Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
* * * Kantın üslubu hər yerdə özündə görkəmli zəkanın, həqiqi, dərin orijinallığın və qeyri-adi təfəkkür gücünün möhürünü daşıyır; yəqin ki, ona ən yaxşı yaraşan tərif – parlaq quruluqdur: beləki, o anlayışları səhvsiz tutmağı, onları çəkib çıxarmağı və sonra oxucuda təəccüb yaradaraq, onları ən böyük bir sərbəstliklə ora-bura atmağı, tuşlamağı bacarır. Sonuncu çox-çox sadə olsa da, eyni parlaq quruluğu mən Aristotelin də üslubunda görürəm. Bütün bunlarla yanaşı, Kantın şərhi çox vaxt aydın deyil, qeyri– müəyyən və qeyri–qənaətbəxşdir, bir çox halda isə– www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
558
qaranlıqdır. Əlbəttə, bu, qismən predmetin qəlizliyi və fikrin dərinliyilə izah olunur: amma o kəs ki, özü özü üçün aydındır və nə düşündüyü və nə istədiyi barədə özünə hesabat verir, o heç vaxt dolaşıq yazmaz, səbatsız qeyri–müəyyən anlayışlardan istifadə etməz və onları yad dillərdən alınmış, son dərəcə qəliz və süni ifadələrlə işarələməz və sonralar da bu ibarələri işlətməyə davam etməz, necə ki, əvvəlki, hətta sxolastik fəlsəfədən belə terminlər və formullar götürərək və onlardan özünə yad birləşmələr düzəldərək, məsələn, “apersepsiyanın transsendental sintetik vəhdəti” və ya “sintezin vəhdəti” kimi ki, bunları da yalnız bir sözün: “birləşmə” sözünün tam kifayət etdiyi hər yerə qoyaraq, bunları Kant edir. O kəs, Kantın bunu etdiyi kimi, artıq bir dəfə izah olunmuş şeyi, məsələn, dərrakə, kateqoriyalar, təcrübə və sair əsas anlayışlarla olduğu kimi, bir daha və yenidən bir daha izah etməz. O kəs ümumiyyətlə artıq yüz dəfə söylənmiş bir fikrin hər bir yeni şərhində eyni qaranlıq yerləri saxlayaraq usanmadan özü–özünü təkrarlamaz, öz fikrini bir dəfə və həmişəlik–aydın, əsaslı və bitkin bir surətdə bildirər və bununla da kifayətlənər. “Hansısa bir şeyi biz nə qədər yaxşı anlayırıqsa, onu biz elə o qədər də eyni bir tərzdə ifadə etməyə meylliyik”–Dekart bunu özünün beşinci məktubunda deyir. Amma Kantın şərhinin qaranlıq manerasının ara–sıra gətirdiyi ən böyük ziyan ondan ibarətdir ki, bu dolaşıqlıq
əmin olmağa məcbur oldu ki, qaranlıq olan heç də həmişə mənasız olmur: və budur, mənasızlıq tezliklə şərhin dolaşıqlığı arxasında gizlənməyə başladı. İlk olaraq Fixte bu yeni imtiyazdan yapışdı və ondan geniş istifadə etdi; Şellinq demək olar ki, onunla bir cərgədə fəaliyyət göstərirdi, istedadsız və şərəfsiz cızma–qaraçıların ac sürüsü isə tezliklə onların hər ikisini arxada qoydu. Amma açıq–saçıq mənasızlıq qondarılmasındakı və əvvəllər yalnız dəlixanada eşidilməsi mümkün olan bir yığın sərsəm və mənasız sözquraşdırmalardakı ən böyük həyasızlıqsa öz zirvəsinə Hegelin səhnəyə çıxması ilə çatdı: o camaatın ən kobud səfehləşdirilmə alətinə çevrildi və gələcək nəsillərə ağlasığmaz görünəcək və alman səfehliyinin abidəsi kimi qalacaq bir uğurla müşayiət olunurdu. Əbəs yerə elə bu zaman Jan Pol “kaferdrada fəlsəfi və səhnədə poetik sərsəmliyin ən yüksək qiymətləndirilməsi haqqında” (“Məktəbdən sonrakı estetika kursu”) öz gözəl paraqraflarını yazırdı: çünki Höte də əbəs yerə demişdi:
Ən alimanə çərənçilikçün yoxdur yasaq Bir də ki, kimdir səfehlərə baş qoşan? Hamı inanır ki, nəsə bir fikir, məna var O yerdəki aramsız sözlər səslənir. Ancaq Kanta qayıdaq. Etiraf etməmək olmaz ki, onda antik möhtəşəm sadəlik, bilavasitəlilik, ingénuité, candeur qayət çatışmır. Onun fəlsəfəsinin böyük, sadə, dərhal nəzərə çatan nisbətləri təqdim edən yunan arxitekturası ilə heç bir bənzəyişi yoxdur: o, daha çox qotik tikililəri xatırladır. Kantın zəkasının fərdi özəlliyi, əlvan çoxsaylılıq şakəri və verilmiş motivin bütöv bir bölmələr və şöbələr sırasında təkrarlanması ilə simmetriyaya olan heyrətamiz sevgisidir,–tamamilə elə qotik məbədlərdə olduğu kimi. Bu simmetriyanı Kant hərdənbir hansısa
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
559
bir texniki əyləncəyədək gətirib çatdırır və onun xatirinə bəzən birbaşa həqiqəti zorlayır, onunla öz simmetrik xiyabanları, kvadrat və üçbucaq qazonları, kürəşəkilli və piramidal ağacları və kolların düzgün əyriliklərilə əski fransız bağbanlarının təbiətlə davrandıqları kimi davranır. Bunu faktlar üzərində isbat edəcəyəm. Ayrı–ayrılıqda məkanı və zamanı nəzərdən keçirərək və içərisində yaşayıb mövcud olduğumuz zamanı və məkanı dolduran bütün bu əyani dünyadan ayrılaraq,–“baxışın empirik məzmunu bizə verilib” kimi heç bir şey deməyən sözlərlə ondan can qurtararaq, Kant dərhal, bir sıçrayışla bütün fəlsəfəsinin məntiqi əsasına, mühakimələr cədvəlinə keçir. Bu cədvəldən o dörd rubrika altında simmetrik surətdə üst–üstə taxılmış düpbədüz bir düjün kateqoriyasını çıxarır: sonradan o, onun əlləri altında müdhiş prokrust yatağına çevrilməli idi, o, isə heç bir zorakılıq qarşısında dayanmayaraq və heç bir səfsətədən çəkinməyərək dünyada və insanda baş verən hər şeyi bu yatağa saldı, təki bircə onun bu cədvəlin simmetriyasını hər yerdə təkrarlamaq imkanı olsun. Ondan simmetrik olaraq çıxarılan ilk şey təbiətşünaslığın ümumi özül müddəalarının sırf fizioloji cədvəlidir, yəni məhz: baxış aksiomları, qavrayışın antisipasiyaları, təcrübənin analogiyası və ümumiyyətlə empirik təfəkkürün postulatları. Bu özül müddəalardan ilk ikisi sadədir; sonuncu ikisisə simmetrik olaraq hərəsi üç bala verir. Sadəcə olaraq kateqoriyalar–bu onda anlayışlar adlandırdığı şeydir; təbiətşünaslığınsa özülqoymaları– mühakimələr, hökmlərdir. İndisə, hər cür həkimanəliyin ali kələfucuna, yəni simmetriyaya uyğun olaraq bütün barverənliliyində əqli nəticələrin ortaya çıxma növbəsi gəlir ki, onlar da bunu yenə də simmetrik olaraq və vəznlə yerinə yetirirlər. Zira kateqoriyaların duyğusallığa tətbiqi vasitəsilə dərrakə üçün aprior özül müddəaları ilə təcrübə necə boy atırsa, eynilə bu cür də əqli nəticələrin kateqoriyalara tətbiqi vasitəsilə (hansının ki, funksiyasını özünün şərtsizi axtarma uydurma prinsipilə zəka yerinə yetirir) zəka, ağıl ideyaları yaranır. Sonuncu aşağıdakı sayaq baş verir: üç münasibət kateqoriyası əqli nəticələrin yuxarı önəçəkmələrinin, irəlivermələrinin (mühakimələrinin) üç yeganə mümkün növünü verir, buna da uyğun olaraq ussonucuların (əqli nəticələrin) özləri də üç növə ayrılır ki, bunlardan hər birini, zəkanın üstündə oturaraq bir ideya çıxardığı yumurta kimi qəbul etmək olar: yəni məhz ussonucuların (əqli nəticələrin) kateqorik növündən–can(ruh) ideyasını, hipotetik növündən–dünya ideyasını, ayırıcı növündənsə–Tanrı ideyasını. Onların ortancılında, dünya ideyasında, kateqoriyalar cədvəlinin simmetriyası bir daha təkrarlanır, beləki, onun dörd rubrikası hər birinə simmetrik uyğun gələn bir antitez düşən dörd tezisi verir. Bu tuhaf qurulunu.tikilini doğurmuş bu ali dərəcədə sivrizəkalı kombinasiyanın heyrətə layiq olduğunu bildirərək, onun təməlinin və ayrı–ayrı hissələrinin incələmə təhlilinə keçək. Lakin öncə aşağıdakı önqeydləri etmək gərəkdir. * * * Kantın dönüb baxmadan inadla öz simmetriyasının ardınca getməsi və yerləşdirilən şeylərin özlərinə heç bir diqqət yetirmədən öz yolu ilə getməsi təəccüb doğurur. Daha aydın deyəcəm: təkcə riyaziyyatdakı əyani idrakı diqqətə alaraq o, konkret dünyanın gözümüz önündə www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
560
onun içərisində durmuş olduğu qalan əyani idrakı tamamilə saya salmır və bütün gücü və önəmi əslində yalnız idrakımızın mücərrəd hissəsindən sonsuz dərəcədə daha önəmli, daha geniş və məzmunlu olan əyani dünyadan əxz edilən təkcə elə mücərrəd təfəkkürü əldə rəhbər tutur. Bu da azmış kimi və əsas da elə budur,–o hətta heç bir yerdə əyani və mücərrəd idrak arasında fərq qoymur və bunun da nəticəsində, görəcəyimiz kimi, çözülməz ziddiyətlər içində dolaşıb qalır. “Verilmişliyi” barədə heç nəyi bildirməyən sözlərlə hiss dünyası ilə işini bitirərək, Kant, yuxarıda dediyim kimi, mühakimələrinin məntiqi cədvəlini öz fəlsəfi binasının künc daşı edir. Bu zaman o bir anlığa belə əslində nə ilə iş gördüyü barədə düşünmür. Axı bu mühakimə formaları hər şeydən öncə sözlər və söz birləşməlidir. Ona görə ilk öncə o özündən soruşmalı idi: onlarla bilavasitə olaraq nə işarələnir? Və onda aydın olardı ki, onlarla məlum anlayışlar işarələnir. Növbəti sual anlayışların özlüyü barədə sual olmalı idi. Ona cavabdan anlayışların dünyanın onlarda göründüyü, üzə çıxdığı əyani təsəvvürlərə hansı münasibətdə olduğu aydın olar və onda əyani təsəvvürlə refleksiya arasındakı fərq aşkar olardı. Daha sonra, təkcə xalis və yalnız a
tədqiq etmək lazım idi. Onda dərrakənin bunda necə iştirak etdiyi və ümumiyyətlə, dərrakənin, tənqidi yazılan zəkanın nə olduğu aydın olardı. Çox təqdirəlayiqdir ki, Kant bir dəfə də olsun sonuncunun əsl və qaneedici tərifini vermir, yalnız təsadüfi, həmişə kontekstdən asılı, natamam və düzgün olmayan “izahlar” təklif edir–Dekartın adı çəkilən qaydasına tam zidd olaraq. Məsələn, “Xalis zəkanın tənqidinin” 11; V, 24–cü səhifəsində zəka aprior prinsiplərin qabiliyyətidir; 299; V, 356–cı səh. Bir daha deyilir ki, zəka prinsiplərin qabiliyyətidir, və o qaydalar qabiliyyəti olaraq dərrakəyə qarşı qoyulur! Düşünmək olar ki, prinsiplər qaydalardan yer və göy qədər uzaqdır – axı bunların hər birinə xüsusi bir qabiliyyət aid edilir! Halbuki bütün bu nəhəng fərq yalnız ondan ibarətdir ki, xalis baxışdan a priori və ya dərrakə formaları vasitəsilə dərk edilən şey qaydadır və yalnız a priori olaraq xalis anlayışlardan irəli gələn şey prinsipdir. Bu ixtiyari və əsası olmayan fərqə biz bir daha dialektikanın təhlili zamanı qayıdacağıq. 330; V, 386-cı səh. Zəka-nəticələr, ussonucları qabiliyyətidir; sadə mühakimənisə Kant dərrakənin funksiyası elan edir (səh.69.V.94). Əslində, o bununla aşağıdakıları demək istəyir: mühakimənin əsası empirik, transsendental və metalogik olduğundan mühakimə dərrakənin funksiyasıdır.(bax.”Əsas qanunu haqqında traktat”, &31,32,33); əgər o, əqli nəticədə,ussonucunda olduğu kimi məntiqidirsə, onda burada artıq tam xüsusi və daha vacib idraki qabiliyyət-zəka fəaliyyət göstərir. Və ya,bu daha yaxşıdır, 303,V, 360 səh. deyilir ki, verilmiş tezisdən bilavasitə sonuclamalar, nəticə çıxarmalar hələ dərrakənin işidir və yalnız onlar olduqda vasitələndirici anlayış işlədilirsə, bu ağıl, zəka tərəfindən yerinə yetirilir; və belə bir misal gətirilir ki, “bütün adamlar öləridirlər” tezisindən “bəzi insanlar öləridirlər” ussonucu hələ dərrakə ilə çıxarılır; əksinə, “bütün alimlər öləridirlər” ussonucu artıq tam başqa və daha vacib bir qabiliyyəti – zəkanı tələb edir. Böyük düşünər gör nə kimi şeylərə, sözlərə gəlib çıxa bilərmiş. 553Ⅶ V, 581-ci səh. zəka birdən azad əməllərin mütləq şərti olur. 614; V, 642-ci səh. o, iqrarlamalarımızda(doğrulamalarımızda) özümüzə hesabat vermək qabiliyyəti olur; 53, 644; V, 671, 672-ci səh. o, dərrakə anlayışlarını ideyalarda birləşdirir, dərrakənin obyektlərin çoxsurətliliyini anlayışlarda birləşdirməsinə oxşar olaraq. 646; V, 674-cü səh. o xüsusini ümumidən çıxarmaq qabiliyyətindən başqa bir şey deyil. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
561
Dərrakə, öz növbəsində, hər dəfə yeni tərzdə yozumlanır; “Xalis zəkanın tənqidi”nin yeddi yerində: 51; V, 75-ci səh. o, mühakimə yürütmək, yəni düşünmək, yəni anlayışlar vasitəsilə dərk etmək qabiliyyətidir; 5-ci nəşrin 137-ci səh. o, ümumiyyətlə, dərk etmək, 132; V, 171-ci səh.– qanunlar qabiliyyətidir. 158; V, 197-ci səh. deyilir ki, “o təkcə qanunlar qabiliyyəti yox, həm də əsas prinsiplərin mənbəyidir ki, hər şey onlara görə qanunlara tabe olur; baxmayaraq ki, bir neçə sətir yuxarıda o, prinsiplərin yeganə qabiliyyəti kimi zəkaya qarşı qoyulmuşdur. 160; V, 199-cu səh. o, anlayışlar qabiliyyəti, 302; V, 359-cu səh. –hadisələri qanunlıar vasitəsilə birləşdirmək qabiliyyətidir. Bu iki idraki qabiliyyətin təklif etdiyi möhkəm, aydın, bəlli, sadə və bütün dövrlər və xalqların sözçülüyü ilə uzlaşan izahını müdafiə etməyimə lüzum yoxdur– bu cür həqiqətən dolaşıq və əsassız laflara, nitqlərə qarşı (onlara söyləyən Kant olsa belə). Mən onları yalnız Kantın bu tərzdə təfsir etdiyi predmetin özü barədə yaxşıca düşünmədən öz simmetriyası və məntiqini qurması barədə iradıma bir illüstrasiya olaraq gətirirəm. Əgər Kant, yuxarıda qeyd etdiyim kimi, biri insanın fərqləndirici əlamətini təşkil edən və bütün xalqlar və bütün fəlsəfələrin dilində dərrakə və zəka adlandırılan bu iki və bu qədər fərqli idraki qabiliyyətin nə olduğunu ciddi araşdırsaydı, onda onun ağlına heç vaxt sxolastiklərin tam başqa mənada işlətdikləri intellectus theoretici və intellectus practici –dən başqa hər hansı bir tarixi avtoritetə söykənmədən zəkanı nəzəri və praktikiyə bölmək və sonuncunu əxlaqi əməllərin mənbəyi səviyyəsinə qaldırmaq gəlməzdi. Eynilə bu tərzdə, bu cür qayğıkeşliklə dərrakə anlayışlarını (onların altında o qismən öz kateqoriyalarını, qismənsə bütün ümumi anlayışları başa düşürdü) zəka anlayışlarından (“ideyalar” deyilən şeydən) ayırmadan və hər ikisini əsasən bütün bu anlayışların əhəmiyyətini, tətbiq oluna bilənliyini və mənşəyini araşdıran fəlsəfəsinin materialı etməzdən öncə,– hər şeydən öncə, deyirəm mən, onun ümumiyyətlə anlayışın nə olduğunu araşdırması gərəkirdi. Halbuki bu qədər zəruri incələmə də, nə yazıq ki, onda tam yerinə yetirilməmiş qaldı ki, bu da haqqında tezliklə danışacağım mücərrəd idrakla əyaninin uğursuz qarışıq salınmasına heç də az səbəb vermədi. Əyani təsəvvür nədir? refleksiya nədir? anlayış nədir? ağıl, dərrakə nədir? kimi sualların yanından ötüb keçməyə rəvac vermiş yetərincə dərindən düşünmənin olmaması onu elə bu sayaq da, məsələn, aşağıdakılar kimi şərtsiz zəruri tədqiqatlardan yan keçməyə məcbur etdi: bizim təsəvvürdən fərqləndirdiyimiz predmet nədir? Həqiqət, illüziya, yanılma nədir? Halbuki o bir an belə şəkk etmədən, gerisinə baxmadan öz məntiqi sxemini və simmetriyasını qurur. Mühakimələr cədvəli – hər bir hikmətin açarı budur!
Kantın əsas xidməti kimi mən onun təzahürü özündə şeydən ayırmasını, bütün bu görünən dünyamızı təzahür elan etməsini və ona görə onun bütün qanunlarının təzahürdən kənarda tətbiq olunanlığını rədd etməsini göstərdim. Bütün bunlarla yanaşı onun təzahürün bu sırf nisbi mövcudluğunu bu qədər sadə, bu qədər yaxın və təkzibolunmaz: “subyektsiz obyekt yoxdur” həqiqətindən necə çıxara və bununla da həmişə bəlli bir subyektə münasibətdə verilmiş www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
562
obyektin elə bu səbəbdən də birincidən asılı, onunla şərtlənmiş və deməli, yalnız öz-özlüyündə və şərtsiz mövcud olmayan bir təzahür olduğunu artıq elə kökündəcə göstərə bilmədiyi təəccüb doğurur. Artıq elə xidmətlərinə Kantın layiqincə haqq vermədiyi Berkli bu mühüm müddəanı öz fəlsəfəsinin köşə daşı etdi və bununla özünə əbədi minnətdarlıq haqqı qazanmış oldu; amma o öz tezisindən lazımi ardımlar, nəticələr çıxarmadı və qismən anlaşılmamış qaldı, qismənsə özünə qarşı lazımi diqqət oyatmadı. Kantın bu Berkli müddəasından yan keçməsini mən əsərimin birinci nəşrində onun qətiyyətli idealist qarşısındakı aşkar qorxusu ilə izah etmişdim: özgə yandan, sonuncunun aydın ifadəsini mən “Xalis zəkanın tənqidi”nin çox yerində tapırdım və buna görə Kantı özü ilə ziddiyyətdə olmada qınayırdım. Və əgər onda bu mənimlə baş verdiyi kimi, “Xalis zəkanın tənqidi” yalnız ikinci və ya onun əsasında çap olunmuş növbəti beş nəşrin birindəki kimi oxunub bilindiyi təqdirdə, belə bir qınaq tam əsaslı idi. Sonradan Kantın əsas əsərini artıq nadir bir şeyə çevrilmiş birinci nəşrdə oxuduqda, böyük sevinc hissi duyaraq, gördüm ki, bütün bu ziddiyyətlər yox olur və Kant, “subyektsiz obyekt yoxdur” formulunu işlətməsə də, elə Berkli və mənim kimi qətiyyətlə məkan və zamanda olan dünyanı yalnız onu dərk edən subyektin təsəvvürü elan edir; ona görə də o heç bir qeyd-şərtsiz orada, məsələn, 383-cü səh. deyir: “Əgər mən düşünən subyekti ortadan götürsəm, onda bütün dünya yox olmalıdır, çünki o (bu dünya) subyektimizin hissiyyatda təzahüründən və sonuncunun təsəvvürlərindən savayı bir şey deyildir”. Hərçənd ki, Kantın aşkar və gözəl şəkildə qəti idealist mövqe bildirdiyi 348-392 səh. bütün bu yerlər ikinci nəşrdə onun tərəfindən atılmış və ona zidd olan çoxsaylı müddəalarla əvəz edilmişdir. Bunun sayəsində “Xalis zəkanın tənqidi”nin 1787-ci ildən 1838-ci ilədək yayımlanmış mətni təhrif olunmuş və eybəcərləşdirilmiş bir mətndir və “Tənqidin” özü buna görə mənası heç kəs üçün tam aydın və anlaşıqlı olmayan, özü- özünə zidd gedən bir kitaba çevrildi. Bu barədə təfsilatları, eləcə də onların təsirilə Kantın zəiflik göstərərək, öz ölməz əsərini bu cür şil-küt etməsinin əsasları barədə öz mülahizələrimi mən Kantın əsərlərinin tam külliyatının ikinci cildinə önsözümdə onun əsas yerini sitat gətirən professor Rozenkransa məktubumda şərh etmişəm, – oxucuya da ora baxmağı tövsiyə edirəm. Məsələ ondadır ki, 1838-ci ildə mənim təkidlərim professor Rozenkransı “Xalis zəkanın tənqidi”ni onun ilkin şəklində bərpa etməyə sövq etdi və o, onu 1781-ci il nəşri üzrə göstərilən II cilddə dərc etdi və bununla da fəlsəfəyə misilsiz bir xidmət göstərmiş oldu, –hətta bundan da artıq, alman ədəbiyyatının ən böyük əsərini məhvdən xilas etdi; onun bu xidməti heç vaxt unudulmamalıdır. Əgər o, onu yalnız ikinci və ya növbəti nəşrlərin birində oxuyubsa, qoy heç kəs xam xəyal etməsin ki, guya o “Xalis zəkanın tənqidi”ni bilir və Kantın təlimi barədə aydın təsəvvürə malikdir: yox, bu halda o,onu bilmir, çünki təhrif olunmuş, şil–küt edilmiş, demək olar ki, saxta bir mətni oxumuşdur. Və hər kəsə bir xəbərdarlıq olsun deyə bunu burada demək mənim borcumdur. “Tənqidin” 1-ci nəşrində bu qədər aydın ifadə olunmuş qəti idealist baxışa Kantın özündə şeyi daxil etdiyi üsul aşkar surətdə ziddir və bu ziddiyyət heç şəksiz onun 2-ci nəşrdən nəyə görə göstərilən idealist yeri çıxarmasının və Berkliyə qarşı söz deməsinin əsas motivi olmuşdur ki, hərçənd ki, bununla da o, öz əsərinə yalnız qeyri-ardıcıllıq daxil etmiş və əsas qüsuru ilə bağlı ona heç bir kömək etməmişdir. Mən özündə şeyin, əsassızlığı Şultsenin “Enezidema”sında müfəssəl göstərilmiş və sonralar ümumiyyətlə onun sisteminin zəif bəndi kimi tanımış daxil
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
563
edilmə üsulundan bəhs edirəm. Az sözlə desək, məsələ aşağıdakından ibarətdir. Kant özündə
sipər tutmaqla) –ona əsaslandırır ki, empirik intuisiya (fəhm) və ya düzü, hiss orqanlarımızda onun mənbəyi olan duyğu hansısa xarici səbəbə malik olmalıdır. Halbuki, elə onun öz və tam doğru göstərgəsinə, göstərişinə görə səbəbiyyət qanunu bizə a priori bəllidir, deməli o, – intellektin funksiyasıdır və demək, mənşəyinə görə subyektivdir; burada səbəyiyyət qanununu ona tətbiq etdiyimiz hissi duyğu da şübhəsiz subyektivdir; nəhayət, hətta bu tətbiq yolu ilə obyekt kimi duyğunun səbəbini yerləşdirdiyimiz məkan belə a priori verilmiş plandır, –deməli, o da intellektimizin subyektiv formasıdır. Beləliklə, empirik intuisiya müstəsna olaraq içimizdəki proses olaraq büsbütün subyektiv zəmində qalır və ondan tam fərqli və müstəqil olan heç bir şey özündə şey olaraq kənardan gətirilə, qatıla və ya zəruri zənn, güman olaraq ona daxil ola bilməz–əslindəsə empirik baxış yalnız bizim təsəvvürümüzdür və belə olaraq qalmaqdadır: bu– bir təsəvvür olan dünyadır. Onun özlüyünəsə biz yalnız tam başqa və mənim zənn etdiyim yolla, yəni məhz – öz şəxsi təzahürümüzün özlüyünün, özündə şeyinin bizə iradə kimi açıldığı özünüdərkimizə üz tutmaqla vara bilərik: amma burada özündə şey artıq yerində göstərdiyim kimi, təsəvvür və onun elementlərindən nəsə toto genere fəqrli bir şeydir. Artıq dediyim kimi, Kant sisteminin bu erkən üzə çıxarılmış eybinə, nöqsanına çox gözəl bir hind məsəli uyğun gəlir: “saplaqsız lotos” (şanagüllə) olmur” – saplaq burada – özündə şeyin yanlış çıxarış üsuludur,yəni verilmiş təzahürlə yanaşı özündə şeyin nə olmasının etirafı yox, məhz elə ancaq çıxarış üsulunun özü. Halbuki Fixte məsələni məhz elə sonuncu mənada başa düşmüşdür, – əlbəttə, ona görə ki, onu həqiqət yox, öz şəxsi məqsədlərinin ödənilməsi üçün özü barədə danışmağa məcbur etmək istəyi maraqlandırırdı; ona görə ar bilmədən və mənasızcasına
yox (Kantdakı kimi), həm də maddi tərəfi, yəni onun məzmunu yalançı aprior yolla subyektdən deduksiya edilirdi. O, bu zaman tam olaraq pis sofizmləri, fokus-pokusları və mənasız cızma- qaraları sübutlar kimi qəbul edən camaatın kəmağıllığına və səfehliyinə ümid edirdi və bu yolla o özünə diqqət cəlb edə və alman fəlsəfəsinə, onun sonralar Şellinq tərəfindən aparıldığı və nəhayət, öz həddinə Hegelin yalançı müdrikliyində çatdığı bir istiqaməti verə bildi. İndisə Kantın artıq yuxarıda toxunulmuş böyük səhvinə, yəni məhz–əyani və yayınmış (mücərrəd) idrak arasında yetərincə fərq qoymamaya keçirəm. Bunun nəticəsində indi yaxından araşdıracağımız məhvedici dolaşıqlıq yaranmışdır. Əgər Kant əyani təsəvvürləri yalnız in
və hər dəfə bu məqamlardan hansı ilə iş gördüyünü bilərdi. Əfsus ki, ona əvvəllər tutulmayan bu irad nə qədər gözlənilməz görünsə də, o bunu bilmirdi. Doğrudan da: özünün daim bəhs etdiyi kantsayağı əsl təcrübə obyekti; kateqoriyaların predmeti nə əyani, nə də yayınmış (mücərrəd) təsəvvürdür, hər ikisindən fərqli və eyni zamanda hər ikisi bir yerdə olan, yəni nəsə tam mümkünsüz bir şeydir. Zira, bu nə qədər ağlasığmaz görünsə də, Kantda hərtərəfli düşünmə və ya bunda özünə hesabat vermək və “onun təcrübə, yəni kateqoriyaların tətbiqi yolu ilə həyata keçirilən idrakın predmetinin” zaman və məkan daxilində əyani təsəvvür (mənim birinci sinif təsəvvürlərim) və ya sırf yayınmış (mücərrəd) anlayış olub-olmamasını aydınlaşdırmaq könüllü
|