Dünya: iradə və təsəvvür kimi

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

540 

 

                                                                                                                                                                                           

ÜÇÜNCÜ KİTAB 

 

1

 Platon. Timey, 27 d. 

2

 Qədim orfik şeirdən alınmış, atalar sözünə çevrilən bu sözlər, mənasına görə "dəvət olunanlar çoxdur, 

seçilmişlər isə az" (Mf. 20, 16) deyiminə yaxındır. Bu, sözləri Platon Sokratın dili ilə deyir: .».. Sirlərdən 

agah  olanlar  belə  deyirlər  ki,  "tirsonoslar  çoxdur,  vakxantlar  isə  az",  və  "vakxantlar"  burada,  mənim 

baxışımda yalnız həqiqi filosoflar olmaqdan savayı, başqa bir kimsə deyillər. Onlardan biri olmağa mən 

səy etdim – bütün həyatım boyu, bütün qüvvələrimlə, heç nəyi gözdən qaçıırmadan" (Platon. Fedon 69d.). 

3

 Platon. Dövlət VII, 535 s. 

4

  Böyük Albert, Teologiya məcmusu, 1, 5, 22. – Bax. Verilmiş termin üzrə Şopenhauerin özünün qeydi, 

indiki nəşr, § 54. 

5

 Platon. Timey 37d. 

6

 "Varşava Böyük hersoqluğunda səfarətin tarixi" (1816) kitabının müəllifi de Pradtın verdiyi məlumata 

görə, verilmiş halda Tomas Penə (Peynə) aid edilən frazanı Napoleon 1812-ci ilin dekabrında, Rusiyadan 

qaçdığı zaman tez-tez təkrar edirdi. 

7

 Bayron. Çayld Harold III, 75. 

8

 Olimp tanrılarının tarixə, fanilərin işlərinə daimi müdaxiləsi nəzərdə tutulur. 

9

 Zamanın  təkəri,  çərxifələk  haqqında  danışarkən,  Şopenhauer,  görünür  ki,  zaman  nizamının 

mühafizəkarcasına  dəyişməzliyini  vurğulamaq  istəyir:  təkər  hind-Avropa  ənənəsinə  uyğun  olaraq,  – 

günəşin  səmada  hərəkət  edən  cəng  arabası  haqqında  təsəvvürlə  bağlı  astral,  ulduzlara  aid  olan,  mistik 

simvoldur. 

10

 Appersepsiya (latınca, "qavrayış") – mövcud təcrübəni qavrama imkanı; dərk olunmuş təcrübə. Termin 

Leybnits tərəfindən aşağıdakı mənada daxil edilmişdir: tutqun, şüursuz persepsiyadan fərqli olaraq, dərk 

olunan qavrayış. 

11

 Əslində,Drayden. Avessalom və Axitofel I, 163. 

12

 Şopenhauer qədim yunan miflərinin dözülməz əzabı və əbədi lənəti simvollaşdıran süjetlərini sadalayır. 

İksion  –  Fessaliyada  lapiflərin  çarıdır;  təkəbbürünə  və  həddini  aşan  qabalığına,  ədəbsizliyinə  görə 

(olimpiyalıların  ziyafətinə buraxılaraq,  o,  Heranın  məhəbbətini  qazanmağa  çalışmışdır)  Zevs  tərəfindən 

aldadılmış  və  alovlu  təkərə  qandallanmışdır,  bu  təkər  Göy  qübbəsi  üzrə  hərəkət  edərək,  əbədi  olaraq 

fırlanır. Danaidalar – çar Danayın qızlarıdır, onlar, atasının tapşırığına görə öz ərlərini öldürdükləri üçün 

Aiddə  altı  deşik  olan  qaba  su  doldurmaq  cəzasına  məhkum  edilmişlər.  Tantal  –  Zevsin  və  Plutonun  bir 

sıra  cinayətlərə  (Zevsin  müqəddəs  qızıl  itinin  oğurlanmasına  və  etdiyini  and  içərək  inadla  boynundan 

atmasına;  nektarın  və  ambroziyanın  oğurlanmasına  və  onları  öz  yaxınları  arasında  bölüşdürməsinə, 

tanrıların hər şeyi bilib-bilmədiyini sınaqdan keçirmək xatirinə oğlunu öldürməsinə və onları onun ətinə 

qonaq etməsinə) görə yeraltı səltənətdə əbədi əzablarla cəzalandırılan oğludur: o cümlədən, boğazına kimi 

suyun  içərisində  dayanaraq,  o,  bu  sudan  içə  bilmir,  belə  ki,  o,  yalnız  başını  suya  doğru  əyən  kimi  su 

dərhal onun dodaqlarından uzaqlaşır. 

13

 Epikürə görə, fəlsəfənin məqsədi – ruhun sakitliyi, dincliyi, rahatlığıdır ("ataraksiya"), ölüm və təbiət 

hadisələri qarşısında qorxudan azad olmadır. 

14

 Hürmüzd  -  (farsca  -  Ahurmazda,  "müdrik  hökmdar",  yunanca  -  Ormuzd)  –  zərdüştçülükdə  və 

mazdaizmdə  ali  tanrının  adı;  Göy  qübbəsinin  və  xeyirxahlıq  başlanğıcının  personifikasiyası,  yunanların 

Ariman  (Əhriman)  adlandırdığı  Anhra-Maynyu  (farsca,  "düşmənsayağı  ruh")  ilə,  şərin  və  qaranlığın 

personifikasiyası ilə daimi mübarizə aparmışdır. 

15

 Kantın  ülvilik  nəzəriyyəsi  ilə  müqayisə  edin:  Kant.  Mühakimə  qabiliyyətinin  tənqidi.  4.1.  Bölmə.  1, 

kitab. 2 (§ 23-29). 

16

 Rus dilinə tərcümə B.L.Pasternakındır. 

17

 Kənar  forma  –  orta  əsr  sxolastikasının  hər  bir  mövcud  olanın  formalarının  çoxluğu  barədə  Aristotel 

təliminə gedib çıxan termini, onların vəhdəti ali, mühüm formaya tabe olma ilə şərtlənmişdir; sonuncudan 

fərqli  olaraq,  ikinci  dərəcəli,  mühüm  olmayan  əlamətlər  mənasını  verir  ki,  onların    yox  olması  şeyin 

varlığının sona çatmasına aparıb çıxarmır. Bax. Həmçinin kitab. 2, qeyd. 10. 

18

 a posteriori (latınca, "sonrakıdan") – təcrübədən əldə olunan bilik. 

19

 Fərdiləşmə  prinsipi–  orta  əsr  sxolastika  termini;  dünyanın  təkrarolunmaz  fərdlər  çoxluğuna  –  oxşar, 

amma  eyni  olmayan  fərdlər  çoxluğuna  –  ontoloji  olaraq  şərtlənən  parçalanması  postulatı  mənasını 

vermişdir. 

www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

541 

 

                                                                                                                                                                                           

20

 Höte. Seçimli oxşarlıq, 1, 6. 

21

 G.Lessinqin istinad etdiyi ideya nəzərdə tutulur ("Laokoon, və ya rəngkarlığın və poeziyanın sərhədləri 

haqqında", 1766). Bu ideya təsviri sənətin spesifik qanunlarının (“onların predmeti   görünən xassələri 

ilə,  cisimlərdir",  burada  "hər  bir  şey  yalnız  eyni  zamanda  verilir")  və  ədəbiyyatın  (o,  öz  predmetinə 

əməlin  zaman  ardıcıllığında  malikdir)  spesifik  qanunlarının  müəyyənləşdirilməsinin  və  onlar  arasında 

sərhədin qoyulmasının zəruriliyinin əsaslandırması ilə əlaqəlidir, – bu əsaslandırma o barədə təsəvvürlərə 

əks  olaraq  yerinə  yetirilir  ki,  antik  poeziya  və  təsviri  sənət  eyni  süjetləri  emal  etmiş  və  oxşar  təsviri 

metodlardan  istifadə  etmişlər,  yəni,  təmizlənmiş,  nəcibləşdirilmiş  təbiətin  (plastik  gözəlliyin 

harmoniklədirilmiş,  ideal-simmetrik  dünyasının)  təsviri  fövqəlvəzifəsini  yerinə  yetirmişlər.  Lessinq, 

həmçinin,  güman  etmişdir  ki,  antik  sənətkar  "əzabı  yalnız  gözəllik  və  ləyaqət  hissinin  imkan  verdiyi 

ölçüdə təsvir etmişdir": "Deyilənləri Laokoona tətbiq edərək, – o deyir ki, – biz dərhal axtardığımız izahı 

tapırıq: sənətkar verilmiş şəraitdə, cismani ağrı zamanı mümkün olan yüksək, ali gözəlliyi təsvir etməyə 

çalışmışdır. Bu ağrı özünün təhrifedici qüvvəsi ucbatından gözəlliklə bir araya sığmır, və buna görə də, o, 

gözəlliyi zəiflətməli idi; qışqırığı o, yox etməli idi, ona görə yox ki, qışqırıq nəcib və qeyri-nəcibliyi üzə 

çıxarır, ifşa edir, ona görə ki, o, sifəti çox pis təhrif edir.‖(Lessinq Q.E. Laokoon. M., 1957, s.88-89).

 

22

 Lessinq  belə  güman  etmişdir  ki,  təsviri  sənətin  "material  hədləri"  "yalnız  bir  məqamın"  təsviri  ilə 

məhdudlaşmışdır,  və  "belə  ki  bu  bir  an  sənət  tərəfindən  əbədiləşdirilir,  o,  yalnız  keçici,  ötəri  olaraq 

düşünülə bilən heç nəyi ifadə etməməlidir.» – Lessinq. Yuxarıda sitat gətirilmiş həmin əsər. S. 90, 92.  

23

 Vergili. Eneida II, 774. 

24

 "Musanın tapılması" – Avropa rəngkarlığında geniş yayılmış bibliya süjeti. – Bax: Çıxış. 2, 10. 

25

 Orta əsr fəlsəfəsində universaliyalar problemi (ümumilik problemi) ilə bağlı olan sxolastik terminlər, bu 

problem  aşağıdakı  sual  formasında  formulə  oluna  bilər:  növlər  və  cinslər(türlər)  müstəqil  olaraq 

mövcuddurmu  və  belə  bir  halda  onlar  cismanidirmi  və  ya  cismani  deyildirlərmi,  yoxsa  onlar  yalnız 

təfəkkürdə  mövcuddurlar  və  belə  bir  halda  onlar  ayrıcadırlarmı  və  ya  hissi  hadisələrdədirlərmi? 

Şopenhauer anlayışların ideyalara həqiqi varlıq kimi münasibətdə ikinciliyini vurğulayır. 

26

 Horatsi. Məktublar I, 19, 19. 

27

 Vergili. Eneida I, 118. 

28

 Axillesin Hefest tərəfindən hazırlanan qalxanı müxtəlif təsvirlərlə bəzədilmişdir. – Bax: Homer. İliada 

XVIII, 480-609. 

29

 Kilsə  ənənəsinə  uyğun  olaraq,  dörd  incili(müşdəni)  peyğəmbər  İezekiilin(Zülkiflin)  kitabından 

götürülən dörd qeyri-adi heyvanla müqayisə etmək qəbul olunmuşdur, bu dörd qeyri-adi heyvan insana, 

aslana, buzova və qartala oxşardır (İez. I, 4-28). Buna uyğun olaraq, yevangelistlərin emblemi aşağıdakı 

şərti təsvirlər oldu: Mattanın – insan (o, incili Məsihin insani nəsil şəcərəsi haqqında hekayətdən başlayır, 

onu  əsasən  insan  kimi  təsvir  edir),  Markın  –  aslan  (Mark  incili  aslan  nərə  çəkən  səhraya  hay  salan 

Yəhyanın  xütbəsindən  başlayır;  Mark  Məsihi  təbiətin  hökmdarı  –  möcüzə  göstərən,  ecazkar  kimi  təsvir 

etmişdir),  Lukanın  –  buzov  (Luka  öz  hekayətinin  başlanğıcında  Zəkəriyyənin  qurban  verməsi  ilə  bağlı 

xidməti  təsvir  edir;  Məsih  onda  əsasən  Xilaskardır),  Yəhyanın  –  qartal  (o,  incili  Məsihin  qartal  baxışı 

bəsirətini tələb edən ilahi təbiətli olması barədə vəhylə başlayır)). 

30

 Rus dilinə tərcümə N.İ.Qnediçindir. 

31

 Şopenhauer Platonun  idrakımız həqiqi biliyin mənbəyi olan varlıqdan ayrı düşməsi barədə,  biliyimizin 

cari gerçəkliklə, hissi təsəvvürlər dünyası  tərəfindən təhrif olunması barədə fikrini nəzərdə tutur. 

32

 Prozerpina  –  qədim  Roma  mifologiyasında  yeraltı  səltənətdə  hökmdar  qadın  (qədim  yunan 

mifologiyasında Zevsin və Demetranın qızı, Aidin xanımı Persefona ilə eynidir). Homerin "Demetraya" 

himnində o barədə danışılır ki, Aid Persefonanı oğurlamış, buna görə də, onun anası yer üzünə quraqlıq 

göndərmişdir; Zevs Persefonanı geriyə döndərməyi tapşırmışdı, amma Aid dadına baxmaq üçün ona nar 

vermişdir ki, o, bir daha geri qayıtsın. Elə buna görə də, Demetranın qızı ilin üçdə birini ölülər arasında 

keçirir, ilin ikidə birini isə – anası ilə; ananın sevinci bu zaman yer üzərinə bolluğu qaytarır. 

33

 Baltazar  Qrasianın  "Kritikon"  (1651-1657)  romanının  fabulası  -  Hər  hansı  bir  İnsanın  həyat  tarixinin 

alleqoriyasıdır: "mağaradan"  çıxdıqdan sonra  qəhrəman  öz  həyatının  zəkayaqədərki,  tutqun başlanğıcını 

xatırlayır, sonra onun gözləri qarşısında Kainatın Teatrı, Təbiətin Gözəlliyi çıxış edir, o, Həyatın Axınına 

qoşulur, Əsrin Vəziyyəti ilə tanış olur, Ölümlə və Ölməzlik Adası ilə rastlaşıncaya qədər yol keçir. 

34

 "Kritikon"un  bir  çox  motivləri  Servantesin  "Don-Kixot"unda    üstüörtülü  bir  şəkildə  deyilir;  amma 

Servantesin  satirik  alleqoriyalarının  subyektiv-fantastik,  psixoloji  xarakterinə  Qrasianda  "obyektiv 

ağılsızlıq"  məntiqi  uyğun  gəlir.  Svift  isə,  universal  satiranın  maraqlarında  Qrasiansayağı  "səyahət" 

www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

542 

 

                                                                                                                                                                                           

formasından  istifadə  edərək,  "Kritikon"un  nağılvari  fantastikasını  dəqiq  (müqayisəli)  mübaliğə  ilə  əvəz 

edərək, aşkar alleqoriyadan imtina edir. 

35

 Balığın  təsviri ilk  xristianlar  üçün  emblem  olmuşdur:  yunanca  -  "balıq"  sözü  "İsa  Məsih, Tanrı  Oğlu, 

Xilaskar" formulasının  abbreviaturası  kimi  nəzərdən keçirilmişdir.  Şopenhauer, görünür  ki,  bu  xüsusatı 

nəzərdə tutur. 

36

 Şampolion Jan Fransua (1790-1832) – qədim Misir heroqlif yazısının şifrəsini açan fransız misirşünas. 

37

 Vəhy, və ya Apokalipsis (yunanca) – Yeni Əhdin sonuncu hissəsi, onun müəllifi ənənəyə görə həvari 

İlahiyyatçı Yəhya hesab olunur. Apokalipsis - ilahidən ilhamlanan görüntülərin simvolik təsviridir. 

38

 Mitra – Hind-İran panteonunun qədim ilahisi, səmavi işıq, günəş və düzgünlük tanrısı. Mitra kultu (bu 

kultun İranda və onun sərhədləri xaricində ən geniş yayıldığı zaman: bizim eradan əvvəl I minilliyin sonu - 

bizim eranın I minilliyinin başlanğıcı) özündən sonra çoxsaylı heykəltəraşlıq təsvirləri qoyub getmişdir.  

39

 Homer. İliada VIII, 485. 

40

 Höte. Vilhelm Maysterin təhsil illəri. Kitab. III. 

41

 Horatsi. Poeziya sənəti barədə, 372. 

42

 Fleytada  çalan  Marsinin  kifarada(gitarada)  çalan  Apollonla  qorxmaz  rəqabəti  birincinin  məğlubiyyəti 

və onun cəzalanması ilə başa çatmışdır: Apollon bu bədbəxtin dərisini soymuşdu. 

43

 Höte. Faust I, 582-583. 

44

 Şiller. Dostlara, 45-49. 

45

 Anakreon  (Anakreont)  –  qədim  yunan  şairi,  – qocalığın  ağrıları  və  qarşıdan  gələn  ölümün  o  duyğusu 

fonunda  həyatın  sevinclərindən  ahəngli,  şüurlu  olaraq  bəslənilən  həzz  almanı  vəsf  etmişdir.  Angelus 

Silezius (Yohann Şeffler) – XVII əsrin dini-mistik istiqamətli alman şair-filosofu. 

46

 Bayron. Çayld Harold III, 72. 

47

 "Ən  görkəmli  ingilis  şairlərinin  həyat  təsvirləri"  (1779  –  1789)  adlı  ədəbi-tənqidi  əsərin  müəllifi 

Semyuel  Conson  nəzərdə  tutulur,  onlardan  birində,  Şekspirə  həsr  olunmuş  həyat  təsvirində  Semyuel 

Conson Şopenhauer tərəfindən xatırlanan poetik ədalət tələbini formulə etmişdir. 

48

 Verilmiş müqayisənin köməyi ilə Conson mövqeyinin faciəvi dünyaduyuma prinsipial olaraq zidd olan 

"qapalılığı" vurğulanır, yəni, faciəvi dünyaduyuma xas olan cəhət, faciəvi dünyaduyumla bağlı, məsum, 

günahsız  əzabların  saflaşdırıcı  (günahları  yuyan)  əhəmiyyəti  barədə  təsəvvür  vurğulanır;  bu  qapalılıq, 

Şopenhauerə  görə,  verilən  müqayisənin  çərçivələri  daxilində  xatırlanan  digər  mövqeləri  də 

səciyyələndirir:...  Səthi  optimistik...  –  yəqin  ki,  şərin  tarixin  konstruktiv  başlanğıcı  kimi  şərhi  nəzərdə 

tutulur ("tarixin  gedişi" ilə məhvə məhkum olan kəs məhv olacaqdır);... Protestant-rasionalist... – yəqin 

ki – "mütləq qəddar olan alın yazısı barədə"  Kalvin təliminə bir eyhamdır (bəzilərinin xilasa, digərlərinin 

isə  məhvə  öncədən  təqdiri  nəzərdə  tutulur,  özü  də,  birincinin  göstəricisi  kimi  insanın  öz  işində  (bu 

dünyada) yerdə qazandığı uğur çıxış edir. Və ya, əslində, özlüyündə, yəhudi dünyagörüşü – görünür ki, 

İsrailin  Tanrı  tərəfindən  seçilməsi,  üstün  tutulması  barədə  iudaizmə  xas  olan  ideya  nəzərdə  tutulur, 

həmçinin o da nəzərdə tutulur ki, Yəhudi-teistik ənənə birinci iki mövqenin mənbəyi, gizli sxemidir. 

49

 Kalderon. Həyat – yuxudur. I, 2. 

50

 Obertonlar – vibrator hissələrinin titrəyişləri nəticəsində yaranan və əsas musiqi səsinin spektrinə daxil 

olan əlavə səslərdir. Şopenhauer yalnız major üçhəmsədanı təşkil edən yaxın obertonları nəzərdə tutur. 

51

 Bax. Kitab. 2, qeyd. 17. 

52

 Əgər  müxtəlif registrlərdə  natural  quruluşa  (yəni,  nəfəsli  alətdə  çalma,  mahnı  oxuma  və  ya  skripkada 

çalma  halında  səsin  titrəyişlərinin  təcrübi  müşahidəsi  əsasında  yaranan,  riyazi  olaraq  ifadə  olunmuş 

yüksəklik  münasibətinə)  əməl  olunsa,  eyni  intervalın  tezlik  tonlarının  münasibəti  fərqlənir:  "do"  eyni 

bərabərlikdə  olan  temperasiyanın  "do"suna  uyğun  gəlmir.  Elə  buna  görə  də,  XVII  əsrdən  başlayaraq, 

oktavanı riyazi modeli üzrə on iki bərabər yarımtona bölmək qəbul olunmuşdur. Eyni bərabərlikdə olan 

temperasiya  halında  tonun  1/9  fərqi  aradan  götürülür,  oktava  qapanır,  amma  bu,  kvintaların 

münasibətində  düzgün  ədəd  proporsiyasının  itirilməsi  hesabına  əldə  olunur,  onunla  birgə  musiqi 

quruluşunun  qapanmaması  da  itirilir.  Temperasiya  –  əslində,  musiqidə  eyni  bərabərlikdə  olma 

abstraksiyanın daxil edilməsidir, Nyuton məkanına, sosial bərabərliyə və s. analoji olaraq. 

53

 Əslində, bas istənilən ola bilər. 

54

 Allegro  maestoso  (ital.,  "sürətlə  və  kədərlə")  –  simfoniya  və  ya  sonata  hissəsi  üçün  tipik  olan  temp 

işarəsi. 

55

 Adagio  (ital.,  "ahıstə",  "sakitcə")  –  simfoniya  hissəsi  üçün  və  həmçinin  də  bəzən  ayrıca  instrumental 

əsər üçün tipik olan temp işarəsi. 

www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

543 

 

                                                                                                                                                                                           

56

 Moll (ital., "yumşaq") – minor tonallığın işarəsi; Dur (ital., "möhkəm") – major tonallığın işarəsi. 

57

 Universalia post rem (latınca, "şeylərdən sonra ümumi"), universalia ante rem (latınca, "şeylərə qədər 

ümumi"), universalia in re (latınca, "şeylərdə ümumi") – sxolastik terminlər. – Bax. Yuxarıda, qeyd. 26. 

58

 Da capo (ital. "işarəyə kimi") – musiqi əsərinin artıq öncə rastlaşılan hissəsinin yenidən yaradılmasının 

zəruriliyini göstərən işarə. 

59

 Şopenhauer,  görünür  ki,  biliyin  (məsuliyyətli  şəxsi  təfəkkürün)  və  fəzilətin  Sokrata  xas  olan 

eyniləşdirilməsini nəzərdə tutur – ənənəvi kosmoloji əsaslandırmaya istinad etmədən. 

60

 Bax. Yuxarıda, qeyd. 54. 

61

 Rafaelin "Müqəddəs Sesiliya müqəddəslərlə" (təqribən. 1514-1516) rəsmi nəzərdə tutulur. 

 

DÖRDÜNCÜ KİTAB 

 

cxxii

 Emanasiya  (latınca,  "axma",  yunancadan  tərcümə  yolu  ilə  yaradılmış  termin)  –  özündən  axma 

haqqında təlim, yəni, ali mütləq (Plotində "ilkvəhdət") varlığın daha az mükəmməl olan, aşağı pillələrini 

yaradaraq,  özündən  kənara  axması  prinsipi;  dünyada  şərin  meydana  çıxmasını  aşağı  pillələrdə 

mükəmməlliyin çatışmaması ilə izah edir.  

cxxiii

 Ehtimal ki, dünyanın Tanrıdan qopub ayrılması barədə qnostik təlim nəzərdə tutulur, bu təlimə uyğun 

olaraq,  dünya  ilahi  ilk  başlanğıcdan  son  dərəcə  uzaqdır  və  onun  antipodudur,  amma  insan  idrakında 

("qnosisdə") varlığın vəhdətinin bərpası baş verir. 

cxxiv

 Şellinq konsepsiyası nəzərdə tutulur, Şopenhauer, bu konsepsiyanı şərh edərək yazır: ‖Fon Şellinq öz 

Tanrısında əsası nəticədən uzaqlaşmağa məcbur etmiş və bu parçalanmanı daha möhkəm etmişdir.‖.. Bizi 

öyrədərək ki, "Tanrıda onun özü deyil, onun əsası yerləşir, ilk əsas kimi, və ya daha yaxşı deyilsə, Əsası 

olmayan kimi‖.. Özü də, indi kifayət qədər məlumdur ki, o, bütün bu nağılı Yakob Bömenin "Dünyəvi və 

səmavi sirr haqqında əsaslı xəbər"indən əxz etmişdir; amma Bömenin özünün onu haradan götürdüyünü... 

yəqin  ki,  bilmirlər...  Bu,  —...  dibsiz  bir  dərinlikdir,  valentinianların  (ikinci  əsrdə  bidət  təriqət)  ona 

konsubstansial  olan  Sükutu  mayalandıran  Əsassızlığıdır,  bu  Sükut  da  zəkanı  və  dünyanı  doğurmuşdur" 

(Şopenhauer  A.  Kafi  əsas  qanununun  dördlü  kökü  haqqında.  –  Rus  dilində:  (ŞopenhauerA.  Kafi  əsas 

qanunun  dörd  cür  kökü  haqqında,  M.,1900,  s.15-16).  Bütövlükdə,  Şopenhauerin  fikrinə  görə,  verilmiş 

konsepsiya substansiyanın "öz-özünün səbəbi" kimi Spinoza anlayışı ilə birtiplidir və "ontoloji sübut"un 

modifikasiyasıdır: öncə mahiyyət postulat olaraq qəbul edilir, sonra isə ondan mövcudluq çıxarılır, § 8). 

cxxv

 Trimurti  (sanskrit  dilində  -  "üçlü  obraz")  –  Brahmanın,  Vişnunun  və  Şivanın  ilahi  triadası:  birinci  – 

dünyanın  yaradıcısıdır,  ikinci  –  onun  qoruyucusudur,  üçüncü  isə  –  onun  dağıdıcısıdır.  Müxtəlif  sektalar 

Trimurtini vahid ali tanrının üç ipostası kimi şərh edirlər, o, adətən triadanın üzvlərindən birinin – əsasən 

Vişnunun və ya Şivanın adını alır.  

cxxvi

 Linqam  (sanskrit,  "linqa",  "cinsin  işarəsi")  –  Şivanın  əsas  simvolu  olaraq  kişi  cinsiyyət  orqanının 

işarəsi. Linqamda bu tanrının yaradıcı enerjisi haqqında təsəvvür təcəssüm olunmuşdur, baxmayaraq ki, 

hinduist triadada ona əsasən Brahmanın hər bir "gününün" sonunda dünyanın və tanrıların məhv edilməsi 

rolu ayrılmışdır. Kəllələrdən boyunbağı – Şivanın "böyük asket" olaraq təsvirlərinin atributlarından biri. 

cxxvii

 2 may 1824-cü il tarixli söhbət nəzərdə tutulur. 

cxxviii

 Ork (Orkus)  – ölülər səltənətinin, həmçinin də ölüm tanrısının qədim Roma adı; qədim yunanlarda 

Aidə uyğun gəlir. 

cxxix

 Höte. Bəşəriyyətin sərhədləri. 

cxxx

 Söhbət  Kurukşetradakı  böyük  döyüş  barədə  gedir,  onun  başlanması  ərəfəsində  epik  personaj  Krişna 

qəhrəman  Arcunanın  cəng  arabaçısı  olur  və  özünü  sonuncuya  ali  ilahi  (Vişnu)  kimi  təzahür  etdirir, 

"Bhaqavatgita"nı öz vəhyi kimi xəbər verərək (Mahabharata VI, 23-40). 

cxxxi

 Rus dilinə tərcümə V.Levinindir. 

cxxxii

 Şopenhauer,  görünür  ki,  C.Brunonun  "qəhrəmani  entuziazmının"  pafosunu  (mütəfəkkiri,  şairi, 

qəhrəmanı  adi  həyat  üzərində  yüksəldən  və  onu  tanrıya  bənzədən  sonsuzluq  məhəbbəti),  həmçinin  də 

verilmiş mövqeyə yaxın olan Spinozaya məxsus "azad zərurət" ideyasını nəzərdə tutur. Spinozanın "azad 

zərurət" ideyası azad (ixtiyari) iradə haqqında səthi təlimin inkarı ilə bağlıdır və Brunonun konsepsiyasına 

münasibətdə dünyagörüş baxımından birtipli sonsuz substansiya barədə şeylərin çoxluğunun vahid əsası 

kimi təlimdən irəli gəlir. 

www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

544 

 

                                                                                                                                                                                           

cxxxiii

 Pristli verilmiş əsərin ("Zərurət haqqında fəlsəfi təlim", 1777) VI fəslində yazır: "motivlər olmadan 

qərar  qəbul  etmək  qabiliyyəti  və  ya  vicdanın  mühakiməsindən  və  ya  meylindən  asılı  olmayaraq 

özünümüəyyənləşdirmə  qabiliyyəti  mümkün  deyildir.  Onu  güman  etmək  –  səbəblər  olmadan  nəticəni 

qəbul  etmək  deməkdir...  Əgər  biz  yalnız  bir  mübahisəsiz  faktı  etiraf  ediriksə,  yəni,  o  mübahisəsiz  faktı  

ki, iradə özü özünü müəyyənləşdirə bilməz, həmişə motivlərlə, yəni, ruhun mövcud vəziyyəti ilə və onun 

qarşısında  duran  şeylərə  münasibəti  ilə  müəyyənləşir,  –  əgər  bu,  qəbul  edilsə,  onda  biz  öz  qarşımızda 

zəruri, mexanikanın qanunları kimi ciddi və dəyişməz olan qanunlara tabe olan tərifə malikik"( XVIII əsr 

ingilis materialistləri, Seçilmiş əsərləri, 3 cilddə, З-cü cild, М., 1968. s. 421-422). 

cxxxiv

 Avqustinə gedib çıxan sxolastik termin.  

cxxxv

 Həvari  Pavelin  aşağıdakı  sözləri  nəzərdə  tutulur:  ―İnsan,  axı  sən  kimsən  ki,  Tanrı  ilə  mübahisə 

edirsən?  Məmulat  [onu]  düzəldəndən  soruşarmı  ki:  Sən  niyə  məni  düzəltdin?  Dulusçu  gil  üzərində 

hakimiyyətə  malik  deyilmi,  eyni  qarışıqdan  o,  sayğı  ilə  istifadə  üçün  də  bir  qab  düzəldə  bilər,  aşağı 

zümrələr üçün də?‖ (Romalılara məktub. 9, 20-21). 

cxxxvi

 Höte. İfigeniya Tavridada IV.5. 

cxxxvii

 Məhəmməd  Peyğəmbər  –  islamın  banisi.  Quranda  təsvir  olunan  cənnət  hissi  həzzlər  imkanını,  o 

cümlədən möminlərin hurilərlə cismani yaxınlığını da nəzərdə tutur. 

cxxxviii

 Homer. İliada XVIII, 113. 

cxxxix

 Davud  şahın  ailə  dramı  –  onun  tarx-tac  uğrunda  öz  sevimli  oğlu  Avessalomla  (Əbusalamla) 

mübarizəsi nəzərdə tutulur, o, qardaşını öldürmüş və atasının  əleyhinə üsyan qaldırmışdı (2 Çarlar, 13-

18). Gətirilən müqayisə çərçivəsində Şopenhauer bu tarixi o mənada şərh edir ki, (oğlunun ölümünü arzu 

etməyən  və  onun  itkisindən  kədərlənən)  Davudun  əsas  qayğısı  hər  halda  özünün  "siyasi"  məqsədlərinə 

nail olma idi, Avessalomın taleyi deyildi. 

cxl

 Ovidi. Məhəbbətin əlacı, 293. 

cxli

 Kviyetiv  (ot  latın  quietus,  "sakit",  "fəaliyyət  göstərməyən")  –  tam  iradəsizliyə,  həyatda  iştiraksızlığa 

yönəmli motivasiyanı işarə edən termin. 

cxlii

 Ekkl. I, 18. – Kohelet (yəhudi dilində, "kahal", dini yığıncaq) – yığıncaqda danışmaq vəzifəsini yerinə 

yetirən kəs, vaiz, moizəçi: yunancaya tərcümədə – Ekkleziast, Qədim Vəsiyyətin (Əhdi-ətiqin) eyni adlı 

kitabının Süleyman şahla eyniləşdirilən müəllifinin  dillər əzbəri olan  adı. 

cxliii

 Yuvenal. Satiralar X, 81. 

cxliv

 Homer. İliada XXI, 272. 

cxlv

 Homer. Odisseya XI, 620. 

25 Horasio. Odalar, 11,3.(Yazılmalıdır, Kitabın içində var) 

cxlvi

 Qədim  hindlilərin  dini-fəlsəfi  təsəvvürlərinə  görə,  quna  –  təbii  substansiyanın  üç  vəziyyətinin 

işarəsidir: racas-quna – mütəhərrik, ehtiraslı, fəaliyyət göstərən başlanğıc; satva-quna – tarazlaşdırılmış, 

müvazinətli  xoş  başlanğıc;  tamas-quna  –  atil,  ətalətli,  qaranlıq  başlanğıc;  bu  başlanğıclar,  daimi  olaraq 

dəyişərək, biri digərini əvəz edərək, əzabı, sevinci, biganəliyi doğururlar. 

cxlvii

 Şekspir. Hamlet III, I 

cxlviii

 Göstərilən  yerdə  Herodot  Artabanın,  Keyxosrovun  əmisinin  aşağıdakı  sözlərlə  qurtaran  kəlamını 

gətirir: ―... Ölüm insan üçün – həyati müsibətlərindən ən arzu olunan xilasdır...‖ 

cxlix

 Bax: Dante. Cəhənnəm XXXIII, 13-76. 

cl

 30. Leybnits. Teodiseya 1, 8  

cli

 Adəm, Dante onunla "səkkizinci göydə" söhbət edir. – Cənnət XXVI, 100-142. 

clii

 Yəni,  brahman  ənənəsinə  uyğun  olaraq,  mükəmməlliyin  dördüncü  dərəcəsinə  nail  olanlar  (sanskr. 

"sanyasa"), sədəqə ilə yaşayanlar, geyimsiz, mülkiyyətsiz  yaşayanlar, bu isə, doğulmalar zəncirini qıran 

ölümə aparıb çıxarır. 

cliii

 Parkalar  –  Roma  mifologiyasında tale ilahələri:  Nona,  Desima  (uşaq  doğmanın  himayəçisi)  və  Mora 

(mors, "ölüm" sözündəndir). Həyat bağlarını toxuyan və kəsən yunan Moyraları ilə eyniləşdirmişlər. 

cliv

 Höte. Hissiyyatın təntənəsi IV. 

clv

 Eros  (yunanca  -  "güclü  arzu",  "məhəbbət")  –  məhəbbətin  tanrısı-personifikasiyası.  Eyni  zamanda  – 

Xaos, Geya, Tartarla yanaşı kosmoqonik və teoqonik ilkin başlanğıclardan biri. 

clvi

 Amor  (lat.)  –  yunan  Erosu  ilə  eynidir.  Mayya  ilə  paralelin  anlaşılması  Parmenidin  "Təbiət  barədə" 

poemasına müraciət etməyi tələb edir: onun ikinci hissəsində Eros görüntü dünyasını doğurur. 

www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana