mən düşünürəm ki, onlar arasında böyük fərq kifayət qədər aydın və aşkar bir şəkildə oradan aydınlaşdırılmışdır ki, birinci kitabda anlayış barədə deyilmişdir və bu kitabda isə ümumi olandır. Amma mən qətiyyən israr etmirəm ki, hələ Platon bu fərqi aydın bir şəkildə başa düşürdü; əksinə, onun ideyalara dair nümunələrindən və izahlarından bir çoxu yalnız anlayışlara tətbiq oluna bilər. Amma biz bu məsələdə dayanmayacağıq və böyük və nəcib zəkanın izləri ilə hər bir görüşə sevinərək, amma onun izləri ilə getmədən, öz məxsusi məqsədimizə doğru hərəkət edərək, öz yolumuzla gedəcəyik. Anlayış abstrakt, diskursivdir, özünün daxili sferasında tamamilə qeyri-müəyyəndir, yalnız öz sərhədləri daxilində yalnız zəkaya malik olan hər bir kəs üçün müəyyən, qəbul oluna bilən və aydındır, sonrakı vasitəçilik olmadan sözlərlə ötürülə bilər, özünün tərifi ilə tam bitir. Əksinə, anlayışın adekvat nümayəndəsi kimi müəyyənləşdirilə bilən ideya bütövlükdə əyanidir və ayrıca şeylərin sonsuz çoxluğunu əvəz etməsinə baxmayaraq, şərtsiz olaraq müəyyəndir: heç bir vaxt o, özlüyündə fərd tərəfindən dərk olunmur, yalnız o kəs |