Dünya: iradə və təsəvvür kimi

§ 65 

 İnsan  davranışı  barədə  bütün  əvvəlki  düşüncələri  bizə  sonuncu  nəticəyə  gəlmək  üçün 

yol  göstərmiş  və    vəzifəmizi  olduqca  yüngülləşdirmişdir.  Bizim  vəzifəmiz  davranışın  o  etik 

mənasını,  əhəmiyyətini  aydınlaşdırmaqdır  ki,  bunu  biz,  bir-birimizi  tamamilə  başa  düşərək, 

həyatda xeyir və şər sözləri ilə səciyyələndiririk, – bizim vəzifəmiz bu mənanı abstrakt və fəlsəfi 

formada aydınlaşdırmaq və onu bizim əsas fikrimizin həlqəsi olaraq göstərməkdir. 

Amma  mən  öncə  xeyir  və  şər  anlayışlarının  əsl  mənasını  bərpa  edəcəm.  Bu  anlayışlar 

bizim  günlərin  fəlsəfi  yazıçıları  tərəfindən  qəribə  bir  tərzdə  sadə  anlayışlar  kimi  və  deməli, 

analizə  yatmayan  anlayışlar  kimi  nəzərdən  keçirilir;  mən  bunu  onun  üçün  edirəm  ki,  belə  bir 

dumanlı  illüziyanı  darmadağın  edim  ki,  guya  onlar  əslində  olduğuna  nisbətən  daha  çox  şeyi 

özlərində  ehtiva  edirlər  və  artıq  özləri  burada  özlüyündə  tələb  olunan  hər  bir  şeyi  göstərirlər. 

Mən  bunu  ona  görə  edə  bilərəm  ki,  mənim  özüm  etikada  xeyir  sözündən  örtük,  sipər  kimi 

istifadə etmək fikrində deyiləm, necə ki, əvvəllər gözəllik və həqiqət sözlərini sipər etməmişdim, 

bu sözlərə bizim günlərdə xüsusi ςεμνοτησ [ləyaqəti] aid edirlər və bu sözlər buna görə də, bir 

çox  hallarda  köməyə  çağrılırlar.  Yox,  mən  təmtəraqlı  bir  görkəm  almayacağam,  başqalarını 

inanmağa  məcbur  etməyəcəyəm  ki,  guya,  bu  üç  ismi  dilə  gətirməklə,  yalnız  üç  çox  geniş  və 

abstrakt, deməli, bir o qədər də çox məzmunlu olmayan, olduqca müxtəlif mənşəyə və mənaya 

malik  olan  anlayışları  göstərmir,  nəsə  ciddi  bir  iş  görürəm.  Doğrudan  da,  bu  üç  söz  müasir 

əsərlərlə tanış olanlardan kimi son nəticədə iyrəndirməmişdir, baxmayaraq ki, ilkin olaraq onlar 

çox gözəl şeyləri də göstərirdilər? Axı min dəfə müşahidə etməli oluruq:  təfəkkür qabiliyyətinə 

malik  olmayan  hər  bir  kəs  düşünür  ki,  bu  üç  sözü  bütün  səsi  ilə  və  ilhama  gəlmiş  qoyun 

fizionomiyası ilə tələffüz etmək böyük bir hikmət izhar etməkdir!  

Həqiqət anlayışının izahı artıq əsas qanunu haqqında traktatda verilmişdir, 5-ci fəsil, 29-

cu § və sonrakılar. Gözəllik anlayışının məzmunu ilk dəfə olaraq əsl izahını bizim  üçüncü kitabda 

almışdır. İndi isə xeyirlılik və ya yaxşılıq

clxxvi

 anlayışının gerçək mənasını müəyyənləşdirək, bu isə, 

çox  sadə  edilə  bilər.  Bu  anlayış  öz  mahiyyəti  etibarı  ilə  nisbidir  və  müəyyən  obyektin  iradənin 

hansısa  müəyyən  bir  canatmasına    uyğunluğu  mənasını  verir.  Beləliklə,  iradənin  məqsədlərini 

ödəyən,  onun    təzahürlərinin  hansısa  birində  onun  xoşuna  gələn  bütün  hər  şey,  başqa 

cəhətlərdən nə qədər müxtəlif olursa-olsun, yaxşı anlayışında düşünülür. Ona görə də, biz belə 

deyirik: yaxşı qida, yaxşı yollar, yaxşı hava, yaxşı silah, yaxşı əlamət və i.a., bir sözlə, biz bütün o 

şeyləri yaxşı adlandırırıq ki, onlar məhz bizim arzu etdiyimiz kimidirlər; buna görə də, biri üçün 

www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

494 

 

yaxşı  olan  şey  başqası  üçün  bunun tam  əksliyi  ola  bilər.  Yaxşı  anlayışı  iki  növə  ayrılır:  iradənin 

indiki  zamanda  bilavasitə  ödənilməsi  və  gələcəyə  yönəlik  vasitəli  ödənilmə,  yəni  xoş  olan  və 

faydalı olan.  

Əks  anlayış,  söhbət  dərk  etməyən  varlıqlar  barəsində  getdiyi  halda  pis  sözü  ilə  ifadə 

olunur,  nadir  hallarda  və  daha  abstrakt  mənada  şər  sözündən  də  istifadə  olunur;  o,  beləliklə, 

iradənin məlum canatmasını ödəməyən hər bir şeyi bildirir.  İradəyə müəyyən münasibətə malik 

olan bütün digər varlıqları, kimi həm də məlum istəklərə iltifatla və dostcasına yanaşan,yardım 

edən  insanları yaxşı adlandırmışlar, – elə həmin mənada və həmişə elə həmin nisbilik elementi 

ilə, məsələn, belə bir ifadədə: “O, mənə  yaxşı münasibət göstərir, sənə isə – yox”. O kəs ki, öz 

xarakteri üzündən ümumiyyətlə  özgə  iradənin meyllərinə  özlüyündə  müqavimət  göstərməmiş, 

daha  çox  isə  onlara  yardım  etmiş,  o  kəs  ki,  daimi  olaraq  qulluq  göstərmiş,  iltifatlı,dostsevən, 

xeyirxah  olmuşdur  –  onu  davranışının  ümumiyyətlə  başqalarının  iradəsinə  belə  bir 

münasibətinə  görə  xeyirxah  insan  adlandırmışlar.  Dərk  edən  varlıqlar  (heyvanlar  və  insanlar) 

üçün  əks  anlayışı  almanca  (təxminən  yüz  ildir  ki,  həm  də  fransızca)  başqa  bir  sözlə,  şüursuz 

varlıqlar  üçün  olduğundan  fərqli  bir  sözlə  ifadə  edirlər,  yəni,  schlecht  (mauvais)  sözü  ilə  deyil, 

bose (mechant) sözü ilə, halbuki, demək olar ki, bütün başqa dillərdə bu fərq mövcud deyildir, 

və κακοσ, malus, cattivo, bad sözlərini müəyyən bir fərdi iradənin məqsədlərinə əks olan,qarşı 

duran  həm  insanlar,  həm  də  cansız  şeylər  barəsində  deyirlər.  Beləliklə,  yaxşının  bütövlükdə 

passiv  tərəfindən  çıxış  edərək,  insani  fikir  yalnız  sonradan  onun  aktiv  tərəfinə  keçə  bilmiş  və 

xeyirxah  adlanan  insanın  davranışını  artıq  başqa  insanlara  münasibətdə  deyil,  onun  özünə 

münasibətdə  tədqiq  edə  bilmişdir;  bu  zaman  o,  xüsusən,  əvvəla,  belə  bir  davranışın 

başqalarında  doğurduğu  xalis  obyektiv  hörməti,  ikincisi  isə,  onun  əxlaqlı  insanın  özündə 

şübhəsiz olaraq doğurduğu, hətta başqa qəbildən olan qurbanlar bahasına aldığı özünəməxsus 

özündən  məmnunluq  və  nəhayət,  üçüncüsü,  daşıyıcısında  ona  hansı  xarici  faydanı 

gətirəcəyindən  asılı  olmayaraq  bəd  niyyətləri  müşayiət  edən  daxili  əzabı  izah  etməyi    öz 

qarşısına məqsəd qoymuşdur. Buradan da  həm fəlsəfi, həm də dini təlimlərə istinad edəni etik 

sistemlər doğurmuşdur. Həm fəlsəfə, həm də dini təlimlərə istinad edən etik sistemlər həmişə 

xoşbəxtliyi, rifahı fəzilətlə birləşdirməyə çalışırlar: birincilər bunun üçün ziddiyyət qanunu və ya 

əsas qanunu vasitəsilə xoşbəxtliyi fəzilətlə eyniləşdirir, ya da onu onun nəticəsi olaraq çıxarırlar 

– bunların hər ikisi də həmişə sofistikdir; sonuncular isə mümkün təcrübəyə məlum olanlardan 

savayı,  digər,  başqa  dünyaların  mövcudluğunu  iddia  edirlər

*

.  Əksinə,  bizim  nöqteyi-nəzərdən, 

                                                           

*

Ötəri də olsa aşağıdakıları qeyd edim: hər hansı bir müsbət dini təlimə böyük qüvvə verən, onun dayaq 

nöqtəsi  olan,  onun  üçün  zəkaları  ələ  alma  vasitəsi  rolunu  oynayan  cəhət,  –  şərtsiz  olaraq,  onun  etik 

tərəfidir, doğrudur, özlüyündə bilavasitə olaraq deyil, o, hər hansı bir dini təlimə xas olan mifik ehkamla 

sıx  bağlı,  əlaqəlidir  və  müstəsna  olaraq  onun  sayəsində  izah  oluna  bilir.  Bu  oraya  kimi  gəlib  çatır  ki, 

əməllərin etik mənasının əsas qanununa görə qətiyyən izah edilməz olmasına baxmayaraq, hər bir mif hər 

halda  bu  qanuna    tabe  olur,  bununla  belə,  imanlıaar  davranışın  etik  mənasını  və  onun  mifini  tamamilə 

ayrılmaz hesab edirlər, hətta onları tamamilə eyniləşdirirlər və mifə hər bir hücumu həqiqətə və fəzilətə 

hücum kimi görürlər. Bu, o qədər uzağa gedib çıxır ki, monoteistik xalqlarda ateizm və ya allahsızlıq hər 

hansı  bir  əxlaqın  olmamasının  sinoniminə  çevrilmişdir.  Anlayışların  bu  cür  qarışıq  salınması  ruhanilər 

üçün  çox  yerinə  düşmüş  olur  və  yalnız  onun  nəticəsində  fanatizm  kimi  müdhiş  hadisə  meydana  çıxa 

bilməsidir, fanatizm sadəcə olaraq ayrı-ayrı xüsusi ilə              ilə pozğun və zalım fərdləri deyil, həm də 

bütöv xalqları da ələ almışdır və, nəhayət bizdə, Qərbdə, inkvizisiyada həyata keçmişdir (incəvara yaxşı 

ki, bu bəşər tarixində cəmi bir dəfə yer almış, yazılmışdır): ən yeni, indi artıq səhih məlumatlara görə, o, 

www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

495 

 

fəzilətin daxili ilə mahiyyəti xoşbəxtliyə, yəni səadətə və həyata tamamilə əks istiqamətdə olan 

meyl kimi görünür. 

Deyilənlərə uyğun olaraq, xeyir öz anlayışına görə των προσ kimi təzahür olunur, yəni hər 

hansı  bir  xeyir  öz  mahiyyətinə  görə  nisbidir,  zira  onun  varlığı  yalnız  arzulayan  iradəyə 

münasibətdən  ibarətdir.  Elə  buna  görə  də,  mütləq  xeyir  ziddiyyətdir;  ali  nemət,  summum 

bonum elə həmin mənanı verir, yəni özlüyündə iradənin son ödənilməsi mənasını verir ki, artıq 

ondan  sonra  yeni  arzu  yaranmır  –  bu,  sonuncu  motivdir  ki,  ona  nail  olmaqla  iradə  həmişəlik 

ödənilmiş olur. Bizim bu dördüncü kitabdakı  düşüncələrimiz göstərir ki, belə bir şeyi fikirləşmək 

belə  mümkün  deyildir.  Nə  iradə  hansısa  ödənilmədən  sonra  yenidən,  daimi  olaraq  arzu 

etməkdən  qala  bilər,  nə  də  zaman  qurtara  və  ya  başlaya  bilər:  onu  tam  və  həmişəlik  ödəyən 

uzun müddətli gerçəkləşmə onun üçün olmur. O, Danaidaların çəlləyinə bənzəyir: onun üçün nə 

ali nemət, nə də mütləq xeyir yoxdur, həmişə yalnız müvəqqəti nemət vardır. Əgər biz hər halda 

vərdiş  etdiyimiz,  öyrəşdiyimiz  üçün  ondan  ayrılmağı  qətiyyən  arzu  etmədiyimiz  qədim  ifadəyə 

sanki xidmətləri olan bir döyüşçü kimi fəxri yer vermək istəyiriksə, onda yalnız məcazi olaraq və 

obrazlı  ifadə  edərək,  iradənin  özünü  tam  kənarlaşdırmasını  və  inkarını,  təkcə  özü  arzunun 

coşqularını  söndürən  və  onları  həmişəlik  olaraq  ram  edən,  təkcə  özü  bu  dünyadan    xilas 

edən,artıq pozulmaz olan əbədi məmnunluq verən həqiqi iradəsizliyi mütləq nemət, summum 

bonum

clxxvii

 adlandırmaq  mümkündür;  onun  barəsində  biz tezliklə  öz  mühakimələrimizin  yalnız 

ən  sonunda  danışacağıq.  Yalnız  onu  xəstəliyin  yeganə  radikal  vasitəsi,  əlacı  kimi  nəzərdən 

keçirmək  mümkündür,  ona  münasibətdə  bütün  başqa  nemətlər  –  yalnız  palliativlərdir,  yalnız 

sakitləşdirici  dərmanlardır.  Bu  mənaya  yunan  sözü  τελοσ

clxxviii

,  eləcə  də  finis  bonorum  [son 

nemət]

clxxix

,  hətta  daha  artıq    dərəcədə  uyğun  gəlir.  Xeyir  və  şər  sözləri  barədə  mənim 

deyilməsini lazım hesab bildiklərim, bunlardır, indi isə işə keçək.  

Əgər  insan  hər  hansı  səbəb  üzündən,olursa-olsun  hansısa  xarici  qüvvə  ona  mane 

olmadığı zaman haqsızlıq  törətməyə meyllidirsə, onda biz onu zalım adlandırırıq. Ədalətsizliyə  

verdiyimiz  izaha  uyğun  olaraq,  bu,  o  deməkdir  ki,  belə  bir  insan  həyat  iradəsini  yalnız  onun 

bədənində  təzahür  olunan  kimi  təsdiq,bərqərar etmir,  həm də bu  təsdiqdə elə uzağa  gedir  ki, 

başqa  fərdlərdə  təzahür  olunan  iradəni  inkar  edir;  bu,  özünü  onda  göstərir  ki,  o,  öz  iradəsinə 

xidmət  etdirmək  üçün  onların  qüvvələrini  tələb  edir  və  əgər  onlar  iradənin  canatmalarına 

müqavimət  göstərirlərsə,  onda  o,  onların  varlığını  boğmağa  ,  basıb  əzməyə  çalışır.  Bunun  son 

mənbəyi  kimi  isə  eqoizmin  yüksək  dərəcəsi  çıxış  edir  ki,  onun  da  mahiyyəti  yuxarıda  izah 

olunmuşdur.  Burada  dərhal  iki  şeyi  görmək  mümkündür:  əvvəla,  bu  cür  insanda  qeyri-adi 

dərəcədə  güclü,  onun  öz  şəxsi  bədəninin  təsdiqi  sərhədləri  xaricinə  çıxan  və  bu  sərhədlərdən 

uzaqlaşan  həyat  tərəfindən  tutulmuş  iradəsi  üzə  çıxır  və  ikincisi,  onun  bütövlükdə  əsas 

qanununa təslim olmuş və principio individuationis  idrakı onun öz məxsusi şəxsiyyəti ilə bütün 

başqaları arasında bu prinsiplə şərtlənəmiş fərqi dəyişməz, möhkəm saxlayır, buna görə də, o, 

yalnız  öz  rifahını  axtarır,  başqalarının  rifahına  tamamilə  etinasız  yanaşır,  başqaları  onun  üçün 

tamamilə yaddırlar və onun öz məxsusi varlığından dərin uçurumla ayrılmışlar; o, onlarda yalnız 

                                                                                                                                                                                           

yalnız təkcə Madriddə (axı İspaniyanın qalan yerlərində də bir çox belə ruhani quldur məskənləri vardı) 

300  il  ərzində  dini  əqidələrinə  görə  300.000  insana  tonqallarda  işgəncə  verilmişdir,  fanatizm 

təəssübkeşləri səslərini ucaltmağa başlayan kimi, bunu onların hər birinə dərhal xatırlatmaq lazımdır. 

www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

496 

 

hər  hansı  bir  reallıqdan  məhrum  olan  bədənsiz  kölgələri  görür.  Və  bu  iki  xassə  yamanın 

xarakterin əsas elementləridir.  

Arzunun  belə  bir  müqtədir  gərginliyi  artıq  bilavasitə  olaraq  və  özlüyündə  əzabın  daimi 

mənbəyi  kimi  çıxış  edir,  əvvəla,  ona  görə  ki,  hər  hansı  bir  istək  özlüyündə  ehtiyacdan,  yəni 

əzabdan irəli gəlir, elə buna görə də, üçüncü kitabdan xatırladığımız kimi, idrakın xalis iradəsiz 

subyekti kimi ideyanın korrelyatı olaraq  estetik seyrə daldığımız zaman dərhal baş verən   hər 

cür istək susqunliğu artıq gözəllikdən alınan seyrin əsas elementidir ikincisi, ona görə ki, şeylərin 

kauzal rabitəsinin təsiri ilə istəklərin böyük bir hissəsi hökmən yerinə yetirilməmiş qalır və iradə 

özünə ödənilmədən daha çox, özünə maneə tapır, – deməli, bu səbəb ucbatından gərgin və tez-

tez  yer  alan  arzu  öz  ardınca  həmişə  gərgin,  və  tez-tez  yer  alan  əzabı  gətirir.  Axı  hər  hansı  bir 

əzab ödənilməmiş və qarşısı alınmış istəkdən savayı başqa bir şey deyildir, və hətta şikəstliyə və 

dağılmaya  məruz  qaldığı  halda  bədənin  hiss  etdiyi  ağrı  da  özlüyündə  yalnız  o  səbəbdən 

mümkündür ki, bədən – iradənin özüdür, obyektə çevrilmiş iradənin.  

Gərgin və tez-tez yer alan əzab gərgin və tez-tez yer alan arzudan ayrılmazdır, ona görə 

də,    çox  pis,  zalım  insanların  sifətinin  ifadəsinin  özü  artıq  daxili  əzabın  izlərini,  nəfsini  özündə 

daşıyır; hətta hər hansı bir zahiri xoşbəxtliyə nail olduqda belə, onlar hər halda əgər yalnız ötəri 

şadyanalıq,  sevinc  içində  deyillərsə  və  ya  cildə  girməyiblərsə  bədbəxt  görkəmə  malik  olurlar. 

Onlara bilavasitə olaraq xas olan bu daxili əzabdan son nəticədə  özgə kədərinə, hətta, sadəcə 

olaraq, eqoistik sevinc yox, təmənnasız sevinc gəlir, bu isə əsl bədlik, qəddarlığa kimi gəlib çatan 

pislikdir.  Sonuncu  üçün  özgə  əzabı  artıq  öz  şəxsi  iradəsinin  həyata  keçməsi  üçün  vasitə  deyil, 

özlüyündə  məqsəddir.  Bu  fenomenin  daha  dəqiq  izahı  aşağıdakılardan  ibarətdir.  İnsan  –  ən 

aydın idrakın işığı ilə nura boyanmış iradənin təzahürü olduğundan, öz iradəsinin gerçək və hiss 

olunan  məmnunluğun  ödənilməsi  kimi  o,  həmişə  sadəcə  olaraq  öz  idrakının  göstərdiyi  kimi 

mümkün  ödənilməni  seçir.  Buradan  da  paxıllıq    meydana  çıxır,  hər  bir  məhrumiyyət  sonsuz 

olaraq  özgə  həzzindən  artır  və  əksinə  olaraq,  başqalarının  da  eyni  şeyləri  çəkdiklərini  bilmə  

onun  ağrısını  azaldır.  Hamı  üçün  ümumi  və  insan  həyatından  ayrılmaz  olan  müsibətlər  bizi  az 

kədərləndirir,  necə  ki,  bütün  ölkəyə  xas  olan  pis  iqlim  bizi  az  kədərləndirir  və  ya  heç 

kədərləndirmir.  Əzablarımızdan  daha  güclü  olan  əzablar  barədə  fikir  ağrılarımızı  sakitləşdirir; 

özgə,    əzabların  mənzərəsi  bizim  öz  məxsusi  əzablarımızı  yumşaldır.  İnsan  öz  eqoizminin 

yanğısını yatırtmaq üçün iradənin qeyri-adi tərəcədə güclü coşqusuna ilə tutulduğu və yandırıcı, 

qızğın ehtiras içərisində hər bir şeyə sahib olmaq istədiyi zaman   o, labüd şəkildə əmin olduqda 

ki,  hansı  bir  ödənilmə  yalnız  xəyali,  qeyri-həqiqi,  qeyri-realdır  və  əldə  olunan  şey  heç  bir  vaxt 

şövqündə yandığını vermir, ram olunmayan iradəni birdəfəlik, qəti rahatlıq vəziyyətinə gətirmir; 

o  zaman  ki  o,  ödənilmənin  yalnız  arzunun  formasını  dəyişdiyini,  arzunun  özünün  isə  insana 

başqa  bir  şəkildə  əzab  verməkdə  davam  etdiyini  dərk  edir,  bütün  bu  formalar  tükəndikdən 

sonra  isə  iradə  coşqusu  şüurlu  motiv  olmadan  saxlanılır  və  dəhşətli  tənhalıq  və  boşluq 

duyğusuhda qorxunc, müdhiş əzabla üzə çıxır; bütün bunlar istəyin adi qüvvəsi zamanı zəif hiss 

olunsa və yalnız adi qüssəyə səbəb olsa da, amma o kəslər ki, özündə qeyri-adi dərəcəyə kimi 

gəlib çatan kini, bədliliyi,zalımlığı göstərir, onlarda bu, qaçılmaz olaraq hədsiz daxili işgəncəyə, 

əbədi həyəcana, əbədi narahatlığa, sağalmaz dərdə qədər artır və o zaman o, dolayı yolla elə bir 

yüngülləşmə yolunu axtarır ki, bu yolla birbaşa olaraq irəliləməyə qabil deyildir: öz şəxsi əzabını 

www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

497 

 

o,  özgə  əzabının  mənzərəsi  ilə  yüngülləşdirməyə  çalışır,  bunda  o,  eyni  zamanda  öz  qüdrətinin 

təzahürünü  də  görür.  Özgənin  əzabı  onun  üçün  indi  özlüyündə  məqsədə  çevrilir,  ona  təsəlli 

verici mənzərəni bəxş edir: tarixin bizə tez-tez neronların və dominsianların, afrikan qəbilələrin, 

Robespyerin  və  i.a.  simasında  göstərdiyi  əsl  qəddarlıq,  bədliklə,  qana  susama  hadisəsi  belə 

meydana çıxır. 

Pisliyin əvəzini pisliklə verən qisasçılıq da bədliklə, kinlə artıq eyni qəbildəndir, çünki o, 

gələcək  barədə  mülahizələrdən  (cəzanın  səciyyəvi  əlaməti  -  bundadır)  çıxış  etmir,  yalnız  artıq 

keçmiş olanın, özlüyündə keçmişin xatirinə edilir, yəni əvəz, təmənna gözləmədən, bu əməldə 

vasitəni deyil, məqsədi görərək, öc alanın incidən şəxsə verdiyi əzabdan özünün həzz almasını 

istəyərək edilir. Qisası sadə kindən fərqləndirən və onu bir qədər də üzrlü edən məqam bunun 

hüquq görüntüsü olmamasıdır, çünki əgər o, qanuni olaraq yerinə yetirilmiş , yəni qabaqcadan 

müəyyənləşdirilmiş  məlum  məcəllə  üzrə  və  onu  sanksiyalaşdırmış  cəmiyyətdə  törədilmiş 

olsaydı, indi qisas  sayılan eyni akt cəza, yəni hüquq olmuş olardı. 

Təsvir olunan  əzab iradədən ayrılmazdır, zira bu kin və əzabla ümumi kökə – çox güclü 

iradəyə malikdirlər, amma bununla yanaşı kinlə tamamilə başqa, xüsusi bir əzab da bağlıdır ki, 

bu, hər hansı bir bəd  əməl  zamanı hiss  olunur (bunun,  sadəcə  olaraq, eqoistik haqsızlıq  və  ya 

xalis  kin  olmasına  baxmayaraq)  və,  öz  davamlılığından  asılı  olaraq,  qınaq  və  ya  vicdan  əzabı 

adlanır.  Kim  bu  dördüncü  kitabın  əvvəlki  məzmununu,  xüsusən  də  onun  başlanğıcında 

müəyyənləşmiş belə bir həqiqəti yaxşı xatırlayırsa ki, həyat iradəsi üçün  onun sadə əksi və ya 

güzgüsü  kimi  həmişə  təmin  olunmuşdur,  kim  bundan  başqa  əbədi  ədalət  məhkəməsi  barədə 

bizim    xarakteristikamızı  xatırlayırsa,  o,  başa  düşəcəkdir  ki,  yuxarıda  irəli  sürülən  mülahizələrə 

uyğun olaraq, vicdanın qınağı yalnız aşağıdakı mənaya malik ola bilər, yəni onun abstrakt ifadə 

olunmuş  məzmunu  aşağıdakılardan  ibarətdir.  Bu  zaman  iki  hissəyə  bölünmüş  parçalar  öz 

aralarında  yenidən  birləşir  və  bu  isə,  nəsə  tamamilə  vahid  olan  kimi  düşünülməlidir.  Mayya 

pərdəsi zalımın şüurunu nə qədər örtsə də, yəni  principio individuationis onu nə qədər ağuşuna 

alsa da, özünün şəxsiyyətini mütləq olaraq fərqli və hər hansı bir digərindən dərin uçurumla ayrı 

düşmüş kimi hesab edərək və özündə bu əqidəni bütün qüvvəsi ilə qoruyub saxlayaraq ki, yalnız 

o,  onun  eqoizminə  uyğun  gəlir  və  onun  dayağı  olaraq  çıxış  edir  (axı  idrak  iradə  tərəfindən 

demək olar ki, həmişə satın alınmışdır), bununla belə, onun ruhunun gizli, məhrəm dərinliyində 

belə  bir  ön  duyğu  gizlənir  ki,  şeylərin  belə  nizamı  –  yalnız  hadisədir,    mahiyyət  isə  tamamilə 

başqadır;  zaman  və  məkan  onu  başqa  fərdlərdən  və  onların  məruz  qaldıqları  saysız-hesabsız 

əzablardan  nə  qədər  ayırsa  da  və  hətta  onun  özünün  günahı  ucbatından    məruz  qaldıqları 

əzablardan nə qədər ayırsa da,   zaman və məkanı onun üçün nə qədər yad kimi təqdim  etsə 

də,  hər  halda  onların  hamısında  vahid  həyat  iradəsi  təzahür  olunur,  özü  özlüyündə  və 

təsəvvürdən  və onun  formalarından  asılı olmayaraq;  o, burada  özünü tanımayaraq, öz  silahını 

özünə  qarşı yönəldir və öz təzahürlərinin birində gücləndirilmiş səadətə can atır və, bununla da 

başqasını böyük əzaba düçar edir. Mən deyirəm ki,pis zalım insanda o bəsirət duyğusu gizlənir 

ki, o, bütün bu iradənin özüdür, deməli, o, yalnız zülm verən deyildir, həmçinin də əzabkeşdir ki, 

onun əzablarından onu yalnız aldadıcı kabus xilas edir, bu kabusun forması olaraq isə məkan və 

zaman çıxış edir, amma o,bir kabus kimi pərən-pərən olur, və zalım aldığı həzzin haqqını ədalət 

naminə  əzablarla  ödəməlidir  və  yalnız  ona  mümkün  görünən  hər  hansı  bir  əzab  həyat  iradəsi 

www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

498 

 

olaraq onu həqiqətən də yaxalayır, zira imkan və gerçəklik, zaman və məkan, yaxınlıq və uzaqlıq 

özlüyündə  deyil,  yalnız  fərdi  idrak  üçün,  yalnız  principii  individuationis  vasitəsilə  öz  aralarında 

fərqlənirlər.  Məhz  bu  həqiqəti  ruhların  köçməsi  konsepsiyası  mifik  olaraq,  yəni  onu  sas 

qanununa uyğunlaşdıraraq və bununla da hadisə, təzahür formasına gətirərək ifadə edir, amma 

o, özünün hər hansı bir qarışıq olmadan ən xalis ifadəsini məhz o tutqunluqla hiss olunan, amma 

təsəllisiz  olan  əzabda  tapır  ki,  onu  vicdan  əzabı  adlandırırlar.  Amma  onlar,  bundan  savayı, 

yuxarıda  xatırlanan  birinci  ilə  sıx  bağlı  olan  başqa  bir  bilavasitə  şüurdan    irəli  gəlirlər,  yəni,  o 

qüvvənin dərk olunması şüurundan irəli gəlirlər ki, həyat iradəsi zalım fərddə bu qüvvə ilə özünü 

təsdiq  edir,  o  qüvvənin  dərk  olunması  şüurundan  irəli  gəlirlər  ki,  bu  onun  fərdi  hadisəsinin, 

təzahürünün  sərhədlərindən  kənara  çıxır,  və  bu  sərhədlərdən  o  qədər  uzaqlaşır  ki,  özgə 

fərdlərdə  təzahür  olunan  elə  həmin  iradəni  tamamilə  inkar  edir.  Beləliklə,  bəd  əməl  törətdiyi 

əməl  nəticəsində  keçirdiyi  daxili  dəhşət  hissini  o,    özündən  gizlətməyə  çalışır

.

Beləliklə  bəd 

əməlin,zalımın özündən  gizlətməyə  çalışdığı,  öz  əməli  qarşısındakı  dəhşəti,irmənməsi  yuxarıda 

xarakterizə  edilən  principii  individuationis-in  heçliyxəyaliliyinin  və  onların  sonuncu  tərəfindən 

şərtlənmiş onunla  başqaları  arasındakı  fərqin olmamasının  ön  duyğusu  ilə  yanaşı-özündə  şəxsi 

iradəsinin  də  gərginliyinin  dərkini  ehtiva  edir,dırnaqları,dişləri  ilə  tutduğu  dəhşətli  tərəfini 

qarşısında  və  zülm  etdiyi  insanların  müdhiş  əzablarında  gördüyü,  həm  də  elə  sıx  qovuşduğu 

həyatı ehtiva edir ki,onunla bu sıx qovuşma üzündən öz iradəsinin daha qətiyyətlı təsdiqi kimi 

ən  dəhşətli  şeylərə,əməllərə  məhz  elə  o  özü  baislik  edir.  O,  özünü  həyat    iradəsinin  bir  yerə 

cəmləşmiş  təzahürü  kimi  dərk  edir,  o,  hiss  edir  ki,  hansı  dərəcəyə  kimi  həyatın  hakimiyyəti, 

onunla birgə ona xas olan saysız-hesabsız əzabların altındadır. Zira o, həyat imkan və gerçəklik 

arasındakı  fərqi  məhv  etmək  və  indi  onun  tərəfindən  dərk  edilən    bütün  əzabları  hiss  olunan 

əzablara  çevirmək  üçün  sonsuz  zamana  və  sonsuz  məkana  malikdir.  Doğrudur,  daimi  yenidən 

doğulmanın  milyon  illəri  bu  zaman  yalnız  anlayışda  mövcuddur,  bütün  keçmişin  və  gələcəyin 

yalnız  anlayışda  mövcud  olduğu  kimi:  doldurulmuş  zaman  iradənin  hadisəsinin,  təzahürünün 

doldurulmuş zaman forması – yalnız indidir və zaman fərd üçün həmişə yenidir, o, daimi olaraq 

özünü  yeni  doğulmuş  kimi  hiss  edir.  Zira  həyat  olaraq  həyat  iradəsindən  ayrılmazdır,  həyatın 

forması  isə  –  müstəsna  olaraq  indidir.  Ölüm  (obrazı  təkrar  etdiyimə  görə  məni  bağışlayarlar) 

günəşin  qürub  etməsinə  oxşayır,  bu,  yalnız  belə  görünür  ki,  günəş  gecə  tərəfindən  udulur, 

gerçəklikdə  isə,  günəş  hər  cür  işığın  mənbəyi  olmaqla,  fasiləsiz  olaraq  yanır,  özünün  əbədi 

doğuluşu  və  əbədi  qürubu  ilə  yeni  dünyalara  yeni  günlər  gətirir.  Başlanğıc  və  son  yalnız  fərdə 

aiddir,    təsəvvür  üçün  bu  təzahürün  forması  olan  -zaman  vasitəsilə.  Zamanın  xaricində  qalan 

yalnız iradədir, Kantsayağı özündə şeydir və onun adekvat obyektliyi – Platonsayağı ideyadır. Elə 

bu  səbəbdən  də  özünəqəsddə  xilas    yoxdur:  hər  bir  kəs    qəlbinin  dərinliklərində  istədiyi  şey 

olmalı və hər bir kəs də elə   məhz  istədiyi şeydir. 

Beləliklə,  fərdləri  öz  aralarında  ayıran  təsəvvür  formalarının  hiss  vasitəsilə  dərk  olunan 

illüzorluğu  və  heçliyi  ilə  yanaşı,  öz  şəxsi  iradəsinin  və  onun  gərginlik  dərəcəsinin  özünüdərki  – 

vicdan  neştərini,  əzabını  gücləndirən  bax,  bunlardır.  Həyat,  orijinalı  mücərrəd  xarakter  olan 

empirik xarakterin obrazını hər dəfə yenidən yaradır və zalım bu obrazdan diksinir, lərzəyə gəlir, 

–  bu  halda  fərqi  yoxdur  ki,  bütün  dünyanın  bu  diksinməni,  lərzəyə  gəlməni  onunla  bölüşə 

bilməsi üçün, o, iri ştrixlərləmi çəkməlidir, və ya cizgiləri elə xırdadır ki, onu yalnız o, görür, zira 

o, bilavasitə olaraq yalnız ona aiddir. Əgər xarakter özünü inkar etmədiyi məqamadək  hər hansı 

www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana