Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 471
fərdləri olan və sonsuz doğuluş və ölüm arasında sonu olmayan əzabları olan dünya yüksəlir. Amma heç bir cəhətdən bundan şikayətlənmək, gileylənmək olmaz, zira iradə böyük faciəni və ya komediyanı öz hesabına qoyur və özü də özünün tamaşaçısı olur. Dünya ona görə məhz belədir ki, iradə məhz belədir, iradə belə istəyir, dünya məhz onun təzahürü kimi çıxış edir. Əzablara o bəraət qazandırır ki, iradə bu təzahürdə öz-özünü təsdiq edir və bu təsdiq onunla özünə bəraət alır və tarazlaşır ki, əzaba dözən elə onun özüdür. Artıq burada əbədi ədalət obrazı bizim üzümüzə açılır – bütövlükdə; sonradan biz onunla həm müfəssəl təfsilatlarında, həm daha aydın bir şəkildə tanış olacağıq. Amma əvvəlcə müvəqqəti və ya insani ədalət barədə də danışmaq lazımdır * .
§ 61
Biz ikinci kitabdan xatırlayırıq ki, bütün təbiətdə iradənin obyektivasiyasının bütün pillələrində zəruri olaraq bütün cinslərdən olan fərdlər arasında daimi mübarizə hökm sürür və həyata iradəsinin öz-özü ilə daxili ixtilafı məhz bunda aşkar olur. Obyektivasiyanın ən yüksək pilləsində bu fenomen bütün digərləri kimi daha çox aydınlıqla qarşıda duracaqdır və buna görə də, sonrakı şifrə açımı üçün mümkün olacaqdır. Bu məqsəd üçün hər şeydən öncə hər hansı bir mübarizənin başlanğıc nöqtəsi kimi eqoizmin mənbəyini tədqiq edək. Biz zamanı və məkanı principium individuationis adlandırmışıq, ona görə ki, bircinslinin çoxluğu yalnız onlarda və onların vasitəsilə mümkündür. Onlar təbii idrakın, yəni iradədən meydana çıxan idrakın mühüm formalarıdır. Elə buna görə də, iradə hər yerdə özünə fərdlərin çoxluğu kimi təzahür olunacaqdır. Amma bu çoxluq bir özündə şey olaraq iradəyə deyil, yalnız onun təzahürlərinə aiddir: iradə onların hər birində büsbütün ən ayrılmaz şəkildə mövcuddur və öz ətrafında öz məxsusi varlığının sonsuz olaraq təkrarlanmış obrazını görür. Amma bu varlığın özünü, yəni əsl reallığı, o, bilavasitə olaraq yalnız öz daxilində tapır. Elə buna görə də, hər bir kəs bütün hər bir şeyi özü üçün istəyir, hər bir şeyə malik olmaq və ya, ən azı, hər bir şey üzərində hökmranlıq etmək istəyir, müqavimət göstərəni isə o, məhv etmək istəyərdi. Dərk edən varlıqlarda buna o da qoşulur ki, fərd dərk edən subyektin daşıyıcısıdır, busubyekt isə – dünyanın daşıyıcısıdır, belə ki, onun xaricində olan bütün təbiət, o cümlədən də, bütün digər fərdlər yalnız onun təsəvvüründə mövcuddur: o, onları həmişə yalnız öz təsəvvürü olaraq, yəni vasitəli, dolayı olaraq və onun öz məxsusi varlığından və mövcudluğundan asılı olan bir şey kimi dərk edir, zira onun şüuru ilə birgə dünya da onun üçün zəruri olaraq yox olur və, başqa sözlə, dünyanın varlığı və yoxluğu onun üçün eyni mənalı və fərqləndirilməsi mümkün olmayan olur. Beləliklə, dərk edən hər bir fərd əslində bütöv,tam həyat iradəsi kimi, yəni, bilavasitə özündə dünya kimi, həmçinin təsəvvür olaran dünyanı dolduran, tamamlayan şərt kimi, yəni makrokosma tən,bərabər hesab edilməli olan mikrokosmdır və özünü də bu cür dərk edir. Həmişə və hər yerdə doğrucul olan təbiətin özü artıq əzəldən və hər hansı bir refleksiyadan asılı olmayaraq, bu idrakı ona bilavasitə, dürüstlük və sadəliklə verir. İnsan bu iki zəruri özünü təyini izah edir ki, son dərəcə kiçik və sonsuz dünyada tamamilə yox olan hər bir fərd hər halda
* II cildin 45-cü fəsli buraya aiddir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
472
niyə, nədən özünü dünyanın əsas mərkəzi edir, öz məxsusi mövcudluğuna və rifah halının yüksəlməsinə başqa bütün hər bir şeyə nisbətən daha çox ciddi-cəhdlə yanaşır və hətta, təbii şövqə həvəsə uyaraq, yalnız öz məxsusi mənini, dənizdəki bu damlanı saxlamaq xatirinə dünyanı belə məhv etməyə hazırdır. Belə bir niyyət təbiətdə hər hansı bir şeyə xas olan eqoizmdir. Amma iradənin özü ilə daxili ixtilafı məhz bunda dəhşətli bir qüvvə ilə açılır. Zira bu eqoizmin məzmunu və mahiyyəti mikrokosmun və makrokosmun göstərilən əksliyindən və ya ondan ibarətdir ki, iradənin təcəssüm forması kimi principium individuationis çıxış edir və buna görə də, iradə saysız-hesabsız fərdlərdə özünə eyni dərəcədə və özü də onlardan hər birində hər iki tərəfdən (iradə və təsəvvür) tamamilə və bütövlükdə təzahür olunur. Və bir halda ki, hər bir kəs özünə bilavasitə olaraq həm bütöv iradə, həm də bütöv təsəvvür edən kimi, digərləri isə ona hər şeydən öncə yalnız onun təsəvvürü kimi verilmişdir, elə buna görə də, öz məxsusi varlığı və onun saxlanılması ona bütün qalan hər bir şeydən daha mühümdür. Əgər öz ölümü şəxsi maraqlarına toxunmursa, ölümü hər kəsə dünyanın sonu kimi görünür, halbuki, tanışlarının ölümü barədə xəbəri o, kifayət qədər laqeyd bir tərzdə qarşılayır. Ən yüksək pilləyə çatmış şüurda, – insan şüurunda eqoizm, həmçinin elə idrak kimi, ağrı və sevinc kimi yüksək pilləyə çatmalı və fərdlərin bununla şərtlənmiş rəqabəti ən dəhşətli bir tərzdə təzahür olunur. Biz onu hər yerdə görürük, həm xırdalıqlarda, həm də böyük şeylərdə, həm dünya tarixində, həm də öz şəxsi həyatımızda; onu biz gah dəhşətli hadisələrdə – böyük tiranların və zülmkarların həyatında və hər yeri viran qoyan müharibələrdə, gah da gülməli formada görürük, bu zaman o, komediyanın süjeti kimi çıxış edir və özünəməxsus bir tərzdə xudbinliklə və boş çabalarda əks olunur, Laroşfuko clviii bütün bunları in absiracto olaraq müqayisəolunmaz dərəcədə daha yaxşı dərk və daha yaxşı təsvir etmişdir. Amma bu rəqabət bütün hər bir şeydən daha aşkar bir şəkildə o zaman olur ki, bu zaman insan topası hər hansı bir qanun və qaydadan azad olunur: Hobbsun "Vətəndaş haqqında" adlı əsərinin birinci fəslində gözəl bir tərzdə təsvir olunan bellum
Bu zaman aşkara çıxan yalnız o olmur ki, hər bir kəs özünün malik olmaq istədiyini digərindən qoparıb almağa scan atır, həmçinin o da aşkara çıxır ki, bəziləri, öz rifah halının cüzi artımı xatirinə bir çox hallarda başqasının bütün xoşbəxtliyini və ya həyatını məhv edirlər. Bu, – eqoizmin ən yüksək ifadəsidir; onun təzahürləri bu cəhətdən yalnız əsl bədliyin, yamanlığın təzahürlərindən geri qalır, əsl bədlık isə tamamilə qərəzsiz, hər hansı bir fayda güdmədən başqalarına ziyan və əzab verməyə baisçilik fürsəti arayır, – tezliklə bu barədə söhbətimiz olacaqdır. Eqoizmin mənbəyinin bu açıqlanması ilə mənim onun «Əxlaqın əsası barədə» əsərimdəki o təsvirini (§ 14) müqayisə etmək lazımdır. Bizim yuxarıda hər hansı bir həyat üçün səciyyəvi və qaçılmaz hesab etdiyimiz əzabın əsas mənbəyi, – (o, gerçəklikdə və müəyyən bir formada təzahür olunan kimi) göstərilən Eridadır
clix , bütün fərdlərin mübarizəsi, o ixtilafın ifadəsidir ki, o, öz daxilində həyat iradəsinin başının üstünü almışdır və o, principium individuationis sayəsində kənarda üzə çıxır:onun bilavasitə və parlaq təsviri üçün vəhşi kef, onların döyüşü qəddar bir vasitədir. Bu, ona qarşı əzəli ixtilafda əzabın tükənməz mənbəyi gizlənir, götürülən ölçülərə baxmayaraq. İndi isə biz həmin ölçüləri tədbirləri təfsilatı ilə nəzərdən keçirək.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
473
§ 62
Biz göstərdik ki, həyat iradəsinin ilk və sadə təsdiqi – öz bədəninin təsdiqidir, yəni iradənin zaman aktlarında həyata keçirilməsidir, çünki bədən artıq öz formasında və məqsədəuyğunluğunda bu iradəni məkan baxımından təmsil edir, – və bundan savayı heç nə. Bu təsdiq bədənin öz məxsusi qüvvələrinin köməyi ilə saxlanılmasında ifadə olunur. Ona bilavasitə olaraq cinsi instinktin ödənilməsi də qoşulur və hətta üst-üstə düşür, çünki cinsi orqanlar bədənə aiddir. Elə buna görə də, bu instinktin ödənilməsindən könüllü və hansısa motivə əsaslanmadan imtina etmə artıq həyat iradəsinin inkarı, bu iradənin könüllü olaraq öz- özünü məhv etməsidir ki, həmin özünü məhv də kviyetiv olaraq fəaliyyət göstərən idrakın nəticəsində meydana çıxır; buna uyğun olaraq, öz şəxsi bədəninin bu cür inkarı- artıq iradənin öz məxsusi təzahürü ilə ziddiyyətidir. Zira baxmayaraq ki, bədən burada da cinsi orqanlarda çoxalma iradəsini obyektivləşdirir, sonuncu hər halda rədd edilir. Elə buna görə də, belə bir imtina, həyat iradəsinin inkarı və ya məhvi olmaqla, özü üzərində ağır və əzablı qələbədir, amma bu barədə aşağıda bəhs edəcəyik. Amma, eyni zamanda, iradə saysız-hesabsız fərdlər sırasında öz məxsusi bədəninin elə bir özünütəsdiqidir ki, o, hamıya xas olan eqoizmin təsiri ucbatından hansısa fərddə asanlıqla bu təsdiqin sərhədləri xaricinə çıxır, – başqa, digər bir fərddə təzahür olunan elə həmin iradənin inkarına kimi. Birincinin iradəsi iradənin özgəsindəki təsdiqi sahəsinə o halda soxulur ki, fərd başqasının bədənini məhv edir və ya şikəst edir, və ya bu özgə bədənin qüvvələrini məcbur edir ki, bu özgə bədəndə təzahür olunan iradəyə deyil, onun iradəsinə xidmət etsin, – başqa sözlə, əgər o, özgə bədəni şəklində təzahür olunan iradədən bu bədənin qüvvələrini alır,zəbt edir və beləliklə onun iradəsinə xidmət edən qüvvəni öz məxsusi bədəninin qüvvəsinin verdiyi hüquqa nisbətən daha çox artırır, – deməli özgə bədəndə təzahür edən iradəni inkar edərək, öz məxsusi iradəsini öz məxsusi bədəninin sərhədləri xaricində də təsdiq edir. Özgə iradəsinin təsdiqi sferasına bu soxulma əsrlər boyu aşkar bir tərzdə dərk edilmişdir və onun anlayışı ədalətsizlik sözü ilə adlandırılmışdır. Zira zəbtin, ələ keçirmənin hər iki tərəfi ani olaraq məsələnin nədən ibarət olduğunu anlayırlar, doğrudur, onlar bunu bizim burada etdiyimiz kimi aydın abstraksiyada deyil, öz hisslərində dərk edirlər. haqsızlığa düçar olan öz məxsusi bədəninin təsdiq, bərqərar olma sferasına təcavüz hiss edir, özgə fərd tərəfindən onun inkarı vasitəsilə; o, bunu bilavasitə və mənəvi əzab kimi hiss edir, elə bir əzab kimi hiss edir ki, onu müşayiət edən, əməlin özünün səbəb olduğu fiziki ağrıdan, və ya itki ilə bağlı kədərdən tamamilə fərqlənir və ayrılır. Digər tərəfdən, ədalətsizliyi törədən kəsdə belə bir şüur meydana çıxır ki, o, özlüyündə həmin iradənin özüdür ki, özgə bədəndə də təzahür olunur və bir təzahürdə özünü elə zorakılıqla təsdiq edir ki, öz bədəninin və onun qüvvələrinin sərhədlərini aşaraq, həmin iradənin başqa bir təzahüründə onun inkaredicisinə çevrilir və deməli, özündə iradə olaraq öz zorakılığı ilə özünə qarşı çıxır, öz özünə əzab verir; mən deyirəm ki, həmçinin onun daxilində də ani olaraq bu şüur in abstracto deyil, dumanlı hiss şəklində meydana çıxır və bunu vicdan əzabı və ya verilmiş hala yaxın olaraq isə törədilmiş haqsızlıq hissi adlandırırlar. Anlayışını elə indicə ən ümumi abstraksiyada nəzərdən keçirdiyimiz ədalətsizlik in concrete olaraq özünün ən tam, birbaşa və əyani ifadəsini hannibalizmdə tapır: bu onun ən aydın və aşkar formasıdır, iradənin öz obyektivasiyasının ən ali, ən yüksək pilləsində, insanda öz www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
474
özü ilə ixtilafının ən böyük dəhşətli obrazıdır. İradənin ən ali, ən yüksək pillədə obyektivasiyası isə insandır. Bunun ardınca bilavasitə olaraq adamöldürmə gəlir və buna görə də, o, baş verəndə mənasını biz yalnız təzəcə, mücərrəd və quru bir şəkildə cöstərdiyimiz vicdan əzabı həmin andaca öz dəhşətli aşkarlığı ilə gəlir və bütün qalan ömür boyu mənəvi rahatlığa sağalmaz bir yara vurur; zira baş vermiş adamöldürmə qarşısında bizim hiss etdiyimiz dəhşət və onu törədincəyə qədər qəlbimizi titrədən lərzə həyata o sonsuz bağlılığa uyğun gəlir ki, bütün canlılılar həyat iradəsinin təzahürü olaraq onunla aşıb daşırlar. (sonrakı şərhdə ədalətsiz və amansız əməli müşayiət edən bu hissi biz daha təfsilatı ilə qruplaşdıracaq və aydın bir anlayış dərəcəsinə yüksəldəcəyik). Özgə bədəninin qəsdən eybəcər hala salınması və ya sadəcə olaraq şikəst etmə, hətta hər hansı bir zərbə mahiyyəti etibarı ilə adamöldürmə ilə eyni qəbildəndir və ondan yalnız dərəcəsinə görə fərqlənirlər. Bunun ardınca qeyd etmək lazımdır ki, ədalətsizlik başqa bir fərdin kölələşdirilməsində, onu qul olmağa məcbur etmədə, nəhayət – özgə mülkiyyətinə qəsd etmədə də təzahür olunur, çünki sonuncu özgə əməyinin məhsulu olduğu üçün mahiyyəti etibarı ilə əvvəlki ədalətsizliklə eyni qəbildəndir və onun ona olan münasibəti şikəst etmənin adamöldürməyə münasibəti kimidir. Zira ədalətsizlik, haqsızlıq etmədən insanın əlindən alınması mümkün olan belə bir mülkiyyət, bizim ədalətsizlik anlamımıza uyğun olaraq, yalnız o mülkiyyət ola bilər ki, o, bu insanın öz şəxssi qüvvələri sayəsində hazırlanmış,emal edilmişdir odur ki, bu halda mülkiyyəti ələ keçirmə - onun bədənində obyektivləşdirilmiş iradənin qüvvələrini onun əlindən alma, onları başqa bir bədəndə obyektivləşdirilmiş iradəyə xidmət etməyə məcbur etməkdir. Yalnız bu halda ədalətsizliyi törədən kəs özgə iradəsinin təsdiqi sferasına təcavüz edir, baxmayaraq ki, qəsdi özgə bədənə etmir, cansız, ondan tamamilə fərqlənən əşyaya edir: axı özgə bədəninin əməyi və qüvvəsi sanki bu əşya ilə birləşmiş və eyniləşmişdir. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, hər hansı bir həqiqi, yəni əxlaqi mülkiyyət hüququ ilkin olaraq müstəsna dərəcədə emala əsaslanır, bunu Kanta kimi demək olar ki, hər bir yerdə etiraf etmişlər və bunu bütün qanunvericiliyin ən qədimi olan aşkar və gözəl bir tərzdə ifadə edir: "Qədim zamanlar yaxşı bilən müdriklər izah edirlər ki, emal olunmuş, becərilmiş tarla o kəsin mülkiyyətini təşkil edir ki, o, meşəni kökündən qoparmış, onu təmizləmiş və şumlamışdır, – necə ki, antilop onu ölümcül yaralayan birinci ovçuya məxsusdur" (Manu qanunları, IX, 44) clx . Kantın hüquq barədə təlimini onun yalnız qocalıq zəifliyi, xərifləşməsi ilə izah edirəm, bu bir-birinin ardınca gələn səhvlərin qəribə bir tərzdə birləşdirilməsidir; mən özlüyümdə onu da belə izah edirəm ki, o, mülkiyyət hüququnu ilk
bu əşyanın istifadəsindən başqalarının kənarlaşdırılması – bu əşyaya olan hüququ dərhal necə yarada bilər? Aşkardır ki, bu idrakın özünün qabaqcadan uyğun əsaslandırılmaya ehtiyacı vardır, onun özü əsla, Kantın düşündüyü kimi belə bir əsas olaraq çıxış edə bilməz. Əşyaya malik olma barədə müstəsna hüquqa malik olduğunu iddia edən və özünün bu izharından savayı heç nəyə əsaslanmayan kəsə qarşı bu iddiaları tanımayan, qəbul etməyən kəs mahiyyəti etibarı ilə, yəni əxlaqi mənada ədalətsizmi hərəkət edir? Məgər buna görə onun vicdanı narahat ola bilərmi? Axı tamamilə aydındır ki, hüquqa uyğun yiyələnmə, ələ keçirmə qətiyyən ola bilməz,ən ilkin olaraq ona öz qüvvələrini tətbiq etmək yolu ilə yalnız hüquqa uyğun mənimsəmə, əldə etmə – mövcuddur. O yerdə ki, əşya hansısa özgə bir əməyin vasitəsilə, onun nə qədər az əhəmiyyətli olmasından asılı olmayaraq, emal olunur, yaxşılaşdırılır, dəyə biləcək zədələrdən mühafizə edilir, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
475
bu əmək yalnız torpağın qazılmasından və ya alaqdan təmizlənməsindən ibarət olmuş olsa belə, – orada bu şeyə qəsd edən kəs aşkardır ki başqasını onun bu işə sərf olunmuş qüvvəsinin nəticələrindən məhrum edir, yəni bu insanın bədənini öz iradəsinə deyil, onun öz məxsusi iradəsinə xidmət etməyə məcbur edir, öz məxsusi iradəsini onun təzahürünün sərhədləri xaricində, özgə iradəsini inkar edincəyə qədər təsdiq, bərqərar edir, – yəni ədalətsizlik törədir *
ona malik olmaq üçün az hüquq verir, eləcə də ona müstəsna olaraq sahib olmaq barədə iradə izharı da. Buna görə də, əgər hansısa qəbilə özü bütöv bir yüzillik ərzində müəyyən bir yerdə təkbaşına ov etmişsə, amma onun yaxşılaşdırılması üçün heç bir iş görməmişsə, o, əxlaqi ədalətsizlik olmadan həmin yerdə yadelliyə ov etməyi qadağan edə bilməz, əgər həmin yadelli burada ov etməyi arzu etmiş olsa. Bunun da nəticəsində preokkupasiya adlandırılan hüquq əxlaqi cəhətdən tamamilə əsassızdır. Belə ki, preokkupasiya hüququna uyğun olaraq, şeydən uzun müddət sadəcə olaraq istifadə olunursa, bundan daha artıq, əvəz mükafatlandırma tələb edirlər, yəni ondan sonrakı istifadəyə, müstəsna hüquq yiyələnirlər. Yalnız bu hüquqa istinad edən şəxsə təzə gəlmiş şəxs bundan da xeyli böyük hüquqla etiraz edə bilər: “Məhz ona görə ki, sən artıq bu şeydən bu qədər uzun müddət istifadə etmisən indi ondan başqalarının da istifadə etməsi daha ədalətli olardı”. Yaxşılaşdırma və ya bədbəxt hadisələrdən qoruma vasitəsilə heç bir emala gəlməyəm hər hansı bir şeyə əxlaqi olaraq əsaslandırılmış müstəsna sahiblik hüququ mövcud deyildir, yalnız, ola bilsin ki bütün digərləri tərəfindən könüllü olaraq güzəştə getmədən savayı, məsələn, başqa xidmətlərinə görə mükafat şəklində; amma, artıq bu müqaviləyə əsaslanan ümumyaşayışı, dövləti nəzərdə tutur. Əxlaqi olaraq əsaslandırılmış mülkiyyət hüququ, yuxarıda göstərildiyi kimi, öz təbiətinə görə sahibinə şey üzərində elə həmin qeyri-məhdud hakimiyyəti verir ki, öz məxsusi bədəni üzərində o, belə bir hakimiyyətə malikdir; buradan belə nəticə çıxır ki, o, dəyişdirmə və ya hədiyyə yolu ilə öz mülkiyyətini başqalarına verə bilər, onlar isə sonradan verilmiş şeyə elə həmin əxlaqi hüquqla sahib olurlar. O ki, qaldı, ümumiyyətlə, haqsızlıq törədilməsinə, onda o, ya zorakılıqla, ya da hiylə ilə həyata keçirilir: öz əxlaqi əhəmiyyətinə görə isə, bu, eyni şeydir. Xüsusən adamöldürmə zamanı fərqi yoxdur ki, mən xəncərdənmi istifadə edirəm, yoxsa zəhərdənmi; hər hansı bir fiziki təhqir zamanı da məsələnin qoyuluşu belədir. Ədalətsizliyin bütün müxtəlif səpkili halları ona gətirilib çıxarıla bilər ki, mən haqsızlıq edərək, başqa bir fərdi məcbur edirəm ki, öz iradəsinə deyil, mənim iradəmə xidmət etsin, öz iradəsi ilə deyil, mənim iradəmlə hərəkət etsin. Zorakılıq yolunda mən buna fiziki səbəbiyyətin köməyi ilə nail oluram; hiylə yolu ilə isə – motivasiya vasitəsilə, yəni idrakdan keçən səbəbiyyət vasitəsilə; başqa cür deyilsə, mən buna onunla nail oluram ki, başqa insanın iradəsinin altına aldadıcı motivləri qoyuram, onların təsiri ilə o, öz iradəsinə əməl etdiyini düşünərək, mənim iradəmə əməl edir. Motivlərin olduğu mühit idrak olduğu üçün, mən bunu yalnız onun idrakında saxtakarlıq edərək yerinə yetirə bilərəm, – bu isə aldatmadır. Aldatmanın məqsədi həmişə başqasının iradəsinə təsir göstərməkdir, onun özlüyündə və özündə idrakına təsir göstərmək deyildir, o, idraka yalnız vasitə kimi təsir göstərir,
* Beləliklə, təbii mülkiyyət hüququnun əsaslandırılması üçün hüququn iki əsasını – detentio [malik olma] və formatio [əldə etmə] yanaşı qəbul etməyə ehtiyac yoxdur: sonuncu tamamilə kifayətdir. Amma yalnız formasiyanın adı bir o qədər də uyğun deyildir, ona görə ki, şeyə hansısa bir əməyin tətbiq olunması heç də həmişə hökmən onun formalaşması demək deyil.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
476
çünki idrak iradəni müəyyənləşdirir. Zira mənim yalanımın özünün mənim iradəmdən çıxış edərək motivə ehtiyacı vardır, belə bir motiv olaraq isə özlüyündə götürülmüş yad idrak deyil, yalnız özgə iradə ola bilər, ona görə ki, o, özlüyündə heç bir vaxt mənim iradəmə təsir edə, onu həyacanlandıra və onun məqsədlərinin motivi ola bilməz: yalnız özgənin istəyi və əməli belə bir motiv ola bilər, özgəsinin idrakı isə yalnız onların vasitəsilə, deməli ki, vasitəli, dolayı olaraq motiv ola bilər. Bu yalnız hər hansı aşkar çıxış edən aldatmaya aid deyildir, həm də o qəbildən olan aldatmaya aiddir ki, onun mənbəyi özünün bais olduğu özgə səhvlərinin əzablı nəticələrindən həzz almağa təşnə olan xalis pislik, yamanlıqdır. Hətta adi lovğa da ona can atır ki, bu lovğalıq vasitəsilə özünə qarşı hörməti gücləndirsin və ya başqa insanların fikrini yaxşıya doğru dəyişdirərək, onların istək və əməllərinə daha çox təsir göstərsin və ya bu təsiri özü üçün asanlaşdırsın. Sadəcə olaraq həqiqətdən yəni, ümumiyyətlə, niyyətini bildirməkdən intina haqsızlıq deyildir,yalanın beyinə yeridilməsi, sırınması isə haqsızlıqdır. Azan yolçuya düz yolu göstərmək istəməyən kəs ona münasibətdə heç bir hüquq pozuntusuna yol vermir, hüquq pozuntusuna o kəs yol verir ki, yanlış yolu göstərir. Deyilənlərdən belə bir nəticə çıxır ki, hər hansı bir yalan, eləcə də hər hansı bir zorakılıq özlüyündə ədalətsizlikdir, zira o, artıq mənim iradəmin hakimiyyətini başqa fərdlərə də aid etməyə, yəni mənim iradəmi onların iradəsinin inkarı yolu ilə təsdiq etməyə can atır, zorakılıq da belədir. Amma ən həqiqi, əsl aldatma – müqavilənin pozulmasıdır, ona görə ki, burada bütün sadalanan təriflər, təyinlər aşkar bir tərzdə və tam tərkibdə özünə yer alır. Zira mən müqavilə bağladığım zaman, özgəsi tərəfindən vəd olunan əməl mənim əməlimin bilavasitə və etiraf olunan motividir, bu əməldə ki, öz növbəsində baş verməlidir. Öhdəliklərin mübadiləsi tədbirli bir şəkildə və formal olaraq baş verir. Tərəflərdən hər biri tərəfindən edilən bildirişin düzgünlüyünün iştirakçının iradəsindən asılı olması güman olunur. Əgər digəri müqaviləni pozmuşsa, onda o, məni aldatmışdır və mənim idrakıma saxtakarlıqla yanlış motivləri göstərmişdir, mənim iradəmi öz niyyəti tərəfə döndərmişdir, öz iradəsinin hökmranlığını başqa fərdə şamil etmişdir, yəni ədalətsizliyə yol vermişdir. Əxlaqi qanunilik və müqavilələrin məcburiliyi, bax, buna əsaslanır. Zorakılıq yolu ilə törədilən ədalətsizlik onun baiskarı üçün hiyləgərlik yolu ilə törədilən ədalətsizlik qədər biabırçı deyildir, ona görə ki, birinci fiziki qüvvədən xəbər verir, bu isə, bütün hallarda bəşəriyyətə xoş gəlir; halbuki, hiyləgərlik hər cür bicliklərə,fəndlərə əl ataraq, öz zəifliyini ifşa edir və baiskarı,faili eyni zamanda həm fiziki və həm də əxlaqi varlıq kimi alçaldır; bundan savayı, yalan və aldatma yalnız ona görə qazana bilir ki, onlardan istifadə edən şəxsin özü etibar qazanmaqdan ötrü eyni zamanda onlara qarşı ikrah və nifrət ifadə etməlidir, və bu şəxsin qələbəsi onunla şərtlənmişdir ki, onda, bu şəxsdə namusluluq, dürüstlülük olduğunu güman edirlər; bu isə onda yoxdur. Məkrin,dönüklüyün və xəyanətin hər yerdə doğurduğu dərin ikrah ona əsaslanır ki, sədaqət və düzgünlük fərdlər çoxluğuna parçalanmış iradənin xarici vəhdətini bərpa edən bağlardır və elə bununla da, bu parçalanmadan irəli gələn eqoizmə sərhəd qoyurlar. Dönüklük və xəyanət bu sonuncu xarici bağları qırır və bununla da eqoizmin nəticələrinə hədsiz ənginlik verir, üfüqlər açır. Şərhimizin ümumi əlaqəsində, biz etiraf etmişdik ki, ədalətsizlik anlayışının məzmunu olaraq fərdin əməlinin o xüsusiyyəti çıxış edir ki, onun təsiri ilə fərd öz bədənində təzahür |