Dünya: iradə və təsəvvür kimi
§ 39 Estetik həzz özlüyündə iradəyə əks olaraq xalis, əyani
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
§ 39
Estetik həzz özlüyündə iradəyə əks olaraq xalis, əyani idrakdan doğan heyranlıq olduğu üçün, bu həzzin subyektiv momentini ön plana çəkən yuxarıdakı bütün bu düşüncələrə ülvilik hissi adlandırılan əhval-ruhiyyənin bilavasitə olaraq onlarla bağlı olan aşağıdakı izahı qovuşur. Artıq yuxarıda qeyd olunmuşdur ki, xalis seyrə qərq olmaq o zaman bütün hər şeydən daha asandır ki, bu zaman predmetlər ona qarşı gəlir, yəni özlərinin müxtəlif və bununla da, müəyyən və aydın formaları ilə asanlıqla öz ideyalarının nümayəndələri olurlar, – obyektiv mənada gözəllik elə bundan ibarətdir. Gözəl təbiət bu xassəyə əsasən malikdir və ona görə hətta ən hissiyyatsız insana belə bir anlıq da olsa estetik həzz verir. Diqqəti o da özünə cəlb edir ki, xüsusən bitki aləmi estetik seyrə daha çox cəlb edir və sanki bunu özü istəyir; hətta belə demək istəyirsən: bitkilərin bu cür həssaslığı onunla bağlıdır ki, bu üzvi varlıqların özləri heyvani orqanizmlər kimi idrakın
* II cildin 33-cü fəsli buraya aiddir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
312 bilavasitə obyekti kimi çıxış etmirlər, və buna görə də, kor arzu dünyasından təsəvvür dünyasına keçmək üçün başqa bir başa düşən fərdə ehtiyacları vardır; və onlar bilavasitə olaraq məhrum olduqlarına heç olmasa dolayı yolla nail olmaqdan ötrü belə bir keçid üçün sanki qəribsəyirlər. Özü də, mən burada bu riskli və fantaziya həddində ola bilən fikri tamamilə kənara qoyuram, zira təbiətin yalnız çox səmimi və fədəkarcasına seyri onu oyada bilər və ya ona bəraət qazandıra bilər *
görkəmliliyi və aydınlığı, bu formalarda,anlarda bizi məftun edən fərdiləşmə ideyaları bizi hələ ki, iradəyə tabe olan idrakdan, yalnız münasibətlərin idrakından estetik seyrə gətirir və bununla da bizi idrakın iradəsiz subyektinə qədər yüksəldir, – o vaxta qədər ki, bizə təsir edən şey gözəllik, bizdə oyanan isə gözəllik hissi olur. Amma əgər önəmli obrazları bizi xalis seyrə cəlb edən predmetlər ümumiyyətlə özünün obyektliyində – insan bədənində ifadə olunduğu kimi insani iradəyə düşməncəsinə münasibətdədirsə, onunla mübarizə aparırsa, onu özünün dəfolunmaz üstünlüyü ilə hədələyirsə və ya özünün ölçüyə gəlməz əzəməti ilə onu heç nə oluncaya qədər alçaldırsa və əgər tamaşaçı bununla belə öz iradəsinin üstünə gələn düşməncəsinə münasibətə diqqət yetirmirsə və onu qavradığına və dərk etdiyinə baxmayaraq, ondan şüurlu olaraq
* İndi məni o agahlıq daha çox sevindirir və heyrətə gətirir ki, mən bu fikri çəkinərək və ehtiyatla söylədikdən 40 il keçdikdən sonra məlum olur ki, müqəddəs Avqustin onu artıq söyləmişdir: "Bitkilər hisslərə onların bu görünən dünyanı gözəlləşdirən müxtəlif formalarını qavramaq imkanını verirlər, onlar bilə bilmədikləri üçün, sanki dərk edilmiş olmaq istəyirlər" ("İlahi şəhər barədə " XI, 27).
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
313 üz döndərirsə, əgər o
iradəsindən və
onun münasibətlərindən zorakı olaraq əl çəkərək və özünü müstəsna olaraq idrakın ixtiyarına buraxaraq, bir xalis iradəsiz subyekt olaraq iradə üçün dəhşətli olan bu predmetləri sakit bir tərzdə seyr edirsə, onların yalnız hər hansı bir münasibətə yad olan ideyasını qavrayırsa və buna görə də, həvəslə onların seyrinə dayanırsa və bununla da, özü, öz şəxsiyyəti, öz arzusu və hər cür arzu üzərində yüksəlirsə – o zaman onun daxilini ülvilik hissi doldurur, o, yüksəliş vəziyyətində olur və buna görə də, belə bir vəziyyəti doğuran predmet də, həmçinin ülvi adlanır. Beləliklə, ülvilik hissi gözəllik hissindən aşağıdakılarla fərqlənir: gözəllik halında xalis idrak mübarizə olmadan üstünlük qazanır, ona görə ki, obyektin gözəlliyi, yəni onun ideyasının dərk olunmasını asanlaşdıran xassə müqavimət olmadan və buna görə də, sezilmədən şüurdan iradəni və münasibətlərin ona xidmət edən idrakını uzaqlaşdırır, bu şüuru idrakın xalis subyektinə çevirir, belə halda iradədən, hətta xatirə belə qalmır; əksinə, ülvilik halında xalis idrakın bu vəziyyəti yalnız bu obyektin iradəyə əlverişsiz kimi tanınan münasibətlərindən şüurlu və zorakı uzaqlaşma, iradə və ona aid olan idrak üzərində azad və şüurlu yüksəliş yolu ilə əldə olunur. Bu yüksəlişə yalnız şüurlu olaraq nail olmaq deyil, həm də onu əldən buraxmamaq lazımdır və buna görə də, o, daimi olaraq iradə barədə xatirə ilə müşayiət olunur, amma nədənsə qorxmaq və ya nəyisə arzulamaq kimi xüsusi iradə, fərdi istək barədə deyil, ümumiyyətlə insani iradə barədə, çünki o, özünün ümumi ifadəsini öz obyektliliyində – insan bədənində - tapır. Elə ki, yalnız iradənin real ayrıca aktı şüura gerçək şəxsi bəla və www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
314 predmet tərəfdən təhlükə şəklində daxil olur və dərhal bununla həyəcanlanmış olan fərdi iradə üstünlük qazanır, seyrin sükunətini, rahatlığını qeyri-mümkün edir və ülvilik təəssüratı öz yerini qorxuya verərək yox olur, qorxunun təsiri altında da fərdin xilas olma meyli hər hansı bir başqa fikri sıxışdırıb aradan çıxarır. Bir neçə nümunə estetik ülviliyin bu nəzəriyyəsini aydınlaşdırmaqda və onu hər hansı bir şübhə xaricində qoymaqda çox kömək edəcəkdir; bununla birgə onlar göstərəcəklər ki, ülvilik hissinin dərəcələri nə qədər də müxtəlifdir. Zira sonuncunun gözəllik hissi ilə əsas şeydə, yəni xalis iradəsiz idrakda və onu qaçılmaz olaraq müşayiət edən, əsas qanunu ilə müəyyənləşən hər cür münasibətlərin xaricində dayanan ideyaların idrakında eyni olması, və ondan yalnız bir əlavə anda, yəni, subyektin seyr edilən obyektin ümumiyyətlə iradəyə qarşı dərk olunmuş düşmən münasibəti üzərində yüksəlməsi ilə fərqlənməsi üzündən, bu əlavə anın qüvvə iləmi, aydınlıqlamı, səbatlılıqlamı və yaxınlıqlamı, yoxsa zəifliklə, uzaqlıqla və yalnız
təzəcə fikirdə
tutulma ilə
səciyyələnməsindən asılı olaraq ülviliyin bir çox dərəcələri və gözəllik olandan ülvili olana bir çox keçidlər meydana çıxır. Mən şərh məqsədi ilə öncə ülvilik təəssüratının bu keçidlərinin və ümumiyyətlə, daha zəif
dərəcələrin nümunələrinin göstərilməsini daha əlverişli hesab edirəm, baxmayaraq ki, estetik qavrama qabiliyyətlərinin ümumiyyətlə çox böyük olmayan və fantaziyası o qədər də canlı olmayan kəslər bu təəssüratın yalnız sonrakı, daha yüksək və daha aydın dərəcələrinin nümunələrini başa düşəcəklər; qoy belə oxucular yalnız onlara diqqət yetirsinlər, yuxarıda xatırlanan təəssüratın www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
315 xeyli zəif dərəcələrini əvvəlki nümunələrini isə kənara qoysunlar. İnsanın, eyni zamanda, həm arzunun ipə-sapa yatmayan kor coşqusu (öz fokusu kimi genitaliyaların qütbü ilə səciyyələnən) və həm də xalis idrakın əbədi, azad, işıqlı subyekti (beynin qütbü ilə səciyyələnən) olduğu kimi, bu əksliyə uyğun olaraq, günəş eyni zamanda həm işığın, həm idrakın ən mükəmməl növünün şərti və ona görə də şeylərin içərisində ən çox sevinc doğuranının mənbəyidir, həm də istiliyin, həyatın birinci şərtinin, yəni iradənin yüksək pillələrdə hər cür təzahürünün mənbəyidir. Elə buna görə də, o şey ki, iradə üçün istilikdir, o, idrak üçün – işıqdır. Ona görə də, işıq - gözəllik tacında ən böyük almazdır və hər bir gözəl şeyin dərk olunmasına həlledici təsir göstərir: onun iştirakı, ümumiyyətlə, vacib şərt kimi çıxış edir; onun uğurlu paylanması ən gözəl olanın belə gözəlliyini gücləndirir. Amma o, xüsusən arxitekturada gözəlliyin gücləndirilməsi üçün əlverişlidir; özü də, o, hətta ən əhəmiyyətsiz predmeti belə gözəl edə bilər. Və budur, sərt qışda, təbiətin ümumi donması zamanı biz görürük ki, aşağıda dayanan, nəhəng daşlarda əks olunan günəşin şüaları necə işıq saçır, amma qızdırmırlar, yəni iradə üçün deyil, idrakın yalnız xalis növü üçün əlverişlidirlər, – işığın bu nəhəng daşlarda gözəl oyununun bu mənzərəsi bizi xalis idrak vəziyyətinə gətirir, eləcə də hər hansı bir digər gözəllik; amma bu vəziyyət elə həmin şüalarla gətirilən istiliyin çatışmamasını, yəni həyatverici başlanğıcın kifayət qədər olmamasını yüngülcə xatırlatmaqla burada iradənin maraqları üzərində müəyyən dərəcədə yüksəlməni tələb edir, hər cür arzudan uzaq olan və www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
316 buna görə də, gözəllik hissindən ülvilik hissinə keçid kimi təzahür olunan xalis idrakda qalmağa sakit çağırışı özündə ehtiva edir. Bu, gözəllikdə ülviliyin ən zəif iştirakıdır – onun özü burada yalnız o qədər də böyük olmayan dərəcədə çıxış edir. Demək olar ki, elə bu cür zəif nümunə də – aşağıdakıdır. Açıq üfüqdə olan elə xəlvət bir guşəyə çəkilək ki, burada səmada bircə belə bulud olmasın, ağaclar və bitkilər tamamilə hərəkətsiz olan havada uçsun, burada heyvanlar olmasın, insanlar gözə görünməsin, sular dalğalanmasın, dərin sükut hökm sürsün. Belə bir şəraiti sanki ciddiliyə, hər cür arzudan və onun ehtiyaclarından uzaq olan seyrə səsləyir və artıq elə təkcə bu, boş, issiz və son dərəcə dinc təbiətə ülvilik çaları verir. Zira o, daimi canatma və nailiyyəti tələb edən iradə də, heç bir obyekti, nə əlverişlisini, nə əlverişsiz olanı təklif etmir və buna görə də, yalnız xalis seyrin sükunəti qalır; ona qabil olmayan kəsi isə məşğul olmayan iradənin boşluğu, sıxıntı və öz bivecliyindən doğulan xəcalət öz ağuşuna alır. Ətrafın bu xaliliyi, boşluğu intellektual ləyaqətimizin ölçüsüdür, bunun üçün ümumiyyətlə yaxşı meyar kimi bizim tənhalığa dözmək və tənhalığı sevmək qabiliyyətimiz çıxış edir. Təsvir olunmuş şərait ülviliyin zəif dərəcədə nümunəsini verir, ona görə ki, onda sakitliyi və özünə yetərliliyində xalis idrak vəziyyətinə və özünə kontrast olaraq daim boşuna çabalamağa ehtiyacı olan iradənin asılılığı və kasadlığı barədə xatırlatma da qarışır. Bu, ülviliyin məhz o növüdür ki, Şimali Amerikanın dərinliklərində sonsuz preriyaların mənzərəsi onunla şöhrət tapır. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
317 Amma indi təsəvvür edək ki, belə bir yer hətta bitkilərdən belə məhrumdur və ətrafda yalnız çılpaq qayalar görünür; o zaman bizim mövcudluğumuz üçün zəruri olan üzvi bütün hər şeyin yoxluğu artıq bizim iradəmizi həyəcanla doldurar və səhra dəhşətli xarakter alar; əhval-ruhiyyənin faciəviliyi güclənər və xalis idraka yüksəlmək yalnız iradənin mənafeyindən daha dərindən uzaqlaşma yolu ilə mümkün olacaqdır və əgər xalis idrak vəziyyəti bizi bir müddət öz ağuşuna alarsa, onda ülvilik hissi aşkar bir tərzdə təzahür olunar. Onu daha yüksək dərəcədə aşağıda göstərilən şərait oyada bilər: təbiətin coşqun təlatümü; qorxunc, qara buludların yaratdığı yarızülmət; böyük, çılpaq, bir-birinə sıxılaraq üfüqü bağlayan sallanmış qayalar; köpüklənən, səsli-küylü sular; izsiz səhra; dərələrdə əsən küləyin uğultusu. Bizim asılılığımız, təbiətlə düşmənsayağı mübarizəmiz, onun tərəfindən sındırılmış iradəmiz bizim qarşımızda indi aydın bir şəkildə çıxış edir; amma hələ ki, şəxsi sıxıntı üstünlük əldə etmir və biz estetik seyrdə qalırıq, o vaxta qədər estetik seyrdə qalırıq ki, təbiətin bu mübarizəsi sınmış iradənin bu obrazı içərisindən idrakın xalis subyekti boylanır və sakit bir tərzdə, təmkinlə, laqeyd bir halda (unconcerned) o şeylərin ideyalarını dərk edir ki, onlar iradə üçün dəhşətli və qorxuludur. Ülvilik hissi də elə bu təzaddan ibarətdir. Təəssürat o zaman daha güclü olur ki, bu zaman biz öz qarşımızda təbiətin hiddətlənmiş qüvvələrinin irimiqyaslı mübarizəsini görürük, bu zaman, təsvir olunmuş şəraitdə,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
318 yuxarıdan gələn axın öz gurultusu ilə bizi öz səsimizi eşitmək imkanından məhrum edir; və ya o zaman ki biz fırtınadan lərzəyə gələn ucsuz-bucaqsız dənizin kənarında, sahilində dayanırıq: ev böyüklüyündə olan dalğalar yüksəlir və enir, özünün bütün qüvvəsi ilə sıldırım, yalçın qayalara çırpılır və köpüyü yüksəklərə qaldırır; tufan uğuldayır, dəniz nərildəyir, qara buludlar ildırımın zərbələrindən işıq saçır, və şimşəyin gurultusu tufanın və dənizin səsini boğur. O zaman bu mənzərənin təmkinli tamaşaçısında onun şüurunun ikili təbiəti özünün son dərəcə aydınlığına nail olur: o, özünü fərd olaraq, iradənin fani təzahürü olaraq hiss edir, bu təzahür həmin qüvvələrin kiçicik zərbəsi tapdanıb, əzilə bilər; o, özünü bu qüdrətli təbiət qarşısında aciz görür, özünü onun ixtiyarında təsadüfün hökmü altında olan, azman qüvvələr önündə yox olan heç nə kimi hiss edir; və bununla birgə o, özünü idrakın əbədi sakit subyekti kimi hiss edir, idrakın həmin bu əbədi sakit subyekti isə obyektin şərti olaraq bütün bu dünyanın daşıyıcısıdır və təbiətin dəhşətli mübarizəsi yalnız onun təsəvvürüdür, onun özü isə ideyaların asudə qavrayışında azaddır, hər hansı bir arzu və hər hansı bir ehtiyac ona yaddır. Ülviliyin tam təəssüratı, bax, budur; onun üçün burada səbəb kimi isə fərdi məhv olma ilə hədələyən və ondan ölçüyəgəlməz dərəcədə üstün olan qüvvənin yaratdığı mənzərə çıxış edir. Əgər məkan və zaman daxilində elə bir sadə əzəməti təsəvvür etsək ki, onun ölçüyəgəlməzliyi qarşısında fərd heç nədir, onda o, tamamilə başqa bir qaydada meydana çıxır. Biz bu təəssüratın daxili mahiyyətinin şərhində Kantla tamamilə fərqli mövqe tutmağımıza və burada nə əxlaqi refleksiyaların, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
319 nə də sxolastik fəlsəfənin hipostazlaşdırılmış mahiyyətlərinin heç bir iştirakını qəbul etməməyimizə baxmayaraq, Kantın terminlərini və onun düzgün təsnifatını saxlayaraq ülviliyin birinci növünü dinamik ülvilik, ikinci növünü isə – riyazi ülvilik adlandıra bilərik 15 . Məkan və zaman daxilində sonsuz böyük dünya barədə düşüncələrdə özümüzü itirəndə, keçmiş və bundan sonra gələcək minilliklər barədə düşünəndə və ya gecənin səması həqiqətən saysız-hesabsız dünyaları bizim gözlərimiz önünə gətirəndə və beləliklə kainatın ölçüyəgəlməzliyi qeyri-iradi olaraq bizim şüurumuza nüfuz edəndə, – o zaman biz özümüzü heçlik qədər kiçik hiss edirik, hiss edirik ki, bir fərd, bir canlı bədən, iradənin bir keçici, ötəri təzahürü olaraq sanki okeanda bir damla kimi biz yox oluruq, boşluq içərisində əriyirik. Amma eyni zamanda, bizim bu cür şəxsi heçnəliyimizin kabusuna, bu doğru olmayana və imkansızlığa qarşı, şeyin bilavasitə dərki yüksəlir ki, bütün bu dünyalar yalnız bizim təsəvvürümüzdə mövcuddur, onlar – xalis idrakın əbədi subyektinin modifikasiyalarıdır, o subyektin ki, fərdiliyimiz barədə unudan kimi biz özümüzü onunla dərk edirik və o, bütün dünyaların və bütün zamanların zəruri, şərtləndirici daşıyıcısıdır. Dünyanın öncə bizi təşvişə salan nəhəngliyi indi bizim daxilimizdə uyuyur: bizim ondan asılılığımız onun bizdən asılılığı tərəfindən məhv edilir. Bütün bunlar, amma, dərhal bizim refleksiyanın predmetinə çevrilmir, yalnız onun öncədən duyulması kimi təzahür olunur ki, biz dünya ilə müəyyən mənada (yalnız fəlsəfə tərəfindən izah olunan mənada) vahidik, və buna görə də, onun ölçüyəgəlməzliyi bizi sıxıntılara məruz qoymur, əksinə, bizi
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
320 yüksəldir. Bu, – şeyin öncədən duyulmasıdır ki, o vedaların upanişadalarında dəfələrlə müxtəlif formalarda ifadə
olunmuşdur, artıq xatırladığımız kəlamda: "Mən məcmu halında bütün bu yaradıqlaram, və, məndən savayı heç nə yoxdur" (Oupnek'hat, c. 1, səh. 122). Bu, öz şəxsi fərdiliyi üzərində yüksəlmə, ülvilik hissidir. Biz riyazi cəhətdən ülvi olanı artıq hansısa bir məkan sayəsində tamamilə bilavasitə olaraq qavrayırıq. Bu məkanın kainatla müqayisədə kiçik olmasına baxmayaraq, bizim üçün onun bilavasitə müşahidə oluna bilməsi öz böyüklüyünün hər üç ölçüsü ilə bizə təsir edir, bu böyüklük bizim bədənimizin ölçülərini, demək olar
ki, sonsuz dərəcədə kiçik göstərmək üçün kifayətdir. Qavrayış üçün heç nə verməyən açıq məkan heç bir vaxt belə bir təsir göstərə bilməz: o, bütün ölçülərdə məhdudiyyətlər sayəsində bilavasitə olaraq qavranılmalıdır, – məsələn, Romanın Pyotr məbədində və ya Londonun Pavel məbədində yüksək və böyük tağ-tavan,günbəz belədir. Ülvilik hissi burada bizim bədənimizin o böyüklük qarşısında yox olmaqda olan heçliyinin dərk olunmasından doğulur ki, onun özü digər tərəfdən, yalnız bizim təsəvvürümüzdə yatır və onun daşıyıcısı dərk edən subyekt olaraq bizik; başqa sözlə, burada və hər yerdə, bu hiss bizim bir fərd, iradənin bir təzahürü olaraq mənimizin əhəmiyyətsizliyi və asılılığı ilə bizim özümüzü idrakın xalis subyekti olaraq dərk etməyimiz arasındakı kontrast ucbatından meydana çıxır. Hətta ulduzlu səma belə, əgər ona refleksiya olmadan baxılsa, yalnız daş qibləyə oxşar şəkildə təsir göstərir və əsl böyüklük kimi deyil, yalnız yaradan böyüklük kimi təsir göstərir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
321 Seyrimizin bəzi predmetləri ülvilik təəssüratını onunla oyadırlar ki, həm onların məkanca böyüklüyü, həm də onların çox əski qədimliyi, yəni zaman davamiyyəti sayəsində biz özümüzü onlarla bir sırada heçlik olacaq dərəcədə kiçik hiss edirik və buna baxmayaraq onların seyrinin bəxtiyarlığına qərq oluruq; yüksək dağlar, Misir piramidaları, uzaq keçmişin nəhəng xarabalıqları belədir. Ülviliyin tərəfimizdən verilmiş izahı etik sahəyə, yəni, xarakterin ülviliyi adlandırılana da tətbiq oluna bilər. Və o öz mənbəyini ondan götürür ki, iradə onu oyada bilən predmetlərlə oyanmır, amma onların da üzərində idrak üstünlük əldə edir. Bu cür xarakterli insan insanlara xalis obyektiv nöqteyi-nəzərdən baxacaqdır, onların onun iradəsinə qarşı
malik ola
biləcəkləri münasibətlərə görə qiymətləndirməyəcəkdir; məsələn, o, onların nöqsanlarını, hətta onların onun özünə qarşı nifrətlərini və haqsızlıqlarını da görəcəkdir, amma buna cavab olaraq, onlara qarşı nifrətə sövq etməyəcəkdir; o, paxıllıq hiss etmədən, onlara daha sıx yaxınlaşmaq arzusu olmadan onların xoşbəxtliyinin şahidi olacaqdır, onların yaxşı məziyyətlərini etiraf edəcəkdir. O, heç bir şəhvət olmadan qadınların gözəlliyinə heyran olacaqdır. Şəxsi xoşbəxtlik və ya bədbəxtlik onu güclü bir tərzdə narahat etməyəcəkdir, – o, Hamlet Horatsio - onu təsvir etdiyi kimi qalır: Sən əzabı görmüsən, Əzab çəkdiyini göstərmədən Sən bütün hər şeyə dözürsən və |