Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
- KANT FƏLSƏFƏSİNİN TƏNQİDİ
|
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 545
clvii Fallos – antik mifologiyada təbiətin məhsuldar qüvvələri ilahisi. Adətən nəhəng falloslu və ya fallosabənzər başlı idbar şəklində təsvir edilmişdir. clviii
Laroşfukonun "Maksimalar və əxlaqi düşüncələr" (1665) kitabı nəzərdə tutulur. clix
Erida – antik mifologiyada ixtilafın personifikasiyası; ilkin kosmoqonik qüvvələrdən biri, Gecənin qızı, Xaosun nəvəsi. clx Manu qanunları – insanların mifik əcdadına, Manuya (sanskr., "insan") aid edilən, brahmanizmin dini ehkamlarına uyğun olaraq hindlinin davranış qaydaları məcmuəsi; həmçinin, dövlətin idarə olunması və ədalət mühakiməsi icraatı üzrə nəsihətləri də özündə ehtiva edir. clxi Təbii hüquq termini altında insanın öz təbiəti tərəfindən diktə olunan və buna görə də, universal olan və özgələşdirilə bilməyən bir sıra hüquqları, normaları və prinsiplərinin mövcudluğu ideyasını başa düşürlər. Bu ideya antik dövrə və orta əsrlərə gedib çıxır: ən intensiv bir qaydada XVIII əsrdə istifadə olunmuşdur; amerikan "Müstəqillik bəyannaməsi"nin (1776) və fransız "Vətəndaş və insan haqqları bəyannaməsi"nin (1789) əsası olmuşdur. clxii Bax: Platon. Dövlət II, 358s-359s. clxiii Bax: Hobbs. Vətəndaş haqqında V, 9. clxiv Baxın: Siseron. Qanunlar haqqında III, 3, 8. clxv Tövrat. İkinci qanun kitabı. 32, 35. – Bu mətn aşağıdakı qaydada şərh olunur: mömin özünə görə qisas almır, Tanrıya bel bağlayaraq, tapdalanmış, ayaq altına atılmış hüququna görə intiqamı Tanrının ixtiyarına buraxır. clxvi Kantın kateqorik imperativinin formulə formalarından biri ilə müqayisə edin: ―...Elə hərəkət et ki, sən bəşəriyyətə həmişə həm öz şəxsində, həm də hər hansı bir başqasının şəxsində, həmçinin məqsəd kimi yanaşasan və heç bir vaxt ona yalnız vasitə kimi yanaşmayasan‖(İ. Kant, Əsərləri 6 ъilddə, 4-cü cild, 4.1. М., 1965. s. 270). clxvii
Müqayisə edin: "Das Märchen vom Schlaraffenland" (Azərbaycancaya tərcümədə: "Görünməmiş firavan ölkə barədə") – Qrimm qardaşlarının nağıllarının kanonik nəşrləri üzrə, N 158. clxviii Atmanın və Brahmanın vahidliyini, vəhdətini işarə edən formula. clxix Şopenhauer sansara (yenidən doğuluş) və karma haqqında təlimləri nəzərdə tutur; yenidən doğulma yalnız insan qiyafətində,cildində deyil, həm də tanrı və hətta heyvan qiyafətində də mümkündür. Yenidən doğuluşun xarakteri karma ilə – bütün törədilmiş əməllərin və onların nəticələrinin cəmi ilə müəyyənləşir; yalnız ləkələnməyən kəs yenidən doğulmur. İndiki zamanda sansara və karma haqqında təlimlərin Şopenhauer tərəfindən Veda müdrikliyinin hansısa dərin mahiyyətinin mifoloji əxlaqi praktik əksi kimi şərhi düzgün sayılmır: belə bir qarşı qoyulma mənaya malik deyildir. clxx
―Çhandoqya Upanişada‖dan latıncaya tərcümə (
, 15). clxxi
Buddist təsəvvürlərə görə, xilas yolu, kasta mənsubiyyətindən asılı olmayaraq hər bir kəs üçün açıqdır. clxxii Platonun ruhun köçməsi barədə təlimi (bir fəlsəfi mif olaraq) Pifaqor ənənəsindən götürülmüşdür (Baxın: Dövlət X, 614-621d). Pifaqor antik bioqrafik məlumatlara görə, gəncliyində Şərqə, o, cümlədən də, Misirə səyahət etmişdi. clxxiii Qenquterlər - protestant sektalardan biri, onun əsas ideyası - zülmə, şərə qarşı zor gücü ilə müqavimət göstərməməkdədir. Şopenhauer, yəqin ki, qernquterlərin müqavimət göstərməmə ideyasının qədim hinduistlərin canlıya zərər yetirməkdən özünü saxlama (ahimsa) prinsipi ilə eyni qəbildən olmasını nəzərdə tutur. clxxiv
Mümkündür ki, burada Riqvedadan (X, 129) götürülən kosmoqonik himnlərdən biri nəzərdə tutulur. Həmin himnə görə, mövcudatın ilkin vəziyyəti - Vahiddir, onda nə mövcud olan, nə də mövcud olmayan yoxdur. clxxv
Yəni ədalət mühakiməsi (ədalət) anlayışına ikili məna – eyni zamanda həm hüquqi, həm də etik – metafizik məna – verir. clxxvi Şopenhauerin gut anlayışına aşağıda verdiyi tərif alman oxucusundan daha çox rus oxucusu üçün daha aydındır, belə ki, rus oxucusu добрый və хороший sinonimlərinə malikdir. clxxvii
Summum bonom – patristika və sxolastika termini. clxxviii
―Telos‖ (yunanca, «məqsəd»)- antik fəlsəfənin termini ayrıca şeylərin, insanın və bütövlükdə dünyanın təyinatını bildirir. clxxix Məqsəd səbəbi haqqında Aristotel təlimi əsasında meydana çıxan sxolastik termin; ali nemət məqsəd səbəbi kimi. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
546
59Yəni kilsə ayinlərinin yerinə yetirilməsi. clxxx
Qədim yunan mifinə görə, Fiest öz uşaqlarının ətini yemişdi. Fiestə onun uşaqlarının ətini isə qardaşı ondan qisas almaq üçün vermişdi. clxxxi ―Aqape‖ (yunanca)- ―özünü qurban edən, qardaşsayağı‖ məhəbbət; ―karitas‖ (latınca)- mərhəmət məhəbbəti – şəfqət; onlardan həm birinci, həm də ikincisi əsl qərəzsizlik elementini özündə ehtiva edir; buna görə də, onların sinonimik birləşdirilməsi ―eros‖a qarşıqoyma çərçivəsində mümkündür. clxxxii Pieta (italyanca) - mərhəmət, iki anlayışın – özünü unudaraq başqasının əzabına şərik olma və doğmalarına məhəbbətdə şüurlu sədaqət – birləşməsi kimi; dərd çəkən İlahi Ana obrazı. clxxxiii
Petrarka. Kansonyere, 21 clxxxiv
Mf. 19, 24 clxxxv
Angelus Silezius. Kərrubi zahid 1, 275 clxxxvi
Budda - buddizmin banisi Sidhartha Qautama nəzərdə tutulur clxxxvii
Spinoza. Etika , teor. 42, sxol. clxxxviii Samanlar (pali dilində)- dünyanı dolaşan zahidlər, (dərvişlər). clxxxix Fransisk Assizli (Covanni Bernardone, 1182-1226)- moizəçi və şair, fransiskanlar ordeninin banisi cxc Bonaventura (Covanni Fidansa, 1221-1274)- fransiskanlar ordeninin generalı. cxci Müqayisə edin: İon 16, 33 cxcii Yəni ki, Şopenhauer Mayster Ekhartın bir sıra ideyalarının xristian ortodoksiyası üçün qəbuledilməz olduğunu nəzərdə tutur. cxciii
Yeni və Köhnə Əhdlərin (Əhdi-cədid və Əhdi- ətiqin) qarşı-qarşıya qoyulması, Şopenhauerdə olduğu kimi mütləq olmasa da, Yeni Əhd təliminin özünə də xasdır; Köhnə əhd qanununun mahiyyəti öz gücündə qalır, amma İsa Məsihin təbliği yeni təlim kimi təqdim olunur, burada mərkəzi yeri yaxınlarına qarşı mərhəmət tutur. cxciv Petrarkanın sonetlərinin qəhrəmanı, poetik olaraq Dəfnə (Dafna) ilə eyniləşdirilən Lauraya onun məhəbbət tarixçəsi nəzərdə tutulur: əfsanəyə görə, ona vurulan Apollon tərəfindən təqib olunan Dəfnə kömək üçün tanrılara yalvarmış və tanrılar onu dəfnə ağacına döndərmişlər və Apollon onu qucaqlamış, bundan sonra dəfnəni özünün müqəddəs bitkisi etmişdir. cxcv
Yeni Əhd sözü, bu sözlə lütf, inayət (yunanca - "xaris") işarə olunur. cxcvi
Doketlər ("dokeo", yunanca, "göründüyü kimi") – Məsihin cismani doğuluşunu, mövcudluğunu və xüsusən ölümünü yalnız belə göründüyü kimi hesab edən ilk xristian qnostik sektalardan biri. Doketlər Məsihi kosmik varlıq olaraq başa düşürdülər və onun insanda, İsada öz mücəssəməsini tapa biləcəyinin qeyri- mümkünlüyünü iddia edirdilər. cxcvii Tertullian (Kvint Septimi Florens, təxminən 160–220-ci ildən sonra), – ilk xristian yazıçısı, latındilli patristikanın nümayəndəsi; ilahi həqiqətlərin insan zəkası tərəfindən dərk oluna bilməməsi barədə tezisini müdafiə etmişdir. cxcviii Pelagiyə görə, insan ona xas olan iradə azadlığı üzündən xilasa müstəqil olaraq nail olmağa qabildir. cxcix Lüter, o cümlədən, yazır: "Seçilmiş möminlər Müqəddəs ruh vasitəsilə islah edilirlər, qalanları isə islah olunmadan həlak olurlar. (Мартин Лютер. О рабстве воли. – В кн.: Эразм Роттердамский. Философские произведения. М., 1987. С. 327-328, 330). cc Şopenhauer, ehtimal ki, onu nəzərdə tutur ki, teodesiya məsələsi fəlsəfi baxımdan mənasızdır. cci Platon. Sofist, 258 d. ccii Duyğuların Empedokl tərəfindən duyğu orqanının və obyektinin oxşarlığı prinsipi ilə izahı nəzərdə tutulur. cciii
Söhbət hind fəlsəfəsində ali metafizik reallıq, şəxssiz başlanğıc - Brahmandan gedir, o başlanğıcdan ki, bütün hər bir şey onun daxilində yaranır, onun daxilində mövcuddur və öz mövcudluğunu onun daxilində davam etdirir; onun özü isə – zaman və məkan, səbəb-nəticə münasibətləri xaricindədir, keyfiyyətə malik deyil və qeyri-müəyyəndir ki, bu da mənfi təriflərin köməyi ilə səciyyələndirilir: dərk edilməz, dəyişməz, başlanğıca malik olmayan, sonsuz və s. kimi mənfi təriflərin köməyi ilə. cciv
Nirvana (sanskrit., "sönmə") – buddizmin əsas anlayışlarından biri: insani meyllərin, canatmaların son məqsədi, neqativ cəhətdən arzuların yoxluğu ilə, pozitiv cəhətdən isə intellektin, hisslərin və iradənin tərifə yatmayan daxili vəhdəti ilə bağlı olan yüksək, ali vəziyyət; bu, eyni zamanda, adi həyatdan uzaqlaşma, mütləq müstəqillik, azadlıq vəziyyətinə nail olma mənasını verir.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
547
ƏLAVƏ KANT FƏLSƏFƏSİNİN TƏNQİDİ www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
548
C`est le privilège du vrai génie, et surtout du génie qui ouvre une carrière, de taire impunément de grandes fautes. Voltaire Böyük zəka sahibinin əsərindəki səhv və yanlışlıqları göstərmək onun məziyyətləri barədə aydın və müfəssəl hesabat verməkdən müqayisəolunmaz dərəcədə asandır. Ayrı-ayrı və bir növ özlüyündə asan gözəçarpan bütöv parçalar təşkil edən səhvlər: əksinə, dahinin öz yaradıqlarına vurduğu möhür onda özünü göstərir ki, onlardakı xəzinə heç vaxt tam dərk edilə və tükədilə bilmir və buna görə onlar bütöv bir əsrlər sırasının qocalmaz müəllimləri olurlar. Əsl böyük dühanın mükəmməl yaradığı (əsəri) əbədən bütün bəşəriyyətə dərin və ürəklərə nüfuz edən o qədər qüdrətli təsir göstərəcəkdir ki, onun nurlandırıcı təsirinin nə qədər uzaq zamanlara və ölkələrə gedib çıxacağını öncədən demək mümkün deyil. Və həmişə belə olacaqdır: çünki bu yaradığın meydana çıxdığı dövrün nə qədər maariflənmiş və zəngin olmasından asılı olmayaraq, düha palma kimi həmişə onu yetişdirmiş torpağın üzərində yüksəkdə durubhökmranlıq edəcəkdir. Amma bu dərin nüfuz edən və uzaq təsir dərhal baş verə bilməz, çünki dahi və adi adamlar arasındakı məsafə çox böyükdür. Dahinin bir insan ömrü ərzində həyat və dünyadan əxz edib üzə çıxardığı və əldə edilmiş və hazır şəkildə başqalarına verdiyi həqiqət dərhal bəşəriyyətin malı ola bilməz, çünki sonuncu dahinin onu verməyə malik olduğu dərəcədə bu həqiqəti qəbul etmək gücünə malik deyil. Bu da azmış kimi, elə doğuluşu anındaca ölməz
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
549
həqiqətin həyatına qəsd edən və Herkulesin beşiyi yanındakı ilanlar kimi elə rüşeymindəcə bəşəriyyətin xilasını boğmağa hazır olan rəzil qənimlərlə mübarizəyə tab gətirmək üçün o, bu həqiqət, əvvəlcə saysız- hesabsız dedi-qodu və gic yozumların və səfehcəsinə tətbiqlərin dolanbac yollarında sərgərdan dolaşmalı, ölüb getmiş yanılmalarla birləşdirmə cəhdlərindən salamat çıxmalıdır. Bu həqiqət hələ gənc çağında mümkün olan bütün yollarla, minlərlə ötürücü kanaldan bu nicatverici mənbənin içindəki məzmunu qəbul edib dərk edəcək, tədricən onu mənimsəyəcək və bu yolla həmin böyük zəkadan bəşəriyyətə axıb gəlməli yaxşılığa, xeyirli əmələ ortaq olacaq yeni, qərəzsiz bir nəsil yetişənədək çarpışma içində yaşamalıdır. İnsan türünün, dühanın zəif, amma inadcıl yetişdirməsinin tərbiyəsi belə yavaş gedir. Kantın təliminin də bütün gücü və önəmi elə bu cür , yalnız vaxt keçdikcə, zəmanənin ruhu tədricən bu təlimin təsiri altında oluşduğu və özünün ən mühüm və dərin məzmununda dəyişdiyi təqdirdə bu azman zəkanın qüdrətinə canlı şahidlik edəcəkdir. Bir də ki, zamanın uçuşunu önləməyə cürət edərək, Kalxas və Kassandranın qədir-qiymətsiz rolunu öz üzərimə götürməyəcəyəm. Günümüzdə bəzilərinin onu köhnəlmiş saymasına və işi bitmiş, və ya onların təbirincə, arxada qalmış bir şey kimi qırağa qoymalarına, başqalarınınsa bu cür ədəbsizlik mülahizələrini əxz edərək, onu saya salmamalarına və ehkamçılığı ilə köhnə realistik doqmatizmin önşərtlərinə söykənərək, qanmaz höcətli ilə Tanrı və qəlb (ruh) barədə filosofluq etməyə davam etmələrinə baxmyaraq,- bu da ki, ona bənzəyir ki, yeni kimyada kimyagərlərin sayıqlamalarına əhəmiyyət verməyə başlasınlar. Bir də ki, Kantın əsərləri mənim zəif mədhimə ehtiyac duymur: onlar özləri əsrlər boyu öz yaradıcısını şöhrətləndirəcək və yer üzündə Kantın yazılarında olmasa da, ruhunda daimi yaşayacaqlar. Əlbəttə, Kant təliminin ən yaxın nəticələrinə, yəni məhz fəlsəfənin bu sonrakı dövrünün fərqləndiyi cəhd və yönümlərə nəzər salmış olsaq, Hötenin sözlərinin qəmli təsdiqini görmüş olarıq: “Gəminin sıxışdırıb çıxardığı dalğalar elə o andaca onun arxasında bir-birinə qovuşduğu kimi, dahi insanlarca (tərəfindən) sıxışdırılıb çıxarılan yanılmalar da çox tezliklə, təbii qanun üzrə yenidən boşaltdıqları yeri doldurur” (Nəzm və nəsr, 3-cü h., s.521). Amma bu dövr hər cür yeni və böyük həqiqətin yuxarıda bəhs edilən taleyində yalnız bir adi epizod idi,– indi artıq şəksiz olaraq, sona çatmaqda olan bir epizod, özü də bu qədər uzun müddət üfürülmüş sabun köpüyü, nəhayət ki, partlamağa hazırlaşır. Hamı dərk etməyə başlayır ki, əsl və ciddi fəlsəfə hələ də Kantın qoyub getdiyi yerdə qalıb. Hər halda, onunla mənim aramdakı dövrdə fəlsəfə sahəsində nəsə edildiyini mən qəbul etmirəm; ona görə mən bilavasitə Kantdan sonrakıyam. Bu əlavədə nəzərdə tutduğum məqsəd əslində yalnız öz təlimimə bəraət qazandırmaqdır, çünki o bir çox məqamlarında nəinki Kant təlimi ilə bir araya gəlmir, hətta ona birbaşa ziddir. Ancaq bunu ayırd etmək zəruridir, çünki Kantınkılardan nə qədər fərqli olmasına baxmayaraq, mənim bir sıra fikirlərim büsbütün onun təsiri altındadır, qəti şəkildə onunla şərtlənmişdir və ondan irəli gəlir, və etiraf edirəm ki, şəxsi inkişafımdakı ən yaxşı şeylərə görə mən, əyani dünyanın təəssüratlarından sonra Kantın yaradıqlarına, eləcə də hindlilərin müqəddəs kitabına və Platona borcluyam. Amma buna baxmayaraq çox şeydə mən Kantla razılaşmıramsa, onda onun yanılmalarını ifşa etmədən və buraxdığı səhvləri açıb göstərmədən onunla olan ixtilafıma bəraət qazandıra bilmərəm. Bax elə buna görə mən burada Kantla tam bir www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
550
ciddiyət və qızğınlıqla mübahisəyə girişəcəyəm, çünki yalnız bu yolla onun təlimini saf–çürük etmək, arıtlamaq olar və onda sonuncuya xas həqiqət daha böyük bir aydınlıq və qüvvətlə üzə çıxar. Ona görə gözləmək lazım deyil ki, mənim Kanta olan dərin ehtiramım onun nöqsan və səhvlərinə də şamildir və mən onlara ehtiyatla və iltifatla toxunaraq, bu sayaq eyhamlarla şərhimi zəif və ölgün edəcəyəm. Yox, bu cür mərhəmət canlı adama münasibətdə gərəkdir, çünki zəif insan xisləti hətta ən haqlı etiraza belə çətinliklə tab gətirir, o, lütfkarlıq və qılıqla pərdələnmiş olsa belə, əsrlərin müəllimi və bəşəriyətin xeyirxahının isə ən azı ona haqqı çatır ki, onu da zəif yerindən vurmasınlar və ona da çox əzab verməsinlər. Ölüb getmiş şəxsinsə mərhəmətə ehtiyacı yoxdur: onun xidməti özünə möhkəm yer tutmuşdur; zaman onu get–gedə daha çox hər cür şişirtmə və kiçiltmələrdən təmizləyəcəkdir. Onun səhvləri məziyyətlərindən ayırd edilməli, zərərsizləşdirilməli və unudulmalıdır. Ona görə Kanta qarşı polemikamda mən yalnız və yalnız onun nöqsan və səhvlərini nəzərdə tuturam, düşmən kimi onlara qarşı dururam və əsla, ört-basdır etmədən, əksinə, daha böyük yəqinliklə məhv etmək üçün qəsdən ən parlaq işığa çıxararaq, onlara qarşı amansız savaş aparıram. Mən bunda öz tərəfimdən Kanta münasibətdə hansısa haqsızlıq və nankorluq görmürəm. Amma paxıllıqla bağlı hər cür şübhəni özümdən kənarlaşdırmaq üçün onun ən böyük xidməti saydığım şeyləri qısaca izhar edərək, mən elə bu andaca uca səslə Kant qarşısındakı ən dərin ehtiramımı dilə gətirirəm,-və mən bunu sonradan mənə onu mübahisələndirəcəyim məqamlara toxunmamağa imkan verən ümumi cizgilərdə edəcəyəm.
Kantın ən böyük xidməti–hadisənin, təzahürün özündə şeydən fərqləndirilməsidir– şeylərlə aramızda intellektin, zəkanın olmasını və bunun da nəticəsində şeylərin öz-ölüyündə mövcud olduğu kimi dərk oluna bilinməzliyini göstərmək yolu ilə. Bu baxışa Kantı Lokk gətirib çıxarmışdır (bax. Hər cür metafizikaya aid Proleqomenlər). Sonuncu sübut etmişdir ki, şeylərin ikincili adlandırılan xassələri–səs, qoxu, rəng, bərklik, yumşaqlıq, hamarlıq və s. duyğu təəssüratlarına əsaslanmış olduqlarından obyektiv cismə, özündə şeyə aid, xas ola bilməzlər; ona isə o yalnız “ilkin”, yəni məkan və keçilməzliklə şərtlənmiş olan xassələri–yer tutmanı, formanı, sıxlığı, miqdarı və hərəkiliyi aid etmişdir. Amma bu asan gözə çarpan və necə deyərlər, şeyləin səthində olan fərqləndirmə Kantın fərqləndirməsi ilə müqayisədə yalnız bir yeniyetmə prelüdiyası idi. Müqayisəolunmaz dərəcədə daha ali nəzər nöqtəsindən çıxış edərək, Kant göstərdi ki, o şeylər ki, onlarda Lokk qualitates primariası, yəni özündə şeyin xassələrini görürdü, əslində yalnız onun bizim dərketmə qabiliyyətimizdəki təzahürünə aiddir, məhz ona görə ki, bu xassələrin şərtləri–məkan, zaman və səbəbiyyət–bizim tərəfimizdən a priori dərk edilirlər. Beləliklə, Lokk özündə şeydən onun təzahürünə hiss orqanları tərəfindən qatılan elementi kənarlaşdırdı; Kantsa beynin funksiyaları tərəfindən daxil edilən ünsürü elə kənarlaşdırdı (bu ad altında olmasa da) ki, bunun da nəticəsində özündə şeyin təzahüründən fərqləndirilməsi daha böyük əhəmiyyətli və daha dərin məna kəsb etdi. Amma bununçün Kant idrakımızın aprior elementlərinin aposterior elementlərindən ayırd edilməsi üzrə çox böyük bir iş görməli olmuşdu www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
551
ki, bu işi də ona qədər heç kəs lazımi ciddiyyət və dolğunluq, səlislik və şüurluluqla etməmişdi: bu səbəbdən də bu ayırdetmə onun dərin düşüncəli incələmələrinin əsas predmeti olmuşdu. Hər şeydən öncə qeyd edim ki, Kantın fəlsəfəsi onun sələflərinə üçlü münasibətdədir: 1) o, Lokkun fəlsəfəsini təsdiqləyir və genişləndirir (indicə gördüyümüz kimi); 2) o, Hyumun fəlsəfəsindən yararlanır və eyni zamanda onu təshih edir (daha aydın surətdə bu, Proleqomenlərə, Kantın əsərlərindən bu ən nəfis və girimli olanına ön sözdə özünü göstərir; təəssüf ki, onu çox az oxuyurlar, hərçənd ki, o Kant fəlsəfəsini öyrənməni qeyri-adi dərəcədə asanlaşdırır) və 3) Leybnits – Volf fəlsəfəsini təkzib edir. Bu səbəbdən də Kantı öyrənməyə başlamazdan öncə bu üç sistemin hamısını bilmək gərəkdir. Ancaq, yuxarıda deyildiyi kimi, təzahürün özündə şeydən fərqləndirilməsi, yəni ideal və real olanın tam əksliyi barədə təlim Kant fəlsəfəsinin əsas tendensiyasıdırsa, Kantdan sonra tezliklə onların mütləq eyniyyəti barədə hökmranlıq əldə etmiş iddia Hötenin yuxarıda gətirilən kəlamının qəmli illüstrisiyasıdır, –hərgah ki, bu iddianın “intellektual baxış” sayıqlamalarından savayı heç bir əsası yox idi və o əslində cəlbedici qiyafə və təmtaraqlı cəfəngiyatla maskalanmış vulqar baxışlar müstəvisinə qayıdış idi. Bu sayaq iddia bayağı və istedadsız Hegelin bundan da qaba mənasızlığı üçün layiqli çıxış nöqtəsi oldu. Təzahürün və özündə şeyin Kantsayağı fərqləndirilməsi öz dərinliyi ilə bu sahədə əvvəllər edilənləri nə qədər üstələdisə, bir o qədər də o öz nəticələrinə görə məhsuldar oldu. Doğrudan da, tamamilə yeni yolla və predmeti tamamilə yeni baxış nöqtəsindən işıqlandırmaqla Kant tam orijinal və müstəqil bir surətdə Platonun yorulmadan və özüsayaq (özünəməxsus) bir şəkildə təkrarladığı bir həqiqətə gəlib çıxmışdır; bu, hisslərə gələn, özünü göstərən dünya həqiqi varlığa malik deyil, yalnız əbədi oluşmadır; o eyni zamanda həm mövcuddur, həm də mövcud deyil, onun dərkisə, dərketmədən çox xəyali, ilğımlı arzudur. Eyni şeyi Platon, mif qiyafəsində,
xatırlatdığım bu ən mühüm yerində ifadə edir, –o insanları qaranlıq kahanın divarına zəncirləmiş, arxalarında, mağaraya girişin önündə nə düşüb qalxan həqiqi işığı, nə də keçib gedən şeyləri görməyən əsir dustaqlara bənzədir, dustaqlar yalnız həqiqi şeylərin divarda oynaşan kölgələrini və kahadakı ocağın tutqun işığını görürlər, –və düşünürlər ki, bu kölgələr elə əsl gerçəklikdir və onların növbələşməsini təyin etmək – əsl müdriklikdir. Yenə də, başqa bir formada olsa da, eyni həqiqəti Vedalar və Purananın əsas təlimi, yəni məhz Mayya haqqında təlim ifadə edir: Mayya dedikdə Kantın özündə şeydən fərqli olaraq təzahür adlandırdığı şey başa düşülür; çünki Mayyanın yaradığı elə bizim yaşadığımız bu görünən dünya, bu sehrbazlıq, bu əbədi əldən çıxan, ortadan qeyb olan və içi boş kabusdur ki, onu da optik aldanma və ya yuxu ilə müqayisə etmək olar, bu insan şüurunu hər yandan saran örtükdür, –nəsə elə bir şey ki, onun barəsində demək ki, o mövcuddur və o mövcud deyil – eyni dərəcədə doğrudur və doğru deyil. Kantda bu təlim nəinki tam yeni və orijinal bir üsulla şərh edilmişdir, o həm də sakit və ayıq tədqiqat yolu ilə sübut olunmuş və mübahisələndirilməz bir həqiqət dərəcəsinə çatdırılmışdır, –halbuki Platon və hinduslar onu dünyanın ümumi seyri ilə əsaslandırır, onu öz şüurlarının bilavasitə səsi kimi izhar edir və onu aydın və fəlsəfi bir formadan daha çox şairanə miflər şəklində ifadə etmişlər. Ona görə Yerin tərpənməz Günəş ətrafında hərəkət etdiyini
|