Dünya: iradə və təsəvvür kimi


Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"



Yüklə 6,14 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə43/57
tarix01.01.2017
ölçüsü6,14 Mb.
#4243
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   57

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

545 


 

                                                                                                                                                                                           

clvii

 Fallos  –  antik  mifologiyada  təbiətin  məhsuldar  qüvvələri  ilahisi.  Adətən  nəhəng  falloslu  və  ya 



fallosabənzər başlı idbar şəklində təsvir edilmişdir. 

clviii


 Laroşfukonun "Maksimalar və əxlaqi düşüncələr" (1665) kitabı nəzərdə tutulur. 

clix


 Erida  –  antik  mifologiyada  ixtilafın  personifikasiyası;  ilkin  kosmoqonik  qüvvələrdən  biri,  Gecənin 

qızı, Xaosun nəvəsi. 

clx

 Manu qanunları – insanların mifik əcdadına, Manuya (sanskr., "insan") aid edilən, brahmanizmin dini 



ehkamlarına uyğun olaraq hindlinin davranış qaydaları məcmuəsi; həmçinin, dövlətin idarə olunması və 

ədalət mühakiməsi icraatı üzrə nəsihətləri də özündə ehtiva edir. 

clxi

 Təbii hüquq termini altında insanın öz təbiəti tərəfindən diktə olunan və buna görə də, universal olan 



və  özgələşdirilə  bilməyən  bir  sıra  hüquqları,  normaları  və  prinsiplərinin  mövcudluğu  ideyasını  başa 

düşürlər.  Bu  ideya  antik  dövrə  və  orta  əsrlərə  gedib çıxır:  ən intensiv  bir  qaydada XVIII  əsrdə istifadə 

olunmuşdur;  amerikan  "Müstəqillik  bəyannaməsi"nin  (1776)  və  fransız  "Vətəndaş  və  insan  haqqları 

bəyannaməsi"nin (1789) əsası olmuşdur. 

clxii

 Bax: Platon. Dövlət II, 358s-359s. 



clxiii

 Bax: Hobbs. Vətəndaş haqqında V, 9. 

clxiv

 Baxın: Siseron. Qanunlar haqqında III, 3, 8. 



clxv

 Tövrat. İkinci qanun kitabı. 32, 35. – Bu mətn aşağıdakı qaydada şərh olunur: mömin özünə görə qisas 

almır,  Tanrıya  bel  bağlayaraq,  tapdalanmış,  ayaq  altına  atılmış  hüququna  görə  intiqamı  Tanrının 

ixtiyarına buraxır. 

clxvi

 Kantın kateqorik imperativinin formulə formalarından biri ilə müqayisə edin: ―...Elə hərəkət et ki, sən 



bəşəriyyətə  həmişə  həm  öz  şəxsində,  həm  də  hər  hansı  bir  başqasının  şəxsində,  həmçinin  məqsəd  kimi 

yanaşasan və heç bir vaxt ona yalnız vasitə kimi yanaşmayasan‖(İ. Kant, Əsərləri 6 ъilddə, 4-cü cild, 4.1. 

М., 1965. s. 270). 

clxvii


Müqayisə  edin:  "Das  Märchen  vom  Schlaraffenland"  (Azərbaycancaya  tərcümədə:  "Görünməmiş 

firavan ölkə barədə") – Qrimm qardaşlarının nağıllarının kanonik nəşrləri üzrə, N 158.  

clxviii

 Atmanın və Brahmanın vahidliyini, vəhdətini işarə edən formula. 



clxix

 Şopenhauer  sansara  (yenidən  doğuluş)  və  karma  haqqında  təlimləri  nəzərdə  tutur;  yenidən  doğulma 

yalnız insan qiyafətində,cildində deyil, həm də tanrı və hətta heyvan qiyafətində də mümkündür. Yenidən 

doğuluşun xarakteri karma ilə – bütün törədilmiş əməllərin və onların nəticələrinin cəmi ilə müəyyənləşir; 

yalnız  ləkələnməyən  kəs  yenidən  doğulmur.  İndiki  zamanda  sansara  və  karma  haqqında  təlimlərin 

Şopenhauer tərəfindən Veda müdrikliyinin hansısa dərin mahiyyətinin mifoloji  əxlaqi praktik əksi kimi 

şərhi düzgün sayılmır: belə bir qarşı qoyulma mənaya malik deyildir. 

clxx


 ―Çhandoqya Upanişada‖dan latıncaya tərcümə (




, 15). 

clxxi


 Buddist  təsəvvürlərə  görə,  xilas  yolu,  kasta  mənsubiyyətindən  asılı  olmayaraq  hər  bir  kəs  üçün 

açıqdır. 

clxxii

 Platonun  ruhun  köçməsi  barədə  təlimi  (bir  fəlsəfi  mif  olaraq)  Pifaqor  ənənəsindən  götürülmüşdür 



(Baxın: Dövlət X, 614-621d). Pifaqor antik bioqrafik məlumatlara görə, gəncliyində Şərqə, o, cümlədən 

də, Misirə səyahət etmişdi. 

clxxiii

 Qenquterlər  -  protestant  sektalardan  biri,  onun  əsas  ideyası  -  zülmə,  şərə  qarşı  zor  gücü  ilə 



müqavimət  göstərməməkdədir.  Şopenhauer,  yəqin  ki,  qernquterlərin  müqavimət  göstərməmə  ideyasının 

qədim hinduistlərin canlıya zərər yetirməkdən özünü saxlama (ahimsa) prinsipi ilə eyni qəbildən olmasını 

nəzərdə tutur. 

clxxiv


 Mümkündür ki, burada Riqvedadan (X, 129) götürülən kosmoqonik himnlərdən biri nəzərdə tutulur. 

Həmin himnə görə, mövcudatın ilkin vəziyyəti - Vahiddir, onda nə mövcud olan, nə də mövcud olmayan 

yoxdur. 

clxxv


 Yəni  ədalət  mühakiməsi  (ədalət)  anlayışına  ikili  məna  –  eyni  zamanda  həm  hüquqi,  həm  də  etik  – 

metafizik məna – verir. 

clxxvi

 Şopenhauerin  gut  anlayışına  aşağıda  verdiyi  tərif  alman  oxucusundan  daha  çox  rus  oxucusu  üçün 



daha aydındır, belə ki, rus oxucusu добрый və хороший sinonimlərinə malikdir. 

clxxvii


 Summum bonom – patristika və sxolastika termini. 

clxxviii


―Telos‖  (yunanca,  «məqsəd»)-  antik  fəlsəfənin  termini  ayrıca  şeylərin,  insanın  və  bütövlükdə 

dünyanın təyinatını bildirir. 

clxxix

 Məqsəd səbəbi haqqında Aristotel təlimi əsasında meydana çıxan sxolastik termin; ali nemət məqsəd 



səbəbi kimi. 

www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

546 


 

                                                                                                                                                                                           

59Yəni kilsə ayinlərinin yerinə yetirilməsi. 

clxxx


 Qədim yunan mifinə görə, Fiest öz  uşaqlarının ətini yemişdi. Fiestə onun uşaqlarının ətini isə qardaşı 

ondan qisas almaq üçün vermişdi. 

clxxxi

 ―Aqape‖  (yunanca)-  ―özünü  qurban  edən,  qardaşsayağı‖  məhəbbət;  ―karitas‖  (latınca)-  mərhəmət 



məhəbbəti – şəfqət; onlardan həm birinci, həm də ikincisi əsl qərəzsizlik elementini özündə ehtiva edir; 

buna görə də, onların sinonimik birləşdirilməsi ―eros‖a qarşıqoyma çərçivəsində mümkündür. 

clxxxii

 Pieta  (italyanca)  -  mərhəmət,  iki  anlayışın  –  özünü  unudaraq  başqasının  əzabına  şərik  olma  və 



doğmalarına məhəbbətdə şüurlu sədaqət – birləşməsi  kimi; dərd çəkən İlahi Ana obrazı. 

clxxxiii


 Petrarka. Kansonyere, 21 

clxxxiv


 Mf. 19, 24 

clxxxv


 Angelus Silezius. Kərrubi zahid 1, 275 

clxxxvi


 Budda - buddizmin banisi Sidhartha Qautama nəzərdə tutulur 

clxxxvii


 Spinoza. Etika 

, teor. 42, sxol. 



clxxxviii

 Samanlar (pali dilində)- dünyanı dolaşan zahidlər, (dərvişlər). 

clxxxix

 Fransisk Assizli (Covanni Bernardone, 1182-1226)- moizəçi və şair, fransiskanlar ordeninin banisi 



cxc

 Bonaventura (Covanni Fidansa, 1221-1274)- fransiskanlar ordeninin generalı. 

cxci

 Müqayisə edin: İon 16, 33 



cxcii

 Yəni ki, Şopenhauer Mayster Ekhartın bir sıra ideyalarının xristian ortodoksiyası üçün qəbuledilməz 

olduğunu nəzərdə tutur. 

cxciii


 Yeni və Köhnə Əhdlərin (Əhdi-cədid və Əhdi- ətiqin) qarşı-qarşıya qoyulması, Şopenhauerdə olduğu 

kimi  mütləq  olmasa  da,  Yeni  Əhd  təliminin  özünə  də  xasdır;  Köhnə  əhd  qanununun  mahiyyəti  öz 

gücündə qalır, amma İsa Məsihin təbliği yeni təlim kimi təqdim olunur, burada mərkəzi yeri yaxınlarına 

qarşı mərhəmət tutur. 

cxciv

 Petrarkanın  sonetlərinin  qəhrəmanı,  poetik  olaraq  Dəfnə  (Dafna)  ilə  eyniləşdirilən  Lauraya  onun 



məhəbbət tarixçəsi nəzərdə tutulur: əfsanəyə görə, ona vurulan Apollon tərəfindən təqib olunan Dəfnə 

kömək üçün tanrılara yalvarmış və tanrılar onu dəfnə ağacına döndərmişlər və Apollon onu qucaqlamış, 

bundan sonra dəfnəni özünün müqəddəs bitkisi etmişdir.  

cxcv


 Yeni Əhd sözü, bu sözlə lütf, inayət (yunanca - "xaris") işarə olunur. 

cxcvi


 Doketlər  ("dokeo",  yunanca,  "göründüyü  kimi")  –  Məsihin  cismani  doğuluşunu,  mövcudluğunu  və 

xüsusən ölümünü yalnız belə göründüyü kimi hesab edən ilk xristian qnostik sektalardan biri. Doketlər 

Məsihi kosmik  varlıq olaraq başa düşürdülər və onun insanda, İsada öz  mücəssəməsini tapa biləcəyinin 

qeyri- mümkünlüyünü iddia edirdilər. 

cxcvii

 Tertullian (Kvint Septimi Florens, təxminən 160–220-ci ildən sonra), – ilk xristian yazıçısı, latındilli 



patristikanın nümayəndəsi; ilahi həqiqətlərin insan zəkası tərəfindən dərk oluna bilməməsi barədə tezisini 

müdafiə etmişdir. 

cxcviii

 Pelagiyə görə, insan ona xas olan iradə azadlığı üzündən xilasa müstəqil olaraq nail olmağa qabildir. 



cxcix

 Lüter,  o  cümlədən,  yazır:  "Seçilmiş  möminlər  Müqəddəs  ruh  vasitəsilə  islah  edilirlər,  qalanları  isə 

islah  olunmadan  həlak  olurlar.  (Мартин  Лютер.  О  рабстве  воли.  –  В  кн.:  Эразм  Роттердамский. 

Философские произведения. М., 1987. С. 327-328, 330). 

cc

 Şopenhauer, ehtimal ki, onu nəzərdə tutur ki, teodesiya məsələsi fəlsəfi baxımdan mənasızdır.  



cci

 Platon. Sofist, 258 d. 

ccii

 Duyğuların  Empedokl  tərəfindən  duyğu  orqanının  və  obyektinin  oxşarlığı  prinsipi  ilə  izahı  nəzərdə 



tutulur. 

cciii


 Söhbət hind fəlsəfəsində  ali  metafizik  reallıq,  şəxssiz  başlanğıc  -  Brahmandan  gedir,  o  başlanğıcdan 

ki,  bütün  hər  bir  şey  onun  daxilində  yaranır,  onun  daxilində  mövcuddur  və  öz  mövcudluğunu  onun 

daxilində  davam  etdirir;  onun  özü  isə  –  zaman  və  məkan,  səbəb-nəticə  münasibətləri  xaricindədir, 

keyfiyyətə  malik  deyil  və  qeyri-müəyyəndir  ki,  bu  da  mənfi  təriflərin  köməyi  ilə  səciyyələndirilir:  dərk 

edilməz, dəyişməz, başlanğıca malik olmayan, sonsuz və s. kimi mənfi təriflərin köməyi ilə. 

cciv


 Nirvana (sanskrit., "sönmə") – buddizmin əsas anlayışlarından biri: insani meyllərin, canatmaların son 

məqsədi,  neqativ  cəhətdən  arzuların  yoxluğu  ilə,  pozitiv  cəhətdən  isə  intellektin,  hisslərin  və  iradənin 

tərifə  yatmayan  daxili  vəhdəti  ilə  bağlı  olan  yüksək,  ali  vəziyyət;  bu,  eyni  zamanda,  adi  həyatdan 

uzaqlaşma, mütləq müstəqillik, azadlıq vəziyyətinə nail olma mənasını verir. 

 


www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

547 


 

                                                                                                                                                                                           

 

 

 



 

 

 

 

 

 

 

ƏLAVƏ 

 

KANT FƏLSƏFƏSİNİN 

TƏNQİDİ

 

 

 

www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

548 


 

                                                                                                                                                                                           



C`est  le  privilège  du  vrai  génie, et surtout du génie qui ouvre 

une carrière,   de   taire   impunément  de grandes fautes. 

                                                       

                                                       Voltaire 

 

 

 

 

 

 

 

 

Böyük  zəka  sahibinin  əsərindəki  səhv    və  yanlışlıqları  göstərmək  onun  məziyyətləri 

barədə aydın və müfəssəl hesabat verməkdən müqayisəolunmaz dərəcədə asandır. Ayrı-ayrı və 

bir  növ  özlüyündə  asan  gözəçarpan  bütöv  parçalar  təşkil  edən  səhvlər:  əksinə,  dahinin  öz 

yaradıqlarına vurduğu möhür onda özünü göstərir ki, onlardakı xəzinə heç vaxt tam dərk edilə 

və tükədilə bilmir və buna görə onlar  bütöv bir əsrlər sırasının qocalmaz müəllimləri olurlar. Əsl 

böyük dühanın mükəmməl yaradığı (əsəri) əbədən bütün bəşəriyyətə dərin və ürəklərə  nüfuz 

edən  o  qədər  qüdrətli  təsir  göstərəcəkdir  ki,  onun  nurlandırıcı  təsirinin  nə  qədər  uzaq 

zamanlara  və  ölkələrə  gedib  çıxacağını  öncədən  demək  mümkün  deyil.  Və  həmişə  belə 

olacaqdır:  çünki  bu  yaradığın  meydana  çıxdığı  dövrün  nə  qədər  maariflənmiş  və  zəngin 

olmasından  asılı  olmayaraq,  düha  palma  kimi  həmişə  onu  yetişdirmiş  torpağın  üzərində 

yüksəkdə durubhökmranlıq edəcəkdir. 

Amma  bu  dərin  nüfuz  edən  və  uzaq  təsir  dərhal  baş  verə  bilməz,  çünki  dahi  və  adi 

adamlar  arasındakı  məsafə  çox  böyükdür.  Dahinin  bir  insan  ömrü  ərzində  həyat  və  dünyadan 

əxz  edib  üzə  çıxardığı  və  əldə  edilmiş  və  hazır  şəkildə  başqalarına  verdiyi  həqiqət  dərhal 

bəşəriyyətin  malı  ola  bilməz,  çünki  sonuncu  dahinin  onu  verməyə  malik  olduğu  dərəcədə  bu 

həqiqəti  qəbul  etmək  gücünə  malik  deyil.  Bu  da  azmış  kimi,  elə  doğuluşu  anındaca  ölməz 


www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

549 


 

                                                                                                                                                                                           

həqiqətin  həyatına  qəsd  edən  və  Herkulesin  beşiyi  yanındakı  ilanlar  kimi  elə  rüşeymindəcə 

bəşəriyyətin  xilasını  boğmağa  hazır  olan  rəzil  qənimlərlə  mübarizəyə  tab  gətirmək  üçün  o,  bu 

həqiqət,  əvvəlcə  saysız-  hesabsız  dedi-qodu  və  gic  yozumların  və  səfehcəsinə  tətbiqlərin 

dolanbac  yollarında  sərgərdan  dolaşmalı,  ölüb  getmiş  yanılmalarla  birləşdirmə  cəhdlərindən 

salamat çıxmalıdır. Bu həqiqət hələ gənc çağında mümkün olan bütün yollarla, minlərlə ötürücü 

kanaldan  bu  nicatverici  mənbənin  içindəki  məzmunu  qəbul  edib  dərk  edəcək,  tədricən  onu 

mənimsəyəcək  və  bu  yolla  həmin  böyük  zəkadan  bəşəriyyətə  axıb  gəlməli  yaxşılığa,  xeyirli 

əmələ  ortaq  olacaq  yeni,  qərəzsiz  bir  nəsil  yetişənədək  çarpışma  içində  yaşamalıdır.  İnsan 

türünün, dühanın zəif, amma inadcıl yetişdirməsinin tərbiyəsi belə yavaş gedir. 

Kantın  təliminin  də  bütün  gücü  və  önəmi  elə  bu  cür  ,  yalnız  vaxt  keçdikcə,  zəmanənin 

ruhu  tədricən  bu  təlimin  təsiri  altında  oluşduğu  və  özünün  ən  mühüm  və  dərin  məzmununda 

dəyişdiyi  təqdirdə  bu  azman  zəkanın  qüdrətinə  canlı  şahidlik  edəcəkdir.  Bir  də  ki,  zamanın 

uçuşunu  önləməyə  cürət  edərək,  Kalxas  və  Kassandranın  qədir-qiymətsiz  rolunu  öz  üzərimə 

götürməyəcəyəm. Günümüzdə bəzilərinin onu köhnəlmiş saymasına və işi bitmiş, və ya onların 

təbirincə,  arxada  qalmış  bir  şey  kimi  qırağa  qoymalarına,  başqalarınınsa  bu  cür  ədəbsizlik 

mülahizələrini  əxz  edərək,  onu  saya  salmamalarına  və  ehkamçılığı  ilə  köhnə  realistik 

doqmatizmin önşərtlərinə söykənərək, qanmaz höcətli ilə Tanrı və qəlb (ruh) barədə filosofluq 

etməyə  davam  etmələrinə  baxmyaraq,-  bu  da  ki,  ona  bənzəyir  ki,  yeni  kimyada  kimyagərlərin 

sayıqlamalarına əhəmiyyət verməyə başlasınlar. Bir də ki, Kantın əsərləri mənim zəif mədhimə 

ehtiyac duymur: onlar özləri əsrlər boyu öz yaradıcısını şöhrətləndirəcək və yer üzündə Kantın 

yazılarında olmasa da, ruhunda daimi yaşayacaqlar.  

Əlbəttə, Kant təliminin ən yaxın nəticələrinə, yəni məhz fəlsəfənin bu sonrakı dövrünün 

fərqləndiyi  cəhd  və  yönümlərə  nəzər  salmış  olsaq,  Hötenin  sözlərinin  qəmli  təsdiqini  görmüş 

olarıq: “Gəminin sıxışdırıb çıxardığı dalğalar elə o andaca onun arxasında bir-birinə qovuşduğu 

kimi, dahi insanlarca (tərəfindən) sıxışdırılıb çıxarılan yanılmalar da çox tezliklə, təbii qanun üzrə 

yenidən boşaltdıqları yeri doldurur” (Nəzm və nəsr, 3-cü h., s.521). Amma bu dövr hər cür yeni 

və  böyük  həqiqətin  yuxarıda  bəhs  edilən  taleyində  yalnız  bir  adi  epizod  idi,–  indi  artıq  şəksiz 

olaraq,  sona  çatmaqda  olan    bir  epizod,  özü  də  bu  qədər  uzun  müddət  üfürülmüş  sabun 

köpüyü, nəhayət ki, partlamağa hazırlaşır. Hamı dərk etməyə başlayır ki, əsl və ciddi fəlsəfə hələ 

də  Kantın  qoyub  getdiyi  yerdə  qalıb.  Hər  halda,  onunla  mənim  aramdakı  dövrdə  fəlsəfə 

sahəsində nəsə edildiyini mən qəbul etmirəm; ona görə mən bilavasitə Kantdan sonrakıyam. 

Bu  əlavədə  nəzərdə  tutduğum  məqsəd  əslində  yalnız  öz  təlimimə  bəraət 

qazandırmaqdır, çünki o bir çox məqamlarında nəinki Kant təlimi ilə bir araya gəlmir, hətta ona 

birbaşa ziddir. Ancaq bunu ayırd etmək zəruridir, çünki Kantınkılardan nə qədər fərqli olmasına 

baxmayaraq,  mənim  bir  sıra  fikirlərim  büsbütün  onun  təsiri  altındadır,  qəti  şəkildə  onunla 

şərtlənmişdir  və  ondan  irəli  gəlir,  və  etiraf edirəm  ki,  şəxsi  inkişafımdakı  ən  yaxşı  şeylərə  görə 

mən,  əyani  dünyanın  təəssüratlarından  sonra  Kantın  yaradıqlarına,  eləcə  də  hindlilərin 

müqəddəs  kitabına  və  Platona  borcluyam.  Amma  buna  baxmayaraq  çox  şeydə  mən  Kantla 

razılaşmıramsa,  onda onun  yanılmalarını  ifşa etmədən  və buraxdığı  səhvləri  açıb  göstərmədən 

onunla olan ixtilafıma bəraət qazandıra bilmərəm. Bax elə buna görə mən burada Kantla tam bir 



www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

550 


 

                                                                                                                                                                                           

ciddiyət  və  qızğınlıqla  mübahisəyə  girişəcəyəm,  çünki  yalnız  bu  yolla  onun  təlimini  saf–çürük 

etmək, arıtlamaq olar və onda sonuncuya xas həqiqət daha böyük bir aydınlıq və qüvvətlə üzə 

çıxar.  Ona  görə  gözləmək  lazım  deyil  ki,  mənim  Kanta  olan  dərin  ehtiramım  onun  nöqsan  və 

səhvlərinə  də  şamildir  və  mən  onlara  ehtiyatla  və  iltifatla  toxunaraq,  bu  sayaq  eyhamlarla 

şərhimi  zəif  və  ölgün  edəcəyəm.  Yox,  bu  cür  mərhəmət  canlı  adama  münasibətdə  gərəkdir, 

çünki  zəif  insan  xisləti  hətta  ən  haqlı  etiraza  belə  çətinliklə  tab  gətirir,  o,  lütfkarlıq  və  qılıqla 

pərdələnmiş olsa belə, əsrlərin müəllimi və bəşəriyətin xeyirxahının isə ən azı ona haqqı çatır ki, 

onu  da  zəif  yerindən  vurmasınlar  və  ona  da  çox  əzab  verməsinlər.  Ölüb  getmiş  şəxsinsə 

mərhəmətə ehtiyacı yoxdur: onun xidməti özünə möhkəm yer tutmuşdur; zaman onu get–gedə 

daha  çox  hər  cür  şişirtmə  və    kiçiltmələrdən  təmizləyəcəkdir.  Onun  səhvləri  məziyyətlərindən 

ayırd  edilməli,  zərərsizləşdirilməli  və  unudulmalıdır.  Ona  görə  Kanta  qarşı  polemikamda  mən 

yalnız və yalnız onun nöqsan və səhvlərini nəzərdə tuturam, düşmən kimi onlara qarşı dururam 

və əsla, ört-basdır etmədən, əksinə, daha böyük yəqinliklə məhv etmək üçün qəsdən ən parlaq 

işığa  çıxararaq,  onlara  qarşı  amansız  savaş  aparıram.  Mən  bunda  öz  tərəfimdən  Kanta 

münasibətdə hansısa haqsızlıq və nankorluq görmürəm. Amma paxıllıqla bağlı hər cür şübhəni 

özümdən  kənarlaşdırmaq  üçün  onun  ən  böyük  xidməti  saydığım  şeyləri  qısaca  izhar  edərək, 

mən elə bu andaca uca səslə Kant qarşısındakı ən dərin ehtiramımı dilə gətirirəm,-və mən bunu 

sonradan    mənə  onu  mübahisələndirəcəyim  məqamlara  toxunmamağa  imkan  verən  ümumi 

cizgilərdə edəcəyəm. 

 

*   *   * 

Kantın  ən  böyük  xidməti–hadisənin,  təzahürün  özündə  şeydən  fərqləndirilməsidir–

şeylərlə  aramızda  intellektin,  zəkanın  olmasını  və  bunun  da  nəticəsində  şeylərin  öz-ölüyündə 

mövcud  olduğu  kimi  dərk  oluna  bilinməzliyini  göstərmək  yolu  ilə.  Bu  baxışa  Kantı  Lokk  gətirib 

çıxarmışdır (bax. Hər cür metafizikaya aid Proleqomenlər). Sonuncu sübut etmişdir ki, şeylərin 

ikincili  adlandırılan  xassələri–səs,  qoxu,  rəng,  bərklik,  yumşaqlıq,  hamarlıq  və  s.  duyğu 

təəssüratlarına  əsaslanmış  olduqlarından  obyektiv  cismə,  özündə  şeyə  aid,  xas  ola  bilməzlər; 

ona  isə  o  yalnız  “ilkin”,  yəni  məkan  və  keçilməzliklə  şərtlənmiş  olan  xassələri–yer  tutmanı, 

formanı, sıxlığı, miqdarı və hərəkiliyi aid etmişdir. Amma bu asan gözə çarpan və necə deyərlər, 

şeyləin  səthində  olan  fərqləndirmə  Kantın  fərqləndirməsi  ilə  müqayisədə  yalnız  bir  yeniyetmə 

prelüdiyası  idi.  Müqayisəolunmaz  dərəcədə  daha  ali  nəzər  nöqtəsindən  çıxış  edərək,  Kant 

göstərdi ki, o şeylər ki, onlarda Lokk qualitates primariası, yəni özündə şeyin xassələrini görürdü, 

əslində yalnız onun bizim dərketmə qabiliyyətimizdəki təzahürünə aiddir, məhz ona görə ki, bu 

xassələrin  şərtləri–məkan,  zaman  və  səbəbiyyət–bizim  tərəfimizdən  a  priori  dərk  edilirlər. 

Beləliklə,  Lokk  özündə  şeydən  onun  təzahürünə  hiss  orqanları  tərəfindən  qatılan  elementi 

kənarlaşdırdı; Kantsa beynin funksiyaları tərəfindən daxil edilən ünsürü elə kənarlaşdırdı (bu ad 

altında  olmasa  da)  ki, bunun da  nəticəsində  özündə  şeyin təzahüründən  fərqləndirilməsi  daha 

böyük  əhəmiyyətli  və  daha  dərin  məna  kəsb  etdi.  Amma  bununçün  Kant  idrakımızın  aprior 

elementlərinin aposterior elementlərindən ayırd edilməsi üzrə çox böyük bir iş görməli olmuşdu 



www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

551 


 

                                                                                                                                                                                           

ki, bu işi də ona qədər heç kəs lazımi ciddiyyət və dolğunluq, səlislik və şüurluluqla etməmişdi: 

bu səbəbdən də bu ayırdetmə onun dərin düşüncəli incələmələrinin əsas predmeti olmuşdu. 

Hər şeydən öncə qeyd edim ki, Kantın fəlsəfəsi onun sələflərinə üçlü münasibətdədir: 1) 

o,  Lokkun  fəlsəfəsini  təsdiqləyir  və  genişləndirir  (indicə  gördüyümüz  kimi);  2)  o,  Hyumun 

fəlsəfəsindən  yararlanır  və  eyni  zamanda  onu  təshih  edir  (daha  aydın  surətdə  bu, 

Proleqomenlərə,  Kantın  əsərlərindən  bu  ən  nəfis  və  girimli  olanına  ön  sözdə  özünü  göstərir; 

təəssüf  ki,  onu  çox  az  oxuyurlar,  hərçənd  ki,  o  Kant  fəlsəfəsini  öyrənməni  qeyri-adi  dərəcədə 

asanlaşdırır)  və  3)  Leybnits  –  Volf  fəlsəfəsini  təkzib  edir.  Bu  səbəbdən  də  Kantı  öyrənməyə 

başlamazdan  öncə  bu  üç  sistemin  hamısını  bilmək  gərəkdir.  Ancaq,  yuxarıda  deyildiyi  kimi, 

təzahürün  özündə  şeydən  fərqləndirilməsi,  yəni  ideal  və  real  olanın  tam  əksliyi  barədə  təlim 

Kant fəlsəfəsinin əsas tendensiyasıdırsa, Kantdan sonra tezliklə onların mütləq eyniyyəti barədə 

hökmranlıq əldə etmiş iddia Hötenin yuxarıda gətirilən kəlamının qəmli illüstrisiyasıdır, –hərgah 

ki,  bu  iddianın  “intellektual  baxış”  sayıqlamalarından  savayı  heç  bir  əsası  yox  idi  və  o  əslində 

cəlbedici qiyafə və təmtaraqlı cəfəngiyatla maskalanmış vulqar baxışlar müstəvisinə qayıdış idi. 

Bu  sayaq  iddia  bayağı  və  istedadsız    Hegelin  bundan  da  qaba  mənasızlığı  üçün  layiqli  çıxış 

nöqtəsi oldu. 

Təzahürün və özündə şeyin Kantsayağı fərqləndirilməsi öz dərinliyi ilə bu sahədə əvvəllər 

edilənləri nə qədər üstələdisə,  bir o qədər də o öz nəticələrinə görə məhsuldar oldu. Doğrudan 

da, tamamilə yeni yolla və predmeti tamamilə yeni baxış nöqtəsindən işıqlandırmaqla Kant tam 

orijinal  və  müstəqil  bir  surətdə  Platonun  yorulmadan  və  özüsayaq  (özünəməxsus)  bir  şəkildə 

təkrarladığı bir həqiqətə gəlib çıxmışdır; bu, hisslərə gələn, özünü göstərən dünya həqiqi varlığa 

malik  deyil,  yalnız  əbədi  oluşmadır;  o  eyni  zamanda  həm  mövcuddur,  həm  də  mövcud  deyil, 

onun  dərkisə,  dərketmədən  çox  xəyali,  ilğımlı  arzudur.  Eyni  şeyi  Platon,  mif  qiyafəsində, 

Respublikaların VII kitabının əvvəlində, –onun əsərlərinin haqqında bu əsərin üçüncü kitabında  

xatırlatdığım  bu  ən  mühüm  yerində  ifadə  edir,  –o  insanları  qaranlıq  kahanın  divarına 

zəncirləmiş,  arxalarında,  mağaraya  girişin  önündə  nə  düşüb  qalxan  həqiqi  işığı,  nə  də  keçib 

gedən  şeyləri  görməyən  əsir  dustaqlara  bənzədir,  dustaqlar  yalnız  həqiqi  şeylərin  divarda 

oynaşan kölgələrini və kahadakı ocağın tutqun işığını görürlər, –və düşünürlər ki, bu kölgələr elə 

əsl  gerçəklikdir  və  onların  növbələşməsini  təyin  etmək  –  əsl  müdriklikdir.  Yenə  də,  başqa  bir 

formada  olsa  da,  eyni  həqiqəti  Vedalar  və  Purananın  əsas  təlimi,  yəni  məhz  Mayya  haqqında 

təlim  ifadə  edir:  Mayya  dedikdə  Kantın  özündə  şeydən  fərqli  olaraq  təzahür  adlandırdığı  şey 

başa düşülür; çünki Mayyanın yaradığı elə bizim yaşadığımız bu görünən dünya, bu sehrbazlıq, 

bu əbədi əldən çıxan, ortadan qeyb olan və içi boş kabusdur ki, onu da optik aldanma və ya yuxu 

ilə  müqayisə  etmək  olar,  bu  insan  şüurunu  hər  yandan  saran  örtükdür,  –nəsə  elə  bir  şey  ki, 

onun barəsində demək ki, o mövcuddur və o mövcud deyil – eyni dərəcədə doğrudur və doğru 

deyil.  Kantda  bu təlim  nəinki  tam  yeni  və orijinal  bir  üsulla  şərh  edilmişdir,  o həm  də  sakit və 

ayıq  tədqiqat  yolu  ilə  sübut  olunmuş  və  mübahisələndirilməz  bir  həqiqət  dərəcəsinə 

çatdırılmışdır,  –halbuki  Platon  və  hinduslar  onu  dünyanın  ümumi  seyri  ilə  əsaslandırır,  onu  öz 

şüurlarının bilavasitə səsi kimi izhar edir və onu aydın və fəlsəfi bir formadan daha çox şairanə 

miflər  şəklində  ifadə  etmişlər.  Ona  görə  Yerin  tərpənməz  Günəş  ətrafında  hərəkət  etdiyini 


www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 


Yüklə 6,14 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   57




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin