Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
366 tərəfindən dərk olunur ki, o, hər hansı bir arzu və hər hansı bir fərdilik üzərində idrakın xalis subyekti olaraq qalxıb ucalmışdır. Beləliklə, o, yalnız dahi üçün əlçatandır və sonra isə o kəs üçün əlçatandır ki, o özünün xalis idrak qabiliyyəti ilə, əsasən də dahinin əsərləri sayəsində yüksəlmiş və özü ruhun dahiyanə ovqatını əldə etmişdir; buna görə də, o, bütövlükdə deyil, yalnız şərti olaraq ötürülə bilər, zira dərk edilmiş bədii yaradıcılıqda və yenidən canlandırılmış ideya hər bir kəsə onun yalnız öz şəxsi intellektual səviyyəsinə uyğun olaraq təsir göstərir, bunun da nəticəsində, hər bir sənətin məhz ən gözəl nümunələri, dahinin ən nəcib əsərləri insanların küt əksəriyyəti üçün əsrlər boyu qırx qapının sirri kimi qalmaqda davam edir və qara camaata kralla ünsiyyət əlçatmaz olduğu kimi onun üçün əlçatmazdır. Onları bir-birindən dərin bir uçurum ayırır. Doğrudur, ən bayağı insanlar belə, öz məxsusi vecsizliklərini büruzə verməməkdən ötrü, özgə avtoritetə istinad edərək, ümumən qəbul olunmuş böyük əsərləri inkar etmirlər; amma gizlicə olaraq onlara həmişə ittiham hökmü çıxarmağa hazırdırlar, bir şərtlə ki, onlara belə bir ümid verilsə ki, onlar bunu biabır olmadan edə bilərlər. Bu zaman onlar şadyanalıq edərək, böyük olan və gözəl olan hər bir şeyə və onun yaradıcılarına qarşı özlərinin uzun müddət gizli saxladıqları bütün nifrəti üzə çıxarırlar, bu böyüklük və gözəllik onlarda heç bir vaxt təəssürat yaratmamış və bununla da onları alçaltmışdı. Zira, ümumiyyətlə, özgəsinin məziyyətlərini könüllü və azad bir surətdə etiraf etmək və qiymətləndirmək üçün, öz məziyyətlərinə malik olmaq lazımdır. Hər hansı bir xidmət zamanı təvazökarlığın zəruriliyi və bu fəzilətin qeyri-adi dərəcədə mədh edilməsi də bununla izah olunur: hansısa www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
367 görkəmli insanı tərifləməyə cürət edən hər bir kəs həmişə öz əhəmiyyətsizliyini ört-basdır etmək və qəzəbini söndürmək üçün yalnız bu fəziləti öz tərifinə əlavə edir, onun bütün “bacılarını” isə kölgədə saxlayır. Təvazökarlıq ikiüzlü mütilik deyildirsə, bəs nədir ki, onun köməyi ilə bizim rəzil paxıllıqla dolu dünyada məziyyətlər və xidmətlər onlardan tamamilə məhrum olanlardan sədəqə gözləyirlər. Axı, doğrudan da, heç bir xidmətə malik deyilsə və bu halda onları özünə aid də etmirsə, o, təvazökar deyildir, yalnız təmiz adamdır. İdeya – intuitiv qavrayışımızın zaman və məkan forması sayəsində çoxluğa parçalanmış vəhdətdir; əksinə, anlayış – zəkamızın abstraksiyası vasitəsilə çoxluğun yenidən bərpa olunan vəhdətidir, anlayış unitas post rem *şeydən sonra vəhdət+ adlandırıla bilər, halbuki, ideya – unitas ante rem *şeyə qədər vəhdət+ adlandırılmalıdır 25 . Nəhayət, anlayış və ideya arasındakı fərqi həm də müqayisə ilə də ifadə etmək mümkündür: anlayış həyatsız qılafa bənzəyir ki, doğrudur, onun daxilinə qoyulanlar bir-birinin yanında yatır, amma onun daxilindən buraya qoyulanlardan (sintetik refleksiya ilə) daha çox şey çıxarmaq olmaz (analitik mühakimələrlə) ; ideya isə, əksinə olaraq, onu qavrayanda elə təsəvvürləri inkişaf etdirir ki, bunlar onunla eyniadlı olan anlayışlarla müqayisədə yenidir: o, inkişafda olan canlıya, doğuran qüvvəyə malik orqanizmə oxşardır, o, o şeyi yaradır ki, bu onun daxilində hazır şəkildə mövcud deyildi. Bütün bu deyilənlərdən aydın olur ki, anlayış həyat üçün nə qədər faydalı və elm üçün nə qədər yararlı, zəruri və www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
368 məhsuldar olsa da, – incəsənət üçün əsrlər boyu qeyri- məhsuldardır. Dərk olunmuş ideya – hər hansı bir əsl sənət əsərinin həqiqi və yeganə mənbəyi, bax, budur. Özünün əzəli qüvvəsini o, yalnız həyatın, təbiətin, dünyanın özündən götürür, və onu yalnız həqiqi dahi və ya bir anlıq dahiliyə qədər ilhamlanmış insan dərk edir. Özündə ölümsüz həyatı daşıyan həqiqi əsərlər yalnız belə bilavasitə qavrayışdan doğulur. Məhz ona görə ki, ideya həmişə əyanidir, sənətkar öz əsərinin məramını və məqsədini in abstracto olaraq başa düşmür: onun gözləri önündən anlayış deyil, ideya keçir; buna görə də, o, öz əməlləri barədə özünə hesabat verə bilmir, o yaradır, insanların ifadə etdikləri kimi, yalnız hisslə və şüursuz olaraq, hətta instinktiv olaraq yaradır. Əksinə, təqlidçilər, ədabazlarr,
26
incəsənətdə anlayışdan çıxış edirlər: onlar o şeyi meydana çıxarırlar ki, bu, həqiqi əsərlərdə xoşa gəlir və təsir göstərir, özlərinə bunu aydınlaşdırırlar, onu anlayışa, yəni abstraksiyaya bürüyürlər və sonra bunu qabaqcadan düşünülmüş niyyətlə aşkar və ya gizli bir şəkildə təqlid edirlər. Parazit bitkilər kimi onlar özlərinə qidanı özgələrin əsərlərindən sorurlar və poliplər kimi öz qidalarıının rəngini qəbul edirlər. Hətta müqayisəni uzatmaq və demək olar da ki, onlar həmin o maşınlarla oxşardırlar ki, doğrudur, onlara qoyulan hər şeyi xırda hissələrə doğrayırlar, amma heç bir vaxt bunu həzm etmək qabiliyyətində deyillər, odur ki, qarışıqdan həmişə yad tərkib elementləri tapmaq və ayırmaq mümkündür; və yalnız dahi assimilyasiya edən, çevirən və produktiv orqanizmə bənzəyir. Zira baxmayaraq ki, o, öz tərbiyəsini və inkişafını sələflərindən və www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
369 onların əsərlərindən alır, amma onu bilavasitə olaraq həyatın özü, dünyanın özü mayalandırır, – öz əyani təəssüratları ilə; buna görə də, hətta yüksək təhsil belə heç bir vaxt onun orijinallığına xələl gətirmir. Bütün təqlidçilər, bütün manyeristlər (ədabazlar) bəzən başqalarının nümunəvi əsərlərinin mahiyyətini anlayışlarla götürürlər, amma anlayışlar əsərə heç bir vaxt daxili həyat verə bilmir. Hər bir dövrün küt qara camaatı yalnız anlayışları tanıyır və onlardan yapışır, ədabaz əsərlərə buna görə də hər bir dövr becid və səs-küylü uğur hazırlayır; amma bir neçə ildən sonra onlar artıq yararsız olur, ona görə ki, zamanın ruhu, yəni hökmranlıq edən anlayışlar artıq dəyişmişdir, onlar isə yalnız buna istinad edə bilərdilər. Yalnız təbiətdən, həyatdan bilavasitə olaraq götürülən həqiqi əsərlər qalır, bu əsərlər onların özləri kimi öz əbədi gəncliyini və ilkin qüdrətini həmişəlik saxlayırlar. Zira onlar bu və ya başqa əsrə deyil, bəşəriyyətə məxsusdurlar; onlar məhz buna görə də, öz əsrlərinə uyğunlaşmaq istəmədən, öz dövrünün yanılmalarını dolayısı ilə mənfi cəhətdən üzə çıxararaq, öz əsrləri tərəfindən etinasız qarşılanmışlar, amma onlar, buna baxmayaraq, sonradan həvəssiz olsa da tanınmış, qəbul edilmişlər, onlar köhnələ və qocala bilməzlər, çox-çox sonra gələn əsrləri də öz əbədi təravəti və yeniliyi ilə məftun etməkdə davam edirlər. Və o zaman onlara etinasız yanaşmaq daha artıq mümkün olmayacaqdır, ona görə ki, onlar əsrlər boyunca nadir hallarda meydana çıxan və öz səslərini ucaldan bir sıra bilicilər tərəfindən onların heyrətləri ilə təsdiqlənmiş və şərəfləndirilmişlər *27 ; bu səslərin tədricən artmaqda olan cəmi * Gurultulu girdaba düşərənlər arasında əsl üzgüçülər nadir hallarda www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
370 avtoriteti yaradır ki, bu da bizim gələcək nəsillərə üz tutduğumuz zaman nəzərdə tutduğumuz yeganə məhkəmədir. Bəli, bu məhkəmə yalnız zaman- zamana meydana çıxan belə şəxsiyyətlərdən ibarətdir, zira, gələcək nəsillərdən ibarət olan kütlə də müasir nəsillərdən ibarət olan kütlə kimi həmişə belə pozğun və küt olaraq qalacaqdır. Bütün əsrlərin böyük ağıl sahiblərinin müasirlərindən olan şikayətlərini oxuyun: onlar daimi olaraq elə indiki kimi səslənmişlər, zira insan nəsli həmişə eynidir. Bütün zamanlarda və bütün sənətlərdə ədabazlıq yalnız azlığın nəsibi olan mənəviliyin, ruhaniliyin yerini tutur, ədabazlıq isə –sonuncu dəfə üzə çıxmış, mənasız qəbul etdirilmiş bir mənəvi fonemenin köhnə, atılmış qiyafəsidir. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, gələcək nəsil tərəfindən bəyənilmə, adətən, bir qayda olaraq müasirlərin bəyənməsi hesabına əldə olunur və əksinə ** .
§ 50 Beləliklə, əgər hər hansı bir sənətin məqsədi dərk olunmuş ideyanın ötürülməsidirsə, o ideyanın ki, o, sənətkar ruhunun bu vasitəçiliyi sayəsində, təmizlənərək və bütün yad elementlərdən ayrılaraq yaradıcı qabiliyyətə malik olmayan daha az zəkavətli insan üçün də xeyli dərəcədə əlçatan olur;
görünür. ** II cildin 34-cü fəsli buraya aiddir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
371 əgər, incəsənətdə bundan sonra anlayışlardan çıxış etmək olmazsa, onda biz onu bəyənə bilmərik ki, sənət əsəri qəsdən və şüurlu olaraq alleqoriyada olduğu kimi anlayışın ifadəsi üçün nəzərdə tutulur. Sonuncu – elə bədii əsərdir ki, təsvir etdiyi ilə müqayisədə nəsə fərqli bir məna verir. Halbuki, əyani olan hər bir şey, və deməli, həm də ideya özünü bilavasitə olaraq və bütün tamlığı ilə ifadə edir və özünə eyham edə biləcək başqa nəyinsə vasitəçiliyinə ehtiyacı yoxdur. Buradan o məlum olur ki, nəsə tamamilə başqa bir şey vasitəsilə aydınlaşan və təsəvvür olunan şeyin özü seyrə nail olmaq qabiliyyətində deyildir, – bu, həmişə anlayışdır. Alleqoriya buna görə də, həmişə anlayışı ifadə edir və tamaşaçının ruhu təsvir olunan əyani təsəvvürdən ayrılır və tamamilə başqa bir şeyə, abstrakt olana, əyani təsəvvür olmayana, verilmiş bədii əsərin tamamilə xaricində qalana doğru istiqamətlənir; burada, beləliklə, rəsm və ya heykəl onu yerinə yetirməlidir ki, hərflər onu daha yaxşı yerinə yetirir. Beləliklə, bizim sənətin məqsədi kimi hesab etdiyimiz şey, – əyani olaraq dərk olunmuş məqsədin təsviri, burada məqsəd deyildir. Amma alleqoriyanın can atdığı şey üçün əsla elə bir böyük bədii mükəmməllik tələb olunmur; yalnız o kifayətdir ki, təsvir olunan şeyin nə olmalı olduğu görünsün və əgər bu şərt yerinə yetirilmişdirsə, onda məqsədə nail olunmuşdur, və ruh tamamilə başqa qəbildən olan təsəvvürə doğru, mücərrəd anlayışa doğru yönəlmişdir, həmin bu anlayış da nəzərdə tutulan məqsədi təşkil edirdi. Təsviri sənətdəki alleqoriya deməli, heroqliflərdir; onların əyani təsvir olaraq malik ola biləcəkləri bədii dəyər onlara alleqoriya olaraq deyil, başqa bir şey olaraq xasdır. Korreconun "Gecə"si, Hannibal www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
372 Karraççinin "Şöhrət dühası mələyi» əsəri, Pussenin "Saat"ı – gözəl rəsmlərdir, amma bu, tamamilə onunla bağlı deyildir ki, onlar – alleqoriyalardır. Sonuncu olaraq onlar yalnız kitabədirlər və hətta bundan da daha az. Rəsmin real və nominal mənası arasında yuxarıda göstərilən fərqi bir daha xatırlayaq. Nominal olaraq burada özlüyündə məhz alleqorik olan çıxış edir, məsələn, şöhrət mələyi; real olaraq isə həqiqətən də təsvir olunan çıxış edir – bu halda ətrafında gözəl oğlanlar uçan qanadlı gözəl bir gənc: bu, ideyanı ifadə edir. Amma belə bir real məna bizə yalnız o vaxta qədər təsir göstərir ki, biz nominal olanı, alleqorik olanı unuduruq; onu xatırlayan kimi, dərhal seyrimiz pozulur, ruh mücərrəd anlayışa qərq olur, ideyadan anlayışa keçid isə – həmişə tənəzzüldür. Nominal məna, alleqorik niyyət real mənaya, əyani düzgünlüyə bir çox hallarda hətta xələl gətirir; məsələn, Korreconun "Gecə"sində qeyri-təbii işıqlanma belədir, bu, nə qədər gözəl yerinə yetirilsə də, yalnız alleqorik olaraq motivlənmişdir və gerçəklikdə qeyri- mümkündür. Əgər, beləliklə, alleqorik rəsm bədii dəyərə malikdirsə, onda sonuncu alleqoriya olaraq verdiyi şeydən tamamilə asılı deyildir; belə bədii əsər dərhal iki məqsədə – anlayışın ifadə olunmasına və ideyanın ifadə olunmasına xidmət edir; amma yalnız sonuncu, bədii əsərin məqsədi ola bilər, birinci isə – yad məqsəddir, əyləncəli oyundur, onun məğzi ondan ibarətdir ki, rəsmi eyni zamanda məcbur edirlər ki, o, kitabə, heroqlif rolunu oynasın. bu o kəslərin xeyrinə düşünülmüşdür ki, onlar üçün sənətin əsl mahiyyəti əlçatmazdır. Bu, o deməkdir ki, eyni zamanda, faydalı əşya olan bədii əsər iki məqsədə xidmət edir: məsələn, heykəl, eyni www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
373 zamanda həm də şamdan, və ya kariatida və ya eyni zamanda, Axillesin qalxanıdır ki, o barelyef də ola bilər 28 . Sənətin həqiqi dostları nə onu, nə də o birisini bəyənmirlər. Doğrudur, alleqorik rəsm özünün bu halında da ruhda canlı təəssürat yarada bilər, amma həmin təsiri eyni şəraitdə kitabə də göstərə bilər. Məsələn, əgər insanın ruhunda şöhrət arzusu dərindən kök salmışsa və o, ona özünün hələ ki, mülkiyyət hüququna dair sənədləri təqdim etmədiyi üçün yalnız müvəqqəti olaraq istifadə etmədiyi qanuni sərvəti kimi baxırsa, əgər o, öz qarşısında dəfnə çələngli düha mələyini görmürsə, onda onun bütün ruhu həyəcanlanacaqdır və onun qüvvələri fəaliyyət üçün oyanacaqdır; amma əgər o, qəflətən divarda aydın "Şöhrət" yazısını görsəydi, onunla eyni şey baş vermiş olardı. Və ya əgər insan həqiqəti – praktik həyat üçün vacib olan kəşfi və ya elmi nəzəriyyəni bəyan etmiş olsaydı, və o, qəbul edilmiş olmasaydı, onda örtüyü qaldırıb çılpaq həqiqəti üzə çıxaran zamana təsir edən alleqorik rəsm daha güclü təəssürat yaratmış olardı; amma belə bir deviz də ona eynilə bu cür təsir göstərmiş olardı: "Le temps decouvre la verite" [zaman həqiqəti açıb göstərir]. Zira burada özlüyündə təəssürat yaradan şey əslində, seyr edilən şey yox, yalnız mücərrəd fikirdir. Əgər, beləliklə, alleqoriya - təsviri sənətdə incəsənət üçün tamamilə yad olan məqsədə yönəlmiş yanlış təmayüldürsə, onda o, süni və gücənərək çıxarılmış və bayağı oluncaya qədər korlanmış, şərhlərin təsvirinə yetişdiyi zaman dözülməz olur. Məsələn, aşağıdakı nümunələr bələdirlər: qadın xanənişinliyini, evdən bayıra çıxmamanı bildirən tısbağa, öz geyiminin qırçınlarına baxan Nemezida - onun məhrəmliyi görə www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
374 bilməsinə bir eyhamdır; Bellorinin şərhinə görə Hannibal Karraççi şəhvətə ona görə sarı paltar geyindirmişdi ki, bununla o, nəşələrinin saman kimi necə tezliklə solub- saralacağını ifadə etmək istəmişdir. Əgər təsvirlə onun ifadə etdiyi anlayış arasında ideyanın bu anlayış altına gətirilməsinə və ya ideyaların assosiasiyasına əsaslanan heç bir əlaqə yoxdursa, işarə və onun işarə olunan bir-biri ilə təsadüfi təyin olunmanın təsiri ilə tamamilə şərti olaraq əlaqəlidirlərsə, onda alleqoriyanın bu növünü mən simvol adlandırıram. Belə ki, qızılgül – dinməzliyin, dəfnə – şöhrətin, palma – qələbənin, balıqqulağı – ziyarətin, xaç – xristian dininin simvoludur; bilavasitə olaraq rənglərlə ifadə olunan bütün mənalar da buraya aiddir: məsələn, sarı – xəyanətin, mavi isə – sədaqətliliyin rəngidir. Oxşar simvollar bir çox hallarda həyatda da faydalı ola bilər, amma incəsənət üçün onlar dəyərə malik deyillər: onlar tamamilə heroqliflərə və ya hətta çin ideoqrafik yazısına oxşayırlar, və onlar həqiqətən də gerblərlə, mehmanxananı işarə edən qomlarla, kamergeri tanıdan açarla, mədənçiləri tanıdan dəri ilə bir qəbildəndirlər. O zaman ki, nəhayət, məşhur tarixi və ya mifik şəxslər və ya təcəssüm etdirilmiş anlayışlar müəyyən simvollarla birdəfəlik işarə olunurlar, onda, əslində, sonuncuları emblemlər adlandırmaq lazım gələrdi: yevangelistlərin heyvanları 29 , Minervanın bayquşu, Parisin alması, ümid lövbəri və s. belədirlər. Halbuki, emblem sözü altında əsasən o məcazi, sadə və devizlə izah olunan təsvirləri başa düşürlər ki, onlar özlərinin hansısa əxlaqi həqiqəti əyani olaraq təsvir etmək məqsədinə www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
375 malikdirlər; İ.Kamerari, Alsiat və başqaları tərəfindən tərtib olunmuş belə təsvirlərin böyük məcmuələri mövcuddur. Onlar poetik alleqoriyaya keçid olaraq çıxış edirlər, bu barədə də aşağıda söhbət gedəcəkdir. Yunan heykəltəraşlığı seyrə müraciət edir, buna görə də, o, estetikdir; Hindistan heykəltəraşlığı anlayışa müraciət edir, buna görə də, o, xalis simvolik xarakterə malikdir. Alleqoriyaya bu baxış sənətin daxili mahiyyəti barədə bizim əvvəlki düşüncələrimizə əsaslanır və onunla sıx bağlıdır, bu baxış Vinkelmanın mövqeyinə birbaşa olaraq ziddir, Vinkelman alleqoriyanı sənətin məqsədinə tamamilə yad və bir çox hallarda ona mane olan hesab etmək fikrindən uzaqdır: o, hər yerdə onu müdafiə edir və hətta sənətin ali məqsədini - "ümumi anlayışların və qeyri-hissi şeylərin təsvirində" görür (Əsərləri, c. 1, səh. 55 və növbəti səhifələr). Hər bir kəs bu və ya başqa baxışa qoşula bilər. Amma Vinkelmanın özlüyündə gözəlliyin metafizikasına aid bu və ona oxşar digər mühakimələri məni o həqiqətə tam inandırdı ki, gözəlliyin və incəsənətin mahiyyətinə mücərrəd və əsl fəlsəfi izah verməyi bacarmadan da, bədii gözəlliyə münasibətdə qeyri-adi həssaslığa, zəkavətə malik olmaq və onun barəsində düzgün mühakimə yürütmək mümkündür, – necə ki, əməllərin əxlaqi dəyərini fəlsəfi cəhətdən əsaslandırmaq və in abstracto olaraq izah etmək qabiliyyətində olmadan da nəcib və xeyirxah insan olmaq və ayrı-ayrı hallarda, kimyəvi tərəzi kimi dəqiq son dərəcə həssas vicdana malik olmaq mümkündür. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
376 Amma alleqoriya poeziyaya qarşı təsviri sənətə qarşı olduğuna nisbətən tamamilə başqa münasibətdədir və əgər o, burada qəbul edilə bilməyəndirsə, onda poeziyada o, tamamilə yerinə düşür və məqsədəuyğundur. Zira təsviri sənətdə o, əyani olaraq veriləndən, hər hansı bir sənətin bu əsl predmetindən mücərrəd fikrə doğru aparır; poeziyada isə münasibət bunun əksidir: burada bilavasitə olaraq sözlərdə verilmiş olan - anlayışdır və ən yaxın məqsəd həmişə ondan əyani olana gətirmədən ibarətdir, əyani olanın obrazını isə dinləyicinin fantaziyası öz təsəvvüründə canlandırmalıdır. Əgər təsviri sənətdə keçid bilavasitə olaraq veriləndən başqasına doğru baş verirsə, onda bu başqası rolunda sözsüz olaraq anlayış çıxış edir, çünki, yalnız mücərrəd olan burada bilavasitə olaraq verilə bilməz; anlayış isə heç bir vaxt mənbə, onun verilməsi isə – bədii əsərin məqsədi olmamalıdır. Əksinə, poeziyada anlayış materialdır, bilavasitə olaraq veriləndir, buna görə də, tamamilə başqa bir şeyi – əyani olanı doğurmaqdan ötrü ondan tamamilə yan keçmək mümkündür, məqsəd əyanidə əldə olunur. Poetik əsərin ümumi əlaqəsində bir başqa anlayış və ya mücərrəd fikir qaçılmaz ola bilər, baxmayaraq ki, özlüyündə və bilavasitə olaraq bu anlayış əyani təsvirə qabil deyildir; o zaman hansısa uyğun nümunə vasitəsilə onu bir çox hallarda əyaniləşdirirlər. Hər hansı bir məcaz zamanı, hər hansı bir metaforada, hər hansı bir eyhamda, hər hansı bir alleqoriyada və hər hansı bir müqayisədə artıq belə olur: bütün bunlar öz aralarında yalnız təsvirin ölçüləri və dolğunluğu ilə fərqlənirlər. Söz sənətində belə müqayisələr və alleqoriyalar füsunkar təəssürat yaradır. Servantes yuxunun bizi bütün mənəvi və fiziki əzablardan xilas |