Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
389 cəhətdən tamamilə fərqsizdir ki, ətrafında əməlin dövr etdiyi predmetlər nisbətən xırdamı və ya mühümmü olacaqdır, bu, kəndlilərinmi həyətləri olacaq,yoxsa dövlətlərinmi: zira bütün bu şeylər özlüyündə əhəmiyyətə malik deyildir, onlar əhəmiyyəti yalnız oradan və o qədər alırlar ki, iradəni hərəkətə gətirirlər, – motiv yalnız özünün iradəyə qarşı münasibəti sayəsində əhəmiyyət kəsb edir; əksinə, onun bir şey olaraq, başqa oxşar şeylərə qarşı münasibəti qətiyyən nəzərə alınmır. Bir düymə diametri olan dairə qırx milyon mil diametri olan dairə ilə tamamilə eyni həndəsi xassələrə malikdir, eləcə də kəndin və dövlətin tarixi və hadisələri, mahiyyəti etibarı ilə, eynidir; bunlardan həm birincisi, həm də ikincisi üzrə bəşəriyyəti öyrənmək və dərk etmək mümkündür. Və belə düşünmək ədalətsizlik olardı ki, guya avtobioqrafiyalar yalan və riyakarlıqla doludur. Əksinə, yalanın (yalan, əslində, hər yerdə, mümkündür) burada olması başqa hər hansı bir yerdə olmasından daha çətin ola bilər. Sadə söhbətdə cildə girmək bütün hər bir şeydən daha asandır; bu, nə qədər paradoksal səslənsə də, riyakarlıq mahiyyəti etibarı ilə yazıda daha çətindir, ona görə ki, burada insan, öz-özünün ixtiyarına buraxılaraq, kənara yox, öz daxilinə baxır, yad və uzaq olana çətinliklə nüfuz edir və gözləri qarşısında o təəssürata malik deyildir ki, bunu, o, başqasında yaradır; bu başqası isə, əksinə, sakitliklə, yazana yad olan bir əhval-ruhiyyədə onun yazısını nəzərdən keçirir, onu bir neçə dəfə, dönə-dönə və müxtəlif zamanlarda oxuyur və beləliklə gizli niyyəti asanlıqla aşkara çıxarır. Və müəllifi bir insan olaraq hər bir şeydən daha asan onun kitabından tanımaq olar, ona görə ki, yuxarıda www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
390 xatırlanan bütün şərtlər burada daha güclü və dayanıqlı təsir göstərir; avtobioqrafiyada riyakarlıq etmək, yalandan özünü başqa cür göstərmək o qədər çətindir ki, ola bilər, onların içərisində elə birisi yoxdur ki, o, bütövlükdə başqa hər hansı bir yazılmış tarixdən daha həqiqi olmasın. Öz həyatını təsvir edən insan onu bütövlükdə və iri cizgilərdə nəzərdən keçirir; detallar azalır, yaxında olanlar uzaqlaşdırılır, uzaq yenidən yaxınlaşdırılır, perspektivlərin yeri dəyişdirilir: o, öz ürəyini açır və günahlarını könüllü olaraq etiraf edir; yalanın ruhu onu burada o qədər də asanlıqla ələ ala bilmir, ona görə ki, hər bir insanda həqiqətə doğru bir meyl də vardır ki, hər hansı bir yalan zamanı öncə onu dəf etmək lazımdır və o, məhz həqiqətə doğru həmin bu meyl burada qeyri-adi dərəcədə möhkəm mövqe tutur. Bioqrafiya ilə xalqların tarixi arasındakı münasibəti əyani olaraq aşağıdakı müqayisədə təsəvvür etmək mümkündür. Tarix bəşəriyyəti bizə təbiətin yüksək dağdan hansısa landşaftı göstərdiyi kimi göstərir: qarşımızda dərhal bir çox şey – uzaq ənginliklər, böyük kütlələr təzahür olunur; amma aydın olan heç nə yoxdur və heç nəyi onun bütün həqiqi mahiyyətində dərk etmək olmur. Əksinə, ayrıca şəxsiyyətin həyatının təsviri insanı elə göstərir ki, sanki biz təbiəti onun ağaclarının, bitkilərinin, qayalarının və sularının arasında gəzdiyimiz zaman dərk edirik. Amma sənətkarın bizi onun gözləri ilə baxmağa məcbur etdiyi landşaft rəssamlığı onun ideyalarını dərk etməyi və bunun üçün tələb olunan iradəsiz xalis idrak vəziyyətinə nail olmağı son dərəcə asanlaşdırmış olduğu kimi – eləcə də, bizim tarixdə və bioqrafiyada axtara biləcəyimiz ideyaların təsviri üçün, poeziya onların hər ikisi qarşısında əhəmiyyətli üstünlüyə malikdir, ona www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
391 görə ki, burada dahi bizim qarşımızda aydınlaşdırıcı güzgünü tutmuşdur ki, bütün mühüm və vacib cəhətlər bu güzgüdə bir yerə toplanmış və parlaq işıqda işıqlandırılmış kimi təzahür olunur, təsadüfi və yad olan hər bir şey isə kənarlaşdırılmışdır * .
təsvirini o, ya elə həyata keçirə bilər ki, burada təsvir olunan eyni zamanda təsvir edən kimi olar: bu, lirik poeziyada, mahnıda baş verir, şair burada yalnız öz şəxsi əhval-ruhiyyəsini canlı olaraq seyr və təsvir edir, bunun da nəticəsində poeziyanın bu növünə, onun məzmunu üzündən müəyyən bir subyektivlik xasdır; və ya o, elə həyata keçirə bilər ki, təsvir olunan təsvir edəndən tamamilə ayrı olar: bu, poeziyanın bütün başqa növlərində baş verir, burada təsvir edən çox və ya az dərəcədə təsvir olunanın arxasında gizlənir və, nəhayət, tamamilə yox olur. Romansda müəllif öz əhval-ruhiyyəsini hələ ki, bütövün tonunda və düzümündə ifadə edir; buna görə də, mahnıya nisbətən daha obyektiv olmasına baxmayaraq romans, hər halda nəsə subyektiv olan bir şeyi öz məzmununa daxil edir; o, idilliyada zəifləyir, romanda daha çox zəifləyir, xalis eposda demək olar ki, tamamilə yox olur və nəhayət, dramda onun bütün izləri itir, dram poeziyanın ən obyektiv, bir çox cəhətdən ən mükəmməl və eyni zamanda ən çətin növü kimi çıxış edir. Lirika, beləliklə, – onun ən asan növüdür, və baxmayaraq ki, incəsənət, ümumiyyətlə, yalnız nadir həqiqi dahinin nəsibi kimi çıxış edir, amma bütövlükdə hətta bir o qədər görkəmli olmayan insan da hər halda gözəl mahnı yarada bilər, əgər
* II cildin 38-ci fəsli buraya aiddir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
392 hansısa güclü xarici təəssürat onu həqiqətən ilhamlandırsa, – zira bunun üçün oyanma anında öz məxsusi əhval-ruhiyyəsinin yalnız canlı bir tərzdə seyr olunması tələb olunur. Bunu, müəllifləri naməlum qalan bir çox mahnılar sübut edir, – xüsusən alman xalq mahnıları ("Sehrli kərənay"da biz onların ən gözəl məcmuəsinə malikik), həmçinin də bütün dillərdə olan saysız-hesabsız məhəbbət və başqa mövzulu xalq mahnıları. Zira bir anın əhval-ruhiyyəsini dərk etmək və onu mahnıda təcəssüm etdirmək – poeziyanın bu növünün bütün mahiyyəti elə budur. Bununla belə, həqiqi şairlərin lirikasında bütün bəşəriyyətin ruhu həkk olunur və bu vaxta qədər yaşayan, indi yaşayan və bundan sonra, gələcəkdə yaşayacaq milyonlarla insanın tamamilə eyni olan, əbədi olaraq qayıdan vəziyyətlərdə hiss etdikləri və hiss etməkdə olduqları hər bir şey onun daxilində uyğun əks-sədanı tapır. Belə ki, bu vəziyyətlər, bəşəriyyətin özü kimi əbədi olaraq təkrarlanaraq, dəyişməz olaraq qalırlar və həmişə eyni hissləri oyadırlar, buna görə də, həqiqi şairlərin lirik yaradıcılığı öz doğruculluğunu, aktivliyini və təravətini minilliklər boyu saxlayır. Axı şair, ümumiyyətlə, – ümuminsandır: insanın ürəyini haçansa həyacanlandırmış hər bir şey və insani ruhun müxtəlif anlarda öz təbiətindən bir daha yaratdığı hər bir şey, insan qəlbində yaşayan və yetişən hər bir şey, – onun süjeti, onun materialı, bundan savayı isə – həm də bütün digər qalan təbiətdir. Bax, elə bu səbəbdən də şair eyni dərəcədə həm şəhvəti, həm mistikanı vəsf edə, Anakreon və ya Angelus Silezius
45 ola, faciə də yaza bilər, komediya da, özünün əhval- ruhiyyəsindən və ya təyinatından asılı olaraq ülviliyi də, rəzilliyi də təsvir edə bilər. Elə buna görə də, heç kəs şairə nəcib və ya www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
393 ülvi, əxlaqlı, mömin, xristian və ya başqa bir kəs olmaq barədə göstəriş vermək hüququna, xüsusən də başqa birisi kimi deyil, məhz belə olduğu üçün onu məzəmmət etmək hüququna malik deyildir. Şair – bəşəriyyətin güzgüsüdür və o, nə hiss etdiyini və nə etdiyini bəşəriyyətin şüuruna çatdırır. Əgər biz məxsusi mənada mahnının mahiyyətini yaxından nəzərdən keçirsək və nümunə olaraq artıq başqa növlərə, məsələn, romansa, elegiyaya (mərsiyyəyə), himnə, epiqrama (həcvə) və s. bu kimi növlərə yaxınlaşan növləri deyil, gözəl və xalis nümunələri götürsək, onda biz aşkar edərik ki, mahnının dar mənada spesifik mahiyyəti aşağıdakılardan ibarətdir. Mahnı oxuyanın şüurunu dolduran şey – iradənin subyektidir, yəni onun öz məxsusi arzusudur, bir çox hallarda öz həllini tapmış, ödənilmiş (sevinc), daha az hallarda ödənilməsi ləngiyən arzudur (kədər), və həmişə – affektdir, ehtirasdır, ruhun həyacanlanmış vəziyyətidir. Amma bununla yanaşı və eyni zamanda ətraf təbiətin görkəmi də müğənnidə o şeyin dərkini doğurur ki, o, xalis iradəsiz idrakın subyektidir və bu idrakın sakit, soyuqqanlı, təlaşa düşməyən, bəxtiyar asudəliyi, hüzuru həmişə məhdud, heç bir vaxt doymayan iradənin təlaşı ilə kontrast təşkil edir; bu kontrast duyğusu, bu mübarizə hissi özlüyündə mahnının bütövlüyünü ifadə edir və lirizm elə əslində bundan ibarətdir. Onun daxilində bizi sanki arzudan və onun cuşa gəlmələrindən azad etmək üçün xalis idrak öz ağuşuna alır; biz tabe oluruq, amma yalnız bir anlıq: şəxsi məqsədlərimiz barədə arzu və düşüncələrimiz bizi asudə seyrdən bir daha ayırır, amma, digər tərəfdən, arzudan bizi yenə də o gözəllik ayırır ki, o, bizi əhatə edir və burada xalis iradəsiz idrak bizim www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
394 qarşımızda dayanır. Elə buna görə də, mahnıda və lirik əhval- ruhiyyədə arzu (məqsədlərini şəxsi mənafeyi) və ətraf aləmin xalis seyri təəccüblü bir ittifaqda olurlar: onların arasında əlaqələr aranıb tapılır və xəyal edilir; subyektiv əhval-ruhiyyə, iradənin vəziyyəti seyr olunan şəraitə öz rəngini verir, sonuncu isə öz növbəsində bu əhval-ruhiyyədə əks olunur və özünə onun rəngini verir; əsl mahnı – ruhun bütün bu qarışıq və parçalanmış vəziyyətinin izidir. Hər hansı bir abstraksiyadan olduqca uzaq olan bu ruhi vəziyyətin mücərrəd parçalanmasını nümunə əsasında aydınlaşdırmaqdan ötrü Hötenin ölməz nəğmələrindən istənilən birini götürmək mümkündür; bu məqsəd üçün xüsusən uyğun gələn yalnız bəziləri kimi isə mən aşağıdakıları sadalayıram: "Çobanın şikayəti", "Görüş və ayrılıq", "Aya müraciətlə", "Göldə", “Payız duyğusu”. Gözəl nümunələr olaraq həmçinin "Sehrli kərənay"dan olan məxsusi mənada mahnılar çıxış edə bilər, xüsusən də, aşağıdakı sözlərlə başlayan mahnı: "O Bremen, mən səni tərk etməliyəm”. Fossun bir mahnısı mənə diqqətəlayiq görünür – lirik xarakterli komik, sərrast parodiya: o, burada zəng qülləsindən yıxılan sərxoş dam ustasının duyğularını təsvir edir, o, yerə düşərkən, onun indiki vəziyyətindən olduqca uzaq olan və, deməli, iradəsiz idraka aid olan nəyisə sezir, yəni o görür ki, qüllədəki saat düz on ikinin yarısını göstərir. Lirik əhval-ruhiyyəyə münasibətdə şərh etdiyim baxışı bölüşən hər bir kəs onunla da razılaşar ki, o, mahiyyəti etibarı ilə poetik və əyani idrakdır. Mənim əsas qanunu haqqında
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
395 traktatımda irəli sürülən və bu əsərdə artıq yuxarıda xatırlanan o həqiqətin idrakıdır ki, bu idrakın subyekti ilə arzunun subyektinin eyniyyəti κατ ́ εξοχην möcüzəsi adlandırıla bilər; nəğmənin poetik təsiri son nəticədə, əslində, özlüyündə bu həqiqətə əsaslanır. Bu subyektlərin hər ikisi və ya populyar tərzdə ifadə etsək, baş və ürək həyat yollarında öz aralarında getdikcə daha çox ayrılırlar; biz öz subyektiv duyğumuzu öz subyektiv idrakımızdan getdikcə daha çox ayırırıq. Uşaqda onlar hələ ki, tamamilə bir-birinə çulğaşmışlar: o, özünü ətraf mühitdən çətin fərqləndirir və ona qarışır. Gəncdə hər bir qavrayış hər şeydən öncə duyğu və əhval-ruhiyyə doğurur, hətta onlarla qarışır, bunu Bayronun gözəl bir tərzdə ifadə etdiyi kimi:
Məhz buna görə də, gənc şeylərin əyani xarici tərəfinə belə güclü bir tərzdə meyllidir, məhz buna görə də, o, yalnız lirik poeziyaya qabildir və drama isə yalnız yetkin kişi qabildir. Qocanı yalnız epik olaraq, Homer rolunda təsəvvür etmək mümkündür, zira nağıl etmə qocanın xarakterinə xasdır. Poeziyanın daha obyektiv növlərində, xüsusən romanda, eposda və dramda, onların məqsədi, bəşəriyyət ideyasının açılması əsasən iki vasitə ilə əldə olunur: əhəmiyyətli
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
396 xarakterlərin doğru və dərin təsviri və onların aşkara çıxdığı mənalı situasiyaların yaradılması ilə. Zira ona oxşar olaraq ki, kimyaçı yalnız elementləri və onların əsas birləşmələrini xalis və düzgün aşkara çıxarmaqla kifayətlənməli olmayıb, həm də onları elə reagentlərin təsirinə məruz qoymalıdır ki, bu zaman onların xüsusiyyətləri valehedici bir aydınlıq və dəqiqliklə aşkara çıxsın, – eləcə də şair əhəmiyyətli xarakterləri sanki təbiətin özü kimi bizim qarşımıza təkcə elə doğru-dürüst çıxarmamalıdır, həm də, onlar bizə anlaşıqlı olsunlar deyə onları elə situasiyalara salmalıdır ki, burada onların xüsusiyyətləri tam inkişaf etsin və onlar aydın, kəskin cizgilər kəsb etsinlər, elə bu səbəbdən də belə situasiyalar əhəmiyyətli situasiyalar adlanır. Gerçək həyatda və tarixdə təsadüf yalnız nadir hallarda belə qəbildən olan vəziyyətləri yaradır, və orada onlar təkcəlidirlər, əhəmiyyətsizlik kütləsində itirilmiş və
gizlədilmiş vəziyyətdədirlər. Bütün situasiyaların əhəmiyyəti romanı, eposu, dramı gerçək həyatdan əhəmiyyətli xarakterlərin yanaşı qoyulması və seçimi kimi fərqləndirməlidir; amma onların təəssürat yaratması üçün zəruri şərt son dərəcə ciddi həqiqətdir, xarakterlərdə vəhdətin çatışmamasıdır, onların öz- özünə və ya ümumiyyətlə bəşəriyyətin mahiyyətinə zidd olmasıdır, eləcə də hadisələrin qeyri-mümkünlüyü və ya ona yaxın olan vəziyyəti – həqiqətə oxşamamasıdır, baxmayaraq ki, hətta detallarda belə olsa təhqir edirlər, düzgün olmayan rəsm, saxta perspektiv və ya düzgün olmayan işıqlandırma rəngkarlıqda bu cür etdiyi kimi: zira orada olduğu kimi, burada da biz həyatın, bəşəriyyətin, dünyanın – yalnız təsvir sayəsində aydınlaşmış və yanaşı qoyma vasitəsilə mənalandırılmış www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
397 dünyanın düzgün güzgüsünü tələb edirik. Belə ki, sənətlərin hamısının yalnız bir məqsədi vardır – ideyaların təsviri, və sənətlər arasında mühüm fərq yalnız isə ondan ibarətdir ki, təsvir olunmuş ideya iradənin təcəssümünün hansı pilləsini təmsil edir (təsvirin materialı öz növbəsində bununla müəyyənləşir), onda hətta bir-birindən ən çox uzaq olan sənətləri də bir-biri ilə müqayisə edərək izah etmək mümkündür. Belə ki, məsələn, suda ifadə olunan ideyanı tam dərk etmək üçün onu sakit quyuda və aramla axan çayda görmək kifayət deyildir: bu ideyalar özlərinin tam açılmasını yalnız o zaman tapır ki, bu zaman su bütün şəraitlərdə və o maneələr önündə ortaya çıxır ki, onlar ona təsir göstərərək, onu onun bütün xassələrinin tam aşkara çıxarılmasına təhrik edirlər. Elə buna görə də, biz onu o zaman gözəl çalar olaraq görürük ki, bu zaman o, aşağı tökülür, coşub-daşır, köpüklənir, yenidən yuxarı yüksələrək və ya, aşağı enərək, zərrələr çoxluğuna parçalanır və ya, nəhayət, süni şırnaqla yuxarıya can atır: belə ki, müxtəlif şəraitlərdə müxtəlif formaları qəbul edərək, o, bununla belə, öz xarakterinə həmişə sadiq qalır – onun üçün zərrələrini yuxarıya sıçratmaq, güzgü sükunətini saxlamaq qədər təbiidir; o, şəraitdən asılı olaraq, bunların hər ikisinə eyni dərəcədə hazırdır. Və budur, hidravlika ustasının axan materiya vasitəsilə, arxitektorun donmuş materiya vasitəsilə nail olduğuna, epik və ya dramatik şair bəşəriyyət ideyası vasitəsilə nail olur. Hər bir sənətin obyektində ifadə olunan ideyanın açılması və aydınlaşdırılması, iradənin hər bir pilləsində obyektivləşənin açılması və aydınlaşdırılması – bütün sənətlərin ümumi məqsədi belədir. İnsanın həyatı, əksər hallarda o www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
398 gerçəklikdə baş verdiyi kimi ona daha çox rast gəlindiyi kimi gölməçədəki və ya şaydakı suya bənzəyir; eposda, romanda və faciədə isə seçilmiş xarakterlər elə şəraitlərə salınır ki, bu zaman onların bütün xüsusiyyətləri inkişaf edir, insani ruhun dərinlikləri qeyri-adi və əlamətdar əməllərdə təzahür olunaraq aşkara çıxır. İnsan ideyasına özünü son dərəcə fərdi xarakterlərdə ifadə etmək xasdır. Beləliklə, poeziya insan ideyasını obyektivləşdirir.
Poeziyanın zirvəsi olaraq, həm təəssürat qüvvəsi baxımından, həm də həyata keçirilmənin çətinliyi baxımından, faciəni hesab etmək lazımdır, bəli onu elə belə də qəbul edirlər. Bizim bütün tədqiqatın ümumi fikri üçün vacib və əlamətdar olan hər bir şeydən öncə odur ki, faciənin, poetik yaradıcılığın bu zirvəsinin məqsədi həyatın dəhşətli tərəfinin təsviridir, – burada bizə olmazın dərdi, bəşəriyyətin kədərini, yamanlığın təntənəsini, təsadüfün istehzalı hökmranlığını, həqiqətin və məsumluğun qarşısıalınmaz məhvini göstərirlər: bu, dünyanın və varlığın xarakterinin,salehliyinin – əlamətdar nümayişidir. Burada, iradənin obyektliyinin ali pilləsində onun öz-özü ilə mübarizəsi bizim qarşımızda özünün tam inkişafında çıxış edir. O, insanların əzabında təzahür olunur, əzabı isə qismən təsadüf və yanılma, dünyanın bu hökmdarları doğururlar, bu hökmdarlar o qədər hiyləgər və məkrlidirlər ki, onlar qabaqcadan düşünülmüş kimi görünürlər və buna görə də, tale qismində təcəssüm olunurlar; qismən isə o, fərdi arzuların çarpazlaşmasının təsiri ilə, əksəriyyətin bədliyi və pozğunluğu üzündən bəşəriyyətin özündən irəli gəlir. Bütün insanlarda eyni iradə yaşayır və təzahür olunur, amma onun təzahürləri öz
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
399 aralarında həmişə mübarizə aparırlar, bir-birlərini və özlərini didib taqətdən salırlar. Bir fərddə o, daha güclü, başqasında – daha zəif çıxış edir, burada o, idrakın işığı ilə daha çox dərəcədə dərk olunmuş və yumşaldılmışdır, orada isə – daha az dərəcədə, nəhayət, əzabın özü ilə təmizlənmiş və güclənmiş bu idrak ayrıca şəxsiyyətlərdə o məqama nail olur ki, təzahür, Mayyanın örtüyü burada onu artıq aldatmır, onun gözləri açılır, o, təzahürün formasını “principium individuationis” tam görür, və bu prinsipə əsaslanan eqoizm məhz buna görə də, ölüb-gedir, odur ki, əvvəllər bu qədər qüdrətli olan motivlər öz hakimiyyətini itirir və onların əvəzinə dünyanın mahiyyətinin mükəmməl dərki iradənin kviyetivi kimi fəaliyyət göstərərək, tam itaəti, yalnız həyatdan əl çəkməni, imtinanı deyil, həm də həyat iradəsinin özündən də imtinanı irəli çıxarır. Beləliklə, biz faciədə görürük ki, onun nəcib qəhrəmanları uzun mübarizədən və əzablardan sonra özlərinin indiyədək atəşli bir tərzdə can atdıqları məqsədlərindən və həyatın bütün sevinclərindən həmişəlik imtina edirlər, və ya həyatın özünü həvəslə və sevinclə tərk edirlər; Kalderonun dəyanətli şahzadəsi belədir, "Faust"da Qretxen belədir, Hamlet belədir, onun Horasiosu onun ardınca həvəslə gələrdi, əgər o, Hamletin taleyini izah etmək və xatirəsini təmizləmək üçün ondan qalmağı və bu amansız dünyada bir qədər də duruş gətirməyi xahiş etməsəydi; Orlean qızı da belədir, o Messina gəlini də belədir: yəni onlarda həyat iradəsi artıq öldükdən sonra, onların hamısı əzabla təmizlənərək ölürlər. Volterin "Məhəmməd"ində bu, hətta hərfi olaraq ifadə olunmuşdur – ölüm ayağında olan Palmiranın Məhəmmədə müraciət etdiyi son sözlərdə: "Dünya tiranlar |