Dünya: iradə və təsəvvür kimi


Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"



Yüklə 6,14 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə44/57
tarix01.01.2017
ölçüsü6,14 Mb.
#4243
1   ...   40   41   42   43   44   45   46   47   ...   57

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

552 


 

                                                                                                                                                                                           

öyrədən  pitaqorçular  Hiket,  Filolay  və  Aristarx  Kopernikə  necə  münasibətdədirlərsə,  onlar  da 

Kanta o cür münasibətdədirlər. Dünyanın xəyaliliyinin, kabusanəliyinin aydın dərki və sakit, ciddi 

isbatı  –  Kant  fəlsəfəsinin  əsası,  onun  canı  və  bununla  birgə  də  onun  ən  ulu  məziyyəti  də  elə 

budur.  Kant  buna  onunla  nail  oldu  ki,  idrakımızın  obyektiv  aləmin  fantasmaqoriyasını  yaradan 

mexanizmini  heyrətamiz  bir  məharət  və  müfəssəlliklə  incələyib  ayırd  etdi.  Kant  fəlsəfəsi  ilə 

müqayisədə olduqca kobud olan bütün əvvəlki qərb fəlsəfəsinə bu həqiqət agah deyildi və buna 

görə həmişə sanki yuxuda danışırdı. İlk dəfə Kant onu yuxudan oyatdı və bu üzdən də sonuncu 

yuxulular  (Mendelson)  onu  “hər  şeyi  parçalayıb  dağıdan”  adlandırdılar.  Kant  göstərdi  ki, 

varlıqda, yəni ümumiyyətlə təcrübədə sarsılmaz zərurətlə hökm sürən qanunlar varlığın özünün 

izahına  tətbiq  oluna  bilməz;  onların  qüvvəsi  sırf  nisbidir,  yəni  varlıq,  ümumiyyətlə  təcrübə 

dünyası  verildiyi  andan  etibarən  başlayır;  və  deməli,  əgər  biz  dünyanın  və  özümüzün  varlığını 

izah  etmək  istəsək,  onlar  bizə  ipucu  verə  bilməzlər.  Kantdan  əvvəlki  qərb  filosofları 

düşünürdülər  ki,  hadisələri,  təzahürləri,  bir–biri  ilə  bağlayan  qanunlar  (o  qanunlar  ki,  onların 

hamısını–məkanı,  zamanı,  səbəbiyyəti  və  məntiqi  ardıcıllığı  mən  əsas  qanununun  düsturuna 

müncər edirəm) mütləqdirlər və heç nə ilə şərtlənməmişlər, aeternae veritates–dirlər; dünyanın 

özü  yalnız  onların  sayəsində  və  onlara  uyğun  mövcuddur  və  buna  görə  onların  kələfinin  ucu 

dünyanın sirrinin, müşkülünün həllinə aparıb çıxarmalıdır. Bu məqsədçün yaradılmış fərzetmələr 

(Kant tərəfindən “zəka ideyaları” adı altında tənqid olunan) əslində yalnız ona xidmət edirdilər 

ki,  onların  vasitəsilə  sadə  təzahürü,  Mayyanın  yaradığını,  Platonun  kölgələr  dünyasını,–yeganə 

və  ali  reallıq  dərəcəsinə  qaldırır,  onu  şeylərin  ən  dərin  və  həqiqi  mahiyyəti  yerinə  qoyur  və 

bunun  da  nəticəsində  sonuncunun  doğru–dürüst  anlaşılmasını  qeyri–mümkün  edirdilər,–bir 

sözlə, yatanları daha dərin yuxuya verirdilər. Kant göstərdi ki, bu qanunlar, və deməli, dünyanın 

özü  də  subyektin  dərketmə  üsulu  ilə  şərtlənmişlər  və  deməli,  biz  onların  rəhbərliyi  altında  nə 

qədər  tədqiq  edib  əqli  nəticələr  versək  də,–əsas  şeydə,  yəni  özündə  dünyanın  maliyyətinin 

dərkində  və  təsəvvürdən  asılı  olmayaraq  biz  bir  addım  da  irəli  getməyəcəyik,  yalnız  çəmbərin 

içindəki  dələ  kimi  yerimizdə  sayacayıq.  Ehkamçı  filosoflaı  o  adamlarla  müqayisə  etmək  yerinə 

düşərdi ki, onlar düşünürdülər ki, irəli getməklə dünyanın sonuna gəlib çıxmaq olar; Kantsa bir 

növ dövri–aləm səyahəti etdi və göstərdi ki, yer yumru olduğundan təkcə üfüqi hərəkət etməklə 

heç cür onun hüdudlarından kənara çıxmaq olmaz, hərçənd ki, bu heç perpendikulyar hərəkətlə 

də mümkün deyil. Eynilə bu cür demək olar ki, Kantın təlimi göstərir ki, dünyanın başlanğıc və 

sonunu bizdən kənarda yox, öz daxilimizdə axtarmalıyıq. 

Bütün  bunlarsa  ehkamçı  fəlsəfə  ilə  tənqidi  və  ya  transsendental  fəlsəfə  arasındakı 

təməli, fundamental fərqə əsaslanır. Çox vaxt itirmədən bu fərqi özünə misalda aydınlaşdırmaq 

istəyən  hər  kəsə  mən  ehkamçı  fəlsəfə  örnəyi  kimi  Leybnitsin  “De  rerum  originatione  radicali” 

başlığı  daşıyan  və  ilk  dəfə  Leybnitsin  fəlsəfi  əsərlərinin  Erdmann  nəşrində,  c.1,  səh.  147,çap  

olunmuş bir mühakiməsini tövsiyə edə bilərəm. Bu mühakimədə sırf ehkamçı tərzdə, ontoloji və 

kosmoloji  sübutların  köməyilə  və  veritatum  aeternarum–un  əsasında,  xeyli  saz  şəkildə  a  priori 

olaraq dünyanın mənşəyi və mükəmməlliyi nəticəsinə gəlinmişdir; düzdür, ötəri olaraq müəllif 

etiraf etməyə məcbur olmuşdur ki, təcrübə məhz burada nümayiş etdirilən kamilliyə əks olanı 

göstərir,–odur  ki,  təcrübəyə  qandırılır  ki,  o,  belə  şeylərdə  heç  nə  anlamır  və  fəlsəfə  a  priori 

qeybdən  xəbər  verəndə,  o  dilini dinc  saxlamalıdır.  Kantın  simasında tənqidi  fəlsəfə  bax  elə  bu 


www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

553 


 

                                                                                                                                                                                           

cür  metoda  qarşı  çıxış  edir;  o,  köməyilə  bu  cür  doqmatik  qurmaların  ucaldıldığı  veritates 

aeternas–ı araşdırmalarının predmeti edir, onların mənbəyini axtarır və onu insan başında tapır, 

o  yerdə  ki,  onlar  ona  məxsusi  xas  olan  və  obyektiv  dünyanın  qavrayışına  xidmət  edən 

formalardan  boy  atırlar.  Beləliklə,  əzəmətli  doqmatik  qurmalar  üçün  material  verən  daş 

karxanası  məhz  burada–beyindədir.  Amma  bu  nəticəyə  gəlib  çatmaq  üçün  tənqidi  fəlsəfə 

əvvəlki  ehkamçılığın  söykəndiyi  veritatum  aetarnarumun  hüdudlarından  kənara  çıxmalı  idi;  o 

onların özlərini öz tədqiqatının predmeti etməli, yəni transsendental olmalı idi. Bu keyfiyyətdə 

o,  daha  sonra  öyrədir  ki,  biz  onu  dərk  etdiyimiz  kimi  obyektiv  dünya  özündə  şeylərin 

mahiyyətinə  aid  deyil,  yalnız  sonuncunun  a  priori  olaraq,  insan  intellektində  (yəni  beynində) 

olan  formaları  ilə  şərtlənmiş  təzahürüdür  və  buna  görə  onda  təzahürlərdən  başqa  bir  şey  ola 

bilməz.  

Kant o şeyin dərkinədək gəlib çıxa bilməmişdir ki, özündə şey–iradə, təsəvvür kimi dünya 

isə – təzahürdür. Amma o sübut etdi ki, təzahür edən dünya subyektlə olduğu qədər obyektlə 

də  şərtlənmişdir;  onun,  yəni  təsəvvürün  təzahürünün  ümumi  formalarını  ayırd  edərək,  o 

göstərdi 

ki,həm 

obyektdən, 



həm 

də 


subyektdən 

çıxış 


edərək, 

onları 


bütün 

qanunauyğunluqlarında nəzərdən keçirmək və dərk etmək olar, çünki onlar əslində hər ikisinin 

bitişmə  sərhədidirlər;  və  buradan  o  nəticə  çıxardı  ki,  bu  formaların  köməyilə  heç  vaxt  nə 

obyektin,  nə  də  subyektin  dərinliyinə  varmaq,  yəni  dünyanın  əsl  məğzini,  özündə  şeyi  dərk 

etmək olmaz. 

Kant özündə şeyi bir nəticə olaraq, düzgün çıxarmamışdır (aşağıda göstərəcəyim kimi), – 

o,  qeyri-ardıcıllığa  yol  vermişdir  ki,  bunun  da  əvəzini  təliminin  bu  əsas  hissəsinə  çoxsaylı  və 

dəfolunmaz  həmlələrə  tuş  gəlməklə  verməli  oldu.    O,  özündə  şeyi  birbaşa  iradə  olaraq  qəbul 

etmədi  –  bununla  belə  o,  insan  əməllərinin  təzahür  qanunlarından  tamamilə  fərqli,  onlara 

əsasən  izah  oluna  bilməyən  və  özündə  şeyin  bilavasitə  yaxınlığında  olan  bir  şey  kimi  şəksiz 

mənəvi  önəmini  təsvir  edərək,  bu  yönümdə  böyük  cığıraçan  addımı  atmışdır.  Kantın  ikinci 

xidməti bundadır.  

Kantın  üçüncü  xidməti  sxolastik  fəlsəfənin  tam  devrilməsi,  alt-üst  edilməsidir. 

Sonuncunun altında mən Avqustinin başladığı və bilavasitə Kantdan öncə bitən dövrü nəzərdə 

tuturam.  Sxolastikanın  mahiyyəti,  Tennemanın  düzgün  təyininə  görə,  dövlət  dininin  fəlsəfə 

üzərindəki qəyyumluğundan ibarətdir, odur ki, ikinciyə yalnız  birincinin öncədən yazdığı, təyin 

etdiyi ehkamları isbatlamaq və bəzəmək qalır. Sözün əsl mənasında sxolastiklər, Suaresə qədər, 

fəlsəfəyə  bu  rolu  şüurlu  sürətdə  aid  edirdilər;  sonrakı  filosoflar  eyni  şeyi  şüursuz  şəkildə 

edirdilər, ən azı, bunu açıq etiraf etmirdilər. Adətən hesab edirdilər ki, ehkamçı fəlsəfə təxminən 

Dekartadək  mövcud  olmuş,  Dekartdan  sonra  isə,  guya,  tam  yeni,  müsbət  ehkamdan  azad  və 

müstəqil  tədqiqat  dövrü  başlanır:  Əslindəsə  Dekart  və  onun  xələflərində

cciv


 biz  bu  tədqiqat 

azadlığını  tapmırıq,  –olsa-olsa,  onun  görüntüsünə  və  bir  də  ki,  ona  canatmaya  rast  gəlinir. 

Əlbəttə,  Dekart  görkəmli  bir  zəka  idi  və  dövrünü  nəzərə  alsaq,  xeyli  çox  şey  etmişdir.  Amma 

əgər  sonuncunu  kənara  qoysaq  və  onu,  ona  aid  edildiyi  kimi,  düşüncəni  hər  cür  buxovlardan 

azad  edib-etmədiyi  və  müstəqil,  sərbəst  tədqiqatın  yei  bir  dövrünü  yaradıb  yaratmadığı  baxış 

nöqtəsindən qiymətləndirsək, aşkar olar ki, o özünə mühit və zamanın erkən aşıladığı fikirlərin 



www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

554 


 

                                                                                                                                                                                           

buxovlarını qırıb atan skeptik görkəmi versə də, o bunu hələ qeyri-ciddi, yalnız özünü göstərmək 

və  bir  anlığa  edir;  onunçün  edir  ki,  əl-qolunu  yenidən  və  daha  güclü  surətdə  onlarla  bağlasın. 

Onun xələfləri də–ta Kantadək, elə bu cür hərəkət edirlər. Bu sayaq azad düşünərə Hötenin şeiri 

çox yaxşı yaraşır: 

 

Çox oynayan, uzunayaq 



Cırcıramaya oxşatdım onu 

Ora tullanır, bura atlanır 

Eyni otun üstündə o. 

Kantın özünü elə göstərməyə əsası var idi ki, guya o da eynilə bu cür düşünür. Amma ona 

izn  verilən  aldadıcı  tullanışdan  (çünki  artıq    bilirdilər  ki,  o  geriyə-ota  gətirib  çıxarır),  –  bu  dəfə 

uçuş  alındı:  aşağıda  duranlara  onun  qayıtmasına  ümid  etmədən  yalnız  onu  gözlərilə  müşayiət 

etmək qalır. 

Beləliklə, Kant öz təlimində bütün bu çox uzun müddət və bu qədər yalançıcasına sübut 

olunan  ehkamların  sübutolunmazlığı  nəticəsinə  gəlməyə  cürət  etdi.  Spekulyativ  teologiya  və 

onunla  bağlı  olan  rasional  psixologiya  ondan  öldürücü  zərbə  aldılar.  O  vaxtdan  onlar  alman 

fəlsəfəsindən  yox  oldular  və  əgər  iş  bitiriləndən  sonra  orada-burada  hansısa  sözlər  qalıbsa, 

yaxud da, hansısa fəlsəfə professoru gözünün qarşısında Tanrı xofunu tutaraq, həqiqətə həqiqət 

kimi qalmaq imkanı verirsə, qoy bu bizi yanıltmasın. Kantın xidmətinin azmanlığını yalnız o kəs 

tam qiymətləndirə bilər ki, o, bu ehkamların təbiətşünaslığa, eləcə də XVII və XVIII əsrlərin ən 

yaxşı  yazıçılarının fəlsəfəsinə belə nə qədər təsir göstərdiyini bilir. Kantdan sonra alman təbiət 

elmi  əsərlərindəki  tonun  və  metafizik  zəminin  dəyişməsi  heyrətləndiricidir:  ona  qədər  onlar 

indiyədək İngiltərədə malik olduqları xarakterə malik idilər. Kantın bu xidməti onunla bağlıdır ki, 

təzahür  qanunlarını  dərrakəsizcəsinə  rəhbər  tutma,  onların  əbədi  həqiqətlər  dərəcəsinə 

qaldırılması,  yəni  keçici  təzahürün,  hadisənin  dünyanın  özlüyü,  mahiyyəti  dərəcəsinə 

yüksəldilməsi,  –  qısa  desək,  sərsəmliyində  ipləməliyə  çatan  realizm  bütün  fəlsəfədə  –  qədim, 

orta  və  yeni  fəlsəfədə  şəriksiz  şahlıq  edirdi.  Berkli,  ona  qədərsə  Malbranş  bu  realizmin 

birtərəfliliyini  və  yalanlığını  başa  düşmüşdü,  amma  ona  yetərli  əks–  təpki  verə  bilmirdi,  çünki 

onun yalnız bir bəndinə hücumla məhdudlaşmışdı. Avropada, ən azı fəlsəfədə, bütün müsəlman 

Asiyasında  hökm  sürən  və  hətta  dini  inancların  predmeti  olan  dünyanın  idealist  anlamını 

bərqərar  etmək  yalnız  Kanta  nəsib  olmalı  idi.  Deməli,  Kantacan  biz  zamanın  içindəydik,  indisə 

zaman bizim içərimizdədir və s. 

Eynilə bu cür etika da realist fəlsəfə tərəfindən mütləq və özündə şeyə tətbiq oluna bilən 

təzahür  qanunlarına  görə  nəzərdən  keçirilirdi;  ona  görə  əxlaq  təlimi  ya  evdemonizmə,  ya  da 

Yaradanın iradəsinə, ya da nəhayət, “mükəmməllik” anlayışına,–əslində, boş və məzmunsuz bir 

anlayışa, çünki onunla mənasını yalnız tətbiq olunduğu şelərdən kəsb edən sadəcə hansısa bir 

münasibəti  işarə  edirdilər:  axı  “mükəmməl  olmaq”–deməli,  öncədən  artıq  müəyyən  edilməli 


www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

555 


 

                                                                                                                                                                                           

olan  və  onsuz  “mükəmməllik”  özlüyündə  heç  bir  konkret  təsəvvür  verməyən  adsız  bir  ədəd 

olan,  hansısa  fərz  edilən  və  bu  zaman  verilmiş  olan  bir  anlayışa  uyğun  olmaq  deməkdir,– 

əsaslanırdı.  Əgər  bu  zaman  həm  də  fikirdə  “bəşəriyyət”  anlayışını  tutur  və  beləliklə  əxlaq 

prinsipi  olaraq  “kamil  bəşəriyyətə”  canatmanı    irəli  sürürlərsə,  onda    bu  yalnız  onu  bildirir  ki, 

“insanlar  necə  olmalıdırlarsa,  elə  də  olmalıdırlar”,  bundansa  heç  kimin  ağlı  artmayacaqdır, 

yaxud  Faust  demişkən:  “man  ist  so  klug  vie  zuvor”  (  ).  Əslinə  baxsaq,  “mükəmməl”  –  verilmiş 

halda  onun  növ  anlayışında  olan  bütün  predikatların  göz  önündə  və  deməli,  gerçək  mövcud 

olmasını bildirən “toplu”, “məcmu” anlayışının demək olar ki, sinonimidir. Ona görə mütləq və 



in  abstracto  mənada  işlənən  “mükəmməl”  sözü,  eləcə  də  “hərtərəfli,  tam  kamil  varlıq” 

haqqında  və  s.  boşboğazlıq  heç  bir  məna  kəsb  etmir.  Bütün  bunlar–boş  söz  ifrazatıdır.  Buna 

baxmayaraq, keçən əsrdə bu mükəmməllik anlayışı işlək pul, az qala bütün əxlaqçılığın və hətta 

ilahiyyatçılığın  təməlində  duran  künc  daşı  idi.  O  dillər  əzbəri  idi,  odur  ki,    axırda  iş  birbaşa 

ədəbsizliyə gəlib çatdı. Hətta o vaxtın ən yaxşı yazıçıları belə, məsələn Lessinq kimi, ən ağlamalı 

bir  surətdə  bu  mükəmməllik  və  qeyri-mükəmməlliklərdə  batıb  qalırdılar.  Bu  zaman  az-çox 

düşünən  hər  bir  baş  hiss  etməyə  bilmirdi  ki,  bu  anlayış  hər  cür  müsbət  məzmundan 

məhrumdur,  çünki  cəbr  simvolu  kimi  sadəcə  in  abstracto  münasibəti  bildirir.  –Artıq  dediyim 

kimi, Kant, əməllərin şəksiz və böyük  etik mənasını təzahür və onun qanunları sahəsindən ayırıb 

çıxararaq, onda özündə şeyə, yəni dünyanın əsl məğzinə, özlüyünə aid bir şeyi təyin,tərif etdi,–

halbuki  təzahür,  yəni  məkan,  zaman  və  onları  dolduran  və  onlarda  səbəbiyyət  qanunu  üzrə 

əlaqələnən hər şeyi o kövrək və boş yuxugörmə kimi təsvir etdi. 

Qoy bu qısa və öz problemini əsla əhatə etməyən giriş mənim Kantın ulu əsərlərinə olan 

hörmətimin  şahidliyi  olsun.  Bu  sətirləri  mən  həm  öz  məmnunluğum  xatirinə,  həm  də  Kantın 

xidmətlərini  onun  səhvlərinin  qərəzsiz  aşkarlanmasında  ardımca  getmək  istəyənlərin 

yaddaşında yenidən canlandırmaq üçün yazdım. İndisə mətləbə keçirəm. 

 

*   *   * 

Kantın  böyük  işinin  böyük  səhvlərlə  müşayiət  olunmalı  olduğu  artıq  tarixi  nöqteyi–

nəzərdən aşkar görünür. Doğrudan da: o, on dörd əsr ərzində hökmran olmuş sxolastikaya (bu 

sözün  geniş  mənasında)  son  qoyaraq,  fəlsəfədə  ən  böyük  inqilab  etdi  və  dünya  fəlsəfəsində 

yeni, üçüncü dövrü açsa da, onun meydana çıxmasının bilavasitə nəticəsi demək olar ki, mənfi 

idi:  ardıcıllarının  heç  olmasa  bəlli  bir  müddətə  əldə  rəhbər  tutacaqları  bitkin  bir  yeni  sistem 

qoyub  getmədiyindən,  hamı  hiss  etdi  ki,  nəsə  böyük  bir  şey  baş  vermişdir,  amma  heç  kim 

bilmirdi ki, nə. Hamı çox gözəl bilirdi ki, bütün əvvəlki fəlsəfə yalnız barsız bir xülya idi ki, hamı 

indi ondan ayılmışdı,–amma heç kəs bilmirdi kİ, onun yerinə nə qoyulmalıdır. Müdhiş bir mənəvi 

boşluq, onu nə iləsə doldurmaq dəfolunmaz tələbatı yarandı, hətta böyük bir publika arasında 

da  ellik  bir  maraq  oyandı.  Və  budur,  mənəvi  qüvvələrin  daxili  coşqusu  ilə  deyil  (məsələn, 

Spinozada olduğu kimi, hətta ən əlverişsiz anlarda belə üzə çıxan qüvvələrin) yaranmış tələbatla 

sövq edilən və hər cür görkəmli istedaddan məhrum olan bəzi cənablar zəif, biçimsiz, çox vaxt 


www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

556 


 

                                                                                                                                                                                           

birbaşa  cəfəng  nəzəriyyələr  düzüb  qoşmağa  başladılar  ki,  artıq  bir  kərə  həyəcana  gətirilmiş 

cəmiyyət əsl alman səbrilə uzun müddət onlara qulaq kəsilərək diqqət bəxş edirdi. 

Yəqin ki, böyük bir fəlakət yer üzünü dəyişdirdiyi, dəniz və qurunun öz yerini tərk etdiyi 

və yeni dünya quruluşunun planı çəkildiyi zaman buna oxşar bir şey artıq bir dəfə baş vermişdi. 

Amma təbiətin hər biri öz arasında və başqaları ilə harmoniyada olan dayanıqlı formaların yeni 

sırasını yaratmasınadək hələ çox vaxt keçməli idi: öncə bir-birilə və öz aralarında uzlaşmayaraq, 

uzun  müddət  davam  gətirə  bilməyən,  amma  qalıqları  hələ  indi  də  mövcud  olan  və  özlərində 

yeni  yaradılan  təbiətin  bu  doğuş  gücənmələri  və  tərəddüdləri  barədə  xatirə  saxlayan  əcaib, 

bədheybət təşəkküllər irəli çıxdı. Və Kantın fəlsəfədə bu cür böhran və bu cür əcaib düdəmələr, 

degeneratlar  dövrü  yaratmasından  o  nəticəni  çıxarmaq  olar  ki,  onun  işi  bitməmiş,  mənfi  və 

birtərəfli olmuş və böyük səhvlərlə bağlıdır. İndisə elə bu səhvlərin tədqiqinə keçəcəyik. 

 

*   *   * 

Hər şeydən öncə xalis zəkanın bütün tənqidinin məqsədini özündə ehtiva edən əsas fikri 

araşdıraq.  Öz  sələflərinin,  doqmatik  filosofların  baxış  nöqtəsində  duraraq,  Kant  onlarla  birgə 

aşağıdakı  zənnetmələrdən  çıxış  edir: 1)  metafizika  hər  cür  mümkün təcrübənin hüdudlarından 

kənardadır;    2)  sonuncu  heç  vaxt  özləri  təcrübədən  əxz  edilən  prinsiplər  üzrə  tapıla  bilməz 

(Proleqomenlər, §1); mümkün təcrübədən o taya yalnız hər cür təcrübəyədək və deməli, ondan 

asılı  olmayaraq  bildiklərimiz  keçib  gedə  bilər;  3)  bizim  ağlımızda  həqiqətən  bəzi  bu  sayaq 

prinsiplər  mövcuddur:  bunlar  xalis  zəkadan  gələn  biliklər,  dərketmələr  deyilən  şeydir.  Bu 

məqamadək Kant sələflərilə çiyin-çiyinə gəlir, bundan sonrasa onlardan ayrılır. Onlar deyir: “Bu 

prinsiplər,  yaxud  xalis  zəkadan  gələn  biliklər  –  şeylərin  mütləq  imkanının,  mümkünlüyünün 

ifadələri,  aeternae  veritates,  ontologiyanın  mənbələridir:  onlar  fatum  (bəxt  ilahəsi,tərc.)  əski 

insanların  allahları  üzərində  şahlıq  etdiyi  kimi  kainat  nizamı  üzərində  hökmranlıq  edirlər”. 

Kantsa  deyir:  bu  sadəcə  intellektimizin  formalarıdır,  şeylərin  varlığı  qanunları  deyil,  yalnızca 

bizim  onlar  barədə  təsəvvürlərimizin  qanunlarıdır  və  buna  görə  onlar  yalnız  bizim  şeyləri 

qavramamamıza şamil olunur, amma 1-ci tezisin işarə etdiyi mümkün təcrübədən o yana gedə 

bilməzlər. Bu dərketmə formalarının onların subyektiv mənşəyinə köklənən məhz bu apriorluğu 

bizi  həmişəlik  olaraq  şeylərin  özlüyünün  dərkindən  kəsib  ayırır,  odur  ki,  biz  heç  vaxt  şeylərin 

daxili məğzini, özlüyünü nəinki a priori, hətta a posteriori də olaraq dərk edə bilmərik. Ona görə 

metafizika  mümkün  deyil,  və  onun  yerinə  xalis  zəkanın  tənqidi  gəlir.  Burada  Kant  köhnə 

doqmatizmin  müzəffər  tarmarçısı,  alt-üst  edicisi  kimi  çıxış  edir;  ona  görə  ən  yeni  doqmatik 

cəhdlər köhnələrilə müqayisədə tamamilə yeni bir yol tutmalı idi və “tənqidimizin” məqsədinə 

uyğun  olaraq  mən  indi  öz  şəxsi  doqmatizmimi  də  doğruya  çıxarmalıyam.  Kantın  yuxarıda 

gətirilən arqumentasiyasının daha dəqiq ayırdı, təhlili zamanı aydın olur ki, onun ən əsas zənni, 

fərzetməsi petitionem principii özündə ehtiva edir; o aşağıdakı mühakimədədir (Proleqomenlər, 

§1-də  xüsusilə  aydın  söylənmiş):  “Metafizikanın  mənbəyi  əsla  empirik  olmamalı,  onun  əsas 

prinsip  və  anlayışları  heç  bir  vəchlə  təcrübədən  əxz  edilməməlidir,  fərqi  yoxdur  –  bu  təcrübə 

xarici  və  ya  daxili  olsun”.  Amma  bu  kardinal  iddianın  sübutu  üçün  “metafizika”  termininə 



www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

557 


 

                                                                                                                                                                                           

etimoloji  isnaddan  başqa  heç  nə  gətirilmir.  Əslindəsə  məsələ  belədir:  dünya  və  bizim  öz 

varlığımız bizə məşum bir tapmaca kimi görünür; və budur, sonrakı mühakimələrsiz belə qəbul 

edilir  ki,  bu  sirrin,  tapmacanın  açılışı  dünyanın  özünün  əsaslı  surətdə  anlaşılması  ilə  verilə 

bilməz,  onu  nədəsə,  dünyadan  tam  fərqli  bir  şeydə  axtarmaq  lazımdır  (çünki,  məhz  bu 

“mümkün təcrübənin hədlərinin, sonuclarının o tayında” deməkdir); daha sonra – bu çözümdən 

barəsində  hansısa  bilavasitə  biliyə  malik  ola  biləcəyimiz  hər  şey  çıxarılmalıdır  (çünki  “xarici  və 

daxili  mümkün  təcrübənin”  mənası  belədir);  nəhayət,  bu  açılışı,  çözümü  daha  çox  yalnız 

dolayısıyla,  yəni  məhz  ümumi  aprior  müddəalardan  çıxarış  etmə  yolu  ilə  çata  biləcəyimiz  bir 

şeydə axtarmaq gərəkdir. Əgər belə bir tərzdə idrakın əsas mənbəyi istisna edilibsə və həqiqətə 

gedən birbaşa yol bağlanıbsa, onda doqmatik cəhdlərin uğursuz olması təəccüblü deyil və Kant 

bu  cür  uğursuzluğun  zəruriliyini  sübut  edə  bilərdi:  axı  metafizika  və  a  priori  idrakın  eyniyyəti 

öncədən qəbul edilmişdi. Ancaq bununçün əvvəlcə göstərmək lazım idi ki, dünya müəmmasının, 

tapmacasının  açılması üçün  material dünyanın  özündə  ola  bilməz,  onu  dünyadan  kənarda,  elə 

bir  yerdə  axtarmaq  lazımdır  ki,  oraya  yalnız  adı  çəkilmiş,  bizə  a  priori  bəlli  olan  formaların 

köməyilə varmaq olar. Bu sübut olunmayanacan bütün məsələlərdən ən mühüm və ən çətininin 

çözülməsi zamanı yalnız hər cür məzmundan məhrum formalar üzərində əməliyyatlar aparmaq 

xatirinə  özümüzçün  biliyin  ən  məzmunlu  mənbələrini  –  daxili  və  xarici  təcrübəni  bağlaya 

bilmərik. Ona görə mən deyirəm ki, dünyanın sirrinin açılması dünyanın özündən irəli gəlməlidir; 

və  deməli,  metafizikanın  vəzifəsi  təcrübənin  üstündən  tullanıb  keçməkdən  ibarət  deyil  ki, 

dünyanın  gerçəkliyi  bizə  onda  verilmişdir,  əksinə,  onu  dərindən  anlamaqdan  ibarətdir,  çünki 

daxili və xarici təcrübə, şübhəsiz, idrakın, bilmənin əsas mənbəyidir; buna görə yalnız xarici və 

daxili təcrübənin lazımi və uyğun məqamda edilmiş yaxınlaşması və bu tərzlə idrakın bu iki, bu 

qədər  ayrıcinsli  mənbələrinin  qovuşması  yolu  ilə  dünyanın  sirrinin  açılması  mümkündür,–

əlbəttə, bu da yalnız fani təbiətimizlə ayrılmaz olan bəlli sərhədlərdə, odur ki, biz onun varlığının 

tam  və  bütün  sonrakı  problemləri  istisna  edən  izahına  yetmədən  dünyanın  düzgün 

anlaşılmasına nail ola bilərik. 

Beləliklə, “est quadam prodire tenus” (“keçə bilməyəcəyin hədd var”), və mənim yolum 

köhnə doqmatizmin hər şey bilənliyilə Kant tənqidinin ümidsizliyi arasındadır. Amma Kantın kəşf 

etdiyi, köhnə metafizik sistemləri darmadağın etmiş böyük həqiqətlər mənim sistemim üçün də 

verilər və material təmin etdi. II cildin 17-ci fəslində metodum barədə dediklərimi tutuşdurun. 

Kantın əsas fikri barədə demək istədiyim budur: indisə onun isbatına və təfsilatlara keçək. 

 


Yüklə 6,14 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   40   41   42   43   44   45   46   47   ...   57




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin