Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
- İKİNCİ KİTAB
|
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 535
(su, hava, od, və s.), – həm maddi stixiya və eyni zamanda həm də qanun olaraq. Antik dövrdə onları "fisioloqlar" adlandırırdılar, yunan sözü olan "fysis", ("cisim") sözündən çıxış edərək. 10 XVIII əsrdə materializmin mexanistik versiyasını işləyib hazırlayan mütəfəkkirlər – Lametri, Helvetsi, Didro, Holbax nəzərdə tutulur; onlar təfəkkürü materiyanın xassəsi kimi başa düşürdülər. 11 Eleatlar – bizim eradan əvvəl VI əsrin sonunda, V əsrin birinci yarısında antik fəlsəfə məktəblərindən biri (İtaliyanın sahil zonasında salınan Eleya şəhər-dövlətinin adı ilə belə çağırılırlar). Əsas nümayəndələri – Ksenofan, Parmenid, Zenon Eleyalı. Ümumi ideya - varlığın (vahid, əbədi olaraq mövcud, hərəkətsiz, eynicinsli, özlüyündə bölünməz və tamamlanmış olan kimi başa düşülən varlığın) və həqiqi fikrin eyniyyətinin təsdiqi idi; onlar dəyişikliklərin reallığı , şeylərin çoxluğu barədə tezislərin düzgünlüyünü özünəməxsus bir şəkildə təkzib etmişlər və o barədə tezisi də təkzib etmişlər ki, "yoxluq mövcuddur.» 12 Pifaqorçular – pifaqoreizmin davamçıları, pifaqoreizm fəlsəfi fikir istiqaməti olaraq bizim eradan əvvəl V əsrdən ellinizm dövrünün sonuna qədər mövcud olmuşdur; bizim eradan əvvəl I əsrdən başlayaraq isə neopifaqoreizm mövcud olmuşdur). Pifaqoreizm Pifaqor tərəfindən əsası qoyulmuş dini ittifaqın doktrinası əsasında yaranmışdır. Ümumi xüsusiyyəti ədədin (ölçünün) məntiqi olaraq təşkil edən, oluşduran xaosu kosmosa çevirən başlanğıc kimi anlaşılmasıdır. 13 İ tszin (Çin dilində) – "Dəyişikliklər kitabı", Çin müdrikliyinin kanonik kitabı, onun əsasını daimi və dövrü olaraq dəyişən dünyanın qapalı strukturunun simvolik ifadəsi kimi şərh olunan 64 heksaqram təşkil edir.
14 Orta əsrlərin dini filosofları özlərinin dünya anlamında dünyanın vahid Tanrı tərəfindən heç nədən yaradılması barədə ilahiyyatçı təlimdən çıxış edirdilər; bu təlim öz növbəsində Bibliyanın avtoritetinə istinad etmişdir (bax: 2 Makk. 7, 28). 15 Antinomiya (yunanca - "qanunda ziddiyyət") – hər biri eyni dərəcədə əsaslandırılmış hesab olunan iki mühakimə arasında ziddiyyət. Kant "Xalis zəkanın tənqidi"ndə (Transsedental dialektika. Kitab. II, fəsil 2, Bölmə 2) dünyanı vahid bir bütöv kimi düşünmək səyi zamanı meydana çıxan aşağıdakı antinomiyaları formulə edir: 1) Dünya zaman daxilində başlanğıca malikdir və məkan daxilində məhduddur. – Dünya zaman daxilində başlanğıca malik deyildir və məkan daxilində sonsuzdur; 2) hər hansı bir mürəkkəb substansiya sadə hissələrdən ibarətdir. – heç bir şey sadə hissələrdən ibarət deyildir, və ümumiyyətlə dünyada sadə heç nə yoxdur; 3) təbiətin qanunlarına uyğun olaraq müəyyənləşdirilən səbəbiyyət bütün hadisələrin izahı üçün kifayət deyildir. Azad (spontan) səbəbiyyət mövcuddur. – heç bir azadlıq yoxdur, dünyada bütün hər şey yalnız təbiət qanunlarına uyğun olaraq baş verir; 4) dünyaya onun səbəbi kimi şərtsiz olaraq zəruri olan mahiyyət məxsusdur. – dünyanın səbəbi kimi heç bir mütləq olaraq zəruri olan mahiyyət yoxdur, nə dünyada, nə dünyanın xaricində. 16 Kronos – Uranın (Səmanın mücəssəməsi) və Geyanın (Yerin mücəssəməsi) oğlu; mifə görə, anasının təkidi ilə atasını axtalamışdır. Bundan sonra nəhəng div-tanrıların doğuluşunun dayanması birinci dünya konfliktinin həll olunması, tanrıların və sosial quruluşun sonrakı antropologizasiya imkanı demək idi; amma eyni zamanda axtalama aktı – kosmik cinayətdir ki, onun təəssüratı, təsiri altında Nükta (Gecə) Yalanı, Şəhvəti, Qocalığı, Ölümü, Kədəri, Əməyi, Aclığı, Unudulmanı, Qəmi, Döyüşü, Höcəti, Qanunsuzluğu doğurur. Antik dövrdə Kronosun adı ilə zamanın adının, Xronosun yaxınlaşdırılması və eyniləşdirilməsi yunanların xalq etimologiyasına xas idi; Roma mifologiyasında Kronos Saturn adı altında məlumdur, o, amansız zamanın simvolu kimi qavranılmışdır. 17 Fixtenin "Elmtəlimi" nəzərdə tutulur. 18 Bax: Berkli. Gilas və Filonus arasında üç söhbət, 2. 19 Hissi obrazın və mücərrəd eydosun münasibətləri barədə Platon nəzəriyyəsi nəzərdə tutulur (bax, məsələn: Platon. Dövlət VI, 510 – 511). 20 Kant tərəfindən "Xalis zəkanın tənqidi"ndə (Transsedental analitika, § 10) gətirilən, kateqoriyaların dörd sinfini (kəmiyyət, keyfiyyət, münasibət, modallıq) əhatə edən cədvələ uyğun olaraq, bütün belə kateqoriyalar on ikidir – vəhdət, çoxluq, bütövlük, reallıq, inkar və sair; onlar a priori olaraq sintetik mühakimələr imkanının şərtləridirlər, bu şərtlər, bu şərait nəzəri təbiətşünaslıqda yeni bilik verir. 21 General-bas (fasiləsiz bas, rəqəmlə göstərilmiş bas) – ahəngi işarə edən rəqəmlərlə bas səsi, ifaçı onun əsasında akkompanementi qurur. Bas sətrinin üzərində və ya altında dayanan rəqəmlər basdan o diatonik intervalları göstərirlər ki, onlar ahəngin spesifikasını təşkil edirlər. Qeydin şərtiliyi ifaçıya (orqanistə, klavesinistə) fakturanın detalları üzrə seçim azadlığı verir, yəni improvizasiya elementini nəzərdə tutur. General-bas üzrə vəsait, akkordların qurulması və birləşdirilməsi haqqında təlim olaraq harmoniya barədə təlimlərlə ilkin olaraq qismən uyğun gəlmişdir. Kompozisiyada polifoniyanın və homofoniyanın
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
536
general-basla birləşdirilməsi barokkonun musiqi üslubunu səciyyələndirir. 22 Ramo J.F. – XVII əsrin birinci yarısı fransız bəstəkarı; harmoniya üzrə nəzəri əsərlərin müəllifi. 23 Metaməntiqi, verilmiş halda – idrakın a priori formalarının özlüyündə, ümumiliyində və zəruriliyində formal məntiqin sərhədləri xaricinə çıxan tədqiqinə aid olan. 24 Antik fəlsəfə əzəldən sözdən kütləvilikdə bu və ya digər qərarın xeyrinə arqumentasiya aləti olaraq aqonal (yunanca - "aqon", mübarizə) istifadə ənənəsi ilə əlaqəli olmuşdur (elə buradan da fəlsəfi həqiqətin aktual aydınlaşdırılma üsulu kimi dialoq, sualları qoya bilmə və onlara cavab vermə bacarığı kimi dialektika meydana çıxır). Nəzəri-idraki və formal-məntiqi problemlərin Şopenhauer tərəfindən xatırlanan məktəblərdə baş verən kristalizasiyası paradoksların, bulmacaların, aporiyaların, sofizmlərin, paralogizmlərin formulə edilməsinə və bir çox hallarda onların şərhində subyektivizmə gətirib çıxarmışdır. Bütün bu tendensiyalar bir yerə toplanmış şəkildə eristikanın mübahisə xatirinə mübahisənin xüsusi instrumental sənəti kimi mövcudluğunda ifadə olunmuşdur. Eleatlar – baxın. Yuxarıda, qeyd. 20; xüsusən Zenon Eleyalı "Axill və tısbağa», "Nizə", "Stadi" və başqa aporiyaların ("çözülməzlərin") müəllifi kimi məşhur idi. Meqarlılar – Sokratın Meqardan olan şagirdi Evklidin əsasını qoyduğu məktəbə mənsub olan filosoflar. Bir sıra aporiya və paradokslarla məşhurdurlar (Evklid: "Buynuzlu", "Yığın", "Keçəl"); analogiya üzrə əqli nəticələrin mümkünlüyünü inkar edirdilər (Evklid); eristiklər – "mübahisəçilər" kimi tanınmışdılar. Sofistlər – bizim eradan əvvəl V əsrin ortaları, VI əsrin birinci yarısı qədim yunan mütəfəkkirləri qrupunun ümumi adıdır; sofist (yunanca - "sofos", "bacarıqlı", "müdrik") sözü ilkin olaraq – şəxsi və ictimai həyatın məsələlərindən agah olan mənasını, sonra isə – ödənişli natiqlik, dialektik, eristika müəllimi mənasını verirdi. Səciyyəvi cizgi – nəzəri-idraki və humanitar məsələlərə maraqdır, bu maraq yığcam bir şəkildə Protaqorun tezisində ifadə olunmuşdur: "İnsan - bütün hər şeyin ölçüsüdür.» Əqli nəticələrin sistematizasiyasının ilk səyləri də və söz yarışmaları gedişində mübahisə edənlərin müraciət etdikləri sofizmlər adını alan, səhv olduğu qabaqcadan məlum olan, amma özünü həqiqi sübut hökmü kimi təqdim edən hiylələrin meydana çıxarılması da ona aid edilir.
26 “Yalançı sofizmi aşağıdakı qaydada ifadə olunur: Tam mümkündür ki, yalançı etiraf etsin ki, o, yalançıdır. Belə bir halda o doğru danışır. Amma doğru danışan kəs yalançı deyildir. Deməli, mümkündür ki, o, yalançı deyildir”. “Buynuzlu” sofizmi isə aşağıdakı qaydada ifadə olunur “İtirmədiyin hər bir şeyə sən maliksən.Buynuzları sən itirməmisən.Buradan belə bir nəticə çıxır ki, sən buynuzlusan” “Üzü örtüklü olan” sofizmi aşağıdakı mühakiməyə gətirilir: -Üzü örtüklü olan bu insanı tanıyırsanmı? -Yox. -Amma bu sənin atandır, Deməli ki, sən öz atanı tanımırsan. 25 Zəka alman dilində qadın cinsindədir – die Vernunft. 26 Kontradiktor əkslik – ziddiyyətli mühakimələr (anlayışlar) arasında elə münasibətdir ki, bu zaman onların hər ikisi birlikdə eyni zamanda nə həqiqi, nə də yalan ola bilməzlər: onlardan biri həqiqi, digəri isə yalandır; üçüncü hal ola bilməz. Şopenhauerdə – məcazi mənada - rasional və hissi idrak arasında hiss anlayışının özünün dağınıqlığı,hissələrə bolünməsi ucbatından nəzəriyyədə yaranan qarşılıqlı istisna münasibətinə tətbiqən istifadə olunur. 27 Höte. Torkvato Tasso II, 1. 28 Hansvurst (almanca, "Hans-kolbasa") – alman xalq teatrının komik personajı. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
537
29 Bu epiqram aşağıdakı kimi səslənir: Vicdanın şübhəsi Yaxınlara həvəslə xidmət edirəm, amma – əfsuslar ki! –onlara meylim də vardır. Budur, bir sual mənə əzab verir: mən, doğrudan da, əxlaqlıyam? Qərar
Başqa yol yoxdur: onlara nifrət etməyə çalışaraq Və ruhunda nifrət duyaraq, borcun tələb etdiyini et. (Şiller İ.H.F. Seç. əsər. 8 cilddə. I c. – М.; Л., 1937. s. 164). 30 Müqayisə edin: Kant. Xalis zəkanın tənqidi. Transsedental analitika. Kitab. II. Giriş. 31 Skeptiklər (yunanca - "tədqiq edən") – antik fəlsəfənin Pirron Elidalı (bizim eradan əvvəl V əsrin sonu) tərəfindən əsası qoyulan istiqamətinə mənsub olan filosoflar. Hissi biliyin səhih olmaması barədə Aristotel təliminə istinad etmişlər; görüntünü, gözlə görməni həqiqətin yeganə meyarı elan etmiş, davranışın ümumi əhəmiyyətə malik olan normalarının əsaslandırması vəzifəsini mənasız hesab etmişlər. Obyektiv həqiqətə iddia edən filosofları doqmatiklər, özlərini isə – həqiqəti axtaranlar hesab etmişlər. Yeni akademiklər – Platon tərəfindən bizim eradan əvvəl 387-ci ildə əsası qoyulan məktəbə aid olan və Karneadın şəxsində skeptiklərin ideyalarını qəbul edən filosoflar; bunun əsası hələ Qədim Akademiyada onun dialektik mübahisələri mütləqləşdirmək meyli ilə qoyulmuşdu. 32 Pirron Elidalı (bizim eradan əvvəl təxminən 365-275 illər) – yunan filosofu, "mühakimə yürütməkdə təmkin göstərməyi" ("epoxe") zəruri hesab etmiş və onu fəlsəfənin əsas metodu kimi qəbul etmişdir. Pirrona görə, bizim şeylər haqqında təsəvvürlərimiz və onlar barədə mühakimələrimiz nə həqiqi, nə də yanlış hesab oluna bilməzlər, buna görə də, onların nə təsdiqinə, nə də inkarına meyl göstərmək lazım deyildir, "sarsılmaz, dəyişməz" qalaraq şeylərə belə bir münasibətdən "ataraksiya" (sakitlik, soyuqqanlılıq, təlaşa düşməmə) – ölüm və ağrı qarşısında qorxunun dəf edilməsi də daxil olmaqla "sayıqlamasayaq qarabasma"dan azad olma - meydana çıxır. 33 Paralogizm (yunanca - "düzgün olmayan mühakimə") – qəsdən törədilməyən məntiqi səhvlər (sofizmdən, kimi isə yanılmaya yönəltmə niyyəti ilə edilən səhvlərdən fərqli olaraq). 34 Papa IV Martinin (1281-1285) zərbi-məsələ çevrilən sözlərindən istifadə edərək, Şopenhauer Nyutonun onun baxışında səhv kimi görünən rəng nəzəriyyəsinə rişxənd edir. 35 Orta əsr sxolastikasının Aristotel metafizikasından mənimsədiyi anlayışlar. 36 Filosof-sxolast Duns Skot (XIII əsrin ikinci yarısı) belə güman etmişdir ki, yalnız intellekt təsəvvürün aşağı hissi qabiliyyətindən "ümumi təbiəti" çəkib çıxarır və onu anlayışa çevirir. 37 Ruscaya tərcümə N.İ.Qnediçindir. 38 Yəni, əxlaqın elə bir anlamı ilə bağlı olan sistemlər ki, bu zaman əxlaqi motiv heç bir "xarici" məzmuna, - nə utilitar-evdemonik, nə də teistik məzmuna malik olmayan, müstəsna dərəcədə özlüyündə dəyərli olan kimi şərh olunur (bu halda nəzərdə tutulur ki, Tanrı haqqında xalis xarici, cəza və mükafat verən instansiya kimi təsəvvür fəziləti Tanrıya və insana təmənnasız məhəbbət ehkamı üzərində əsaslandıran xristian etikasına ziddir). 39 Stoik etika evdemonistikdir ("evdemoniya" yunanca "ruhun yaxşı durumu" mənasını verir), müdriklik sayəsində daxili azadlığa nail olma vasitəsilə xoşbəxtliyin əldə edilməsinə yönəmlidir; digər bütün hər bir şey "adiafora" (fərqi, dəxli olmayan) kimi nəzərdən keçirilir; stoiklərin etik idealı – "ehtirassızlığa" ("apatiya"ya) nail olan və xarici şəraitdən asılı olmayan ("avtarkiya") müdrikdir: müdrik təbiətin qərəzsizliyinə əməl edir və öz "taleyini" sevir. 40 Stoisizm – antik fəlsəfənin məktəbidir, bu ad həmin məktəbə Afinada portikin (yunanca, "staya") adı ilə Zenon Kition tərəfindən verilmişdir. Onun ümumən qəbul olunmuş dövrlərə bölünməsi və ən çox məşhur olan nümayəndələri aşağıdakılardır: Qədim Stoya (bizim eradan əvvəl IY- III əsrlər) – Zenon, Kleanf, Xrisipp; Orta Stoya (bizim eradan əvvəl II-I əsrlər) – Paneti və Posidoni; Son Stoya (bizim eranın I-II əsrləri), Qədim Roma – Seneka, Epiktet, Mark Avreli. 41 Peripatetiklər (yunanca "peripateo" - "gəzişirəm") - Aristotel tərəfindən əsası qoyulan məktəbin fəlsəfi ənənələrinə mənsub olan mütəfəkkirlər. Aristotel irsi əsasında bütün bilik sahələrinin sistematik bir qaydada işlənib hazırlanması ilə məşğul olmuşlar; ənənə bizim eranın IV əsrinə kimi mövcud olmuşdur. Epikürçülər – Epikürün antik fəlsəfədə ardıcılları, ilkin olaraq – Afinada; bizim eradan əvvəl II əsrin sonunda epikürçülər romalılar içərisində də meydana çıxmışlar (onların ən görkəmlisi – Lukretsidir). Epikür etikası evdemonikdir: əzabın yoxluğu, olmaması kimi başa düşülən həzz, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
538
"ataraksiya" ("sakitlik, dinclik, rahatlıq, asayiş") – yeganə nemətdir; həyəcanlardan və təhlükələrdən yan keçərək "sezilmədən yaşamağa" səy etmək lazımdır. 42 Horatsi. Məktublar 1, 18, 97. İKİNCİ KİTAB
1 Nettesheymli Aqippa. Məktublar, V, 14. 2 Etiologiya (yunanca) – səbəblər haqqında təlim. 3 Şopenhauerin empirik və mücərrəd xarakter haqqında Kant təlimi adlandırdığı ―eyni əməldə təbiətin mexanizmi ilə azadlıq arasında zahiri ziddiyyətin" Kant tərəfindən həllindən nəticə kimi çıxarıla bilər (Praktik zəkanın tənqidi. 4.1. Fəsil Z), yəni: ―...Subyektin azadlığı ilə bir araya sığmayan təbii zərurət yalnız o şeyin təriflərinə, təyinlərinə xasdır ki, o, zamanın şərtlərinə, deməli, yalnız hadisə, təzahür kimi fəaliyyət göstərən subyektin təyinlərinə tabedir, deməli, onun hər bir əməlini müəyyənləşdirən əsaslar ondadır ki, o, keçmiş zamana aiddir və artıq onun hakimiyyəti altında deyildir (buraya onun artıq yerinə yetirdiyi əməlləri və onun bir fenomen olaraq öz gözlərində bununla müəyyənləşən xarakteri aid etmək lazımdır. Amma digər tərəfdən, özünü, həmçinin özlündə şey kimi dərk edən elə həmin subyekt öz mövcudluğunu nəzərdən keçirir və o, zamanın şərtlərinə tabe olduğu üçün... onun bu mövcudluğunda onun üçün onun iradəsinin təyinindən əvvəlcə heç nə yoxdur, hər bir əməli və ümumiyyətlə, daxili hissə uyğun olaraq onun mövcudluğunun hər bir dəyişən təyinini, hətta onun hissi dünyaya məxsus olan varlıq kimi mövcudluğunun bütün ardıcıl sırasını onun mücərrəd mövcudluğu şüurunda qətiyyən onun noumen olaraq səbəbiyyətin əsasını müəyyənləşdirən kimi deyil, yalnız nəticə kimi nəzərdən keçirir. Bu, münasibətdə zəkavi varlıq özünün qanunu pozan hər bir əməli barədə tam əsasla deyə bilər ki, o, onu etməyə bilərdi, baxmayaraq ki, bu əməl cari zamanda kifayət qədər müəyyəndir və elə buna görə də, hökmən zəruridir; əslində, özlüyündə, bu əməl onu müəyyənləşdirən hər bir şeylə birgə onun xarakterinin yeganə fenomeninə məxsusdur ki, bunu onun özü özünə yaradır və onun əsasında onun özü özünə hər hansı bir hissiyyatdan müstəqil olan səbəb olaraq bu hadisələrin səbəbiyyətini aid edir‖. (İ.Kant. Əsərləri:6 cilddə, 4-cü cild, 4.1. M., 1965 s. 426-427). 4 Verilmiş termin kimyada istifadə olunmuşdur və cansız kimyəvi elementlərin (fiziki vasitələrlə – qarışdırılmaqla, ovxalamaqla, toz halına salmaqla və digər vasitələrlə əlaqələndirilməyən kimyəvi elementlərin) cəzb etmə və dəf etmə, mövcud olan əlaqələri ləğv etmə və yeni əlaqələri yaratma qabiliyyətini işarə etmişdir, – guya onlara iradə payı verilmişdir. Belə ki, bu analogiya üzrə qabiliyyət atom-molekulyar təsəvvürlər hələ ki,qəti olaraq təsdiq olunmayana qədər, XIX əsrin 60-cı illərinə kimi, məsələn İsveç kimyaçısı T.Berqmanın "De attractianibus selectivis" ("Seçimli oxşarlıq", almancadan ruscaya tərcüməsi, 1772) əsərində şərh olunmuşdur. 5 Bu adların bir sırada xatırlanması onunla əlaqəlidir ki, onların fəlsəfəsinin əsası o barədə təsəvvürdür ki, dünyada təsadüf (səbəbsizlik) yoxdur; buna görə də dünya haqqında elm – mexanikadır (Dekart, Lessaj). 6 Angelus Silezius. Kərrubi (mələk) yolçusu, 1, 8. 7 Belə bir qarşıqoyulma tamamilə bəraət qazandırıla biləndir, çünki Platon ideyanı obyektiv reallığa, əgər Kant terminologiyasından istifadə etsək, "özündə şey"ə çevirərək, onu hipostazlaşdırır və ontolojiləşdirir (ideya Platonda – təkcəli şeylərdən ayrılıqda mövcud olan transsedental mücərrəd formadır, səhih biliyin obyektidir, ayrılıqda mövcud olan təkcəli şeylər ona "aiddir"); Kantda isə ideya – dərk edən zəkanın əməlinin konstitutiv prinsipidir, onun requlyativi və oriyentiridir (müqayisə edin: Kant. Xalis zəkanın tənqidi. Transsedental analitika. Kitab 1. Bölmə 1). 8 Okkazisionalizm adını alan və XYII əsr Qərbi Avropa fəlsəfəsinin istiqamətini təşkil edən həmin bu təlimin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, fikrin və ya iradə aktının maddi vəsiləsi özlüyündə onların qeyri-kafi səbəbi kimi elan olunmuşdur; bədənin və ruhun qarşılıqlı təsiri ilahi müdaxilənin daimi və birbaşa möcüzəsi kimi izah olunmuşdur. 9 Aristotel fəlsəfəsində mühüm əhəmiyyət kəsb edən forma – varlığın dörd ali "prinsiplərindən" biridir (materiya və ya substratla, hər hansı bir hərəkətin mənbəyi və ya təşəkkül prosesinin məqsədi ilə yanaşı), daha konkret deyilsə, – "eydos"dur, və ya "nə olma"dır, mahiyyətdir ("essensiya") ; Platon ideyasından fərqli olaraq, o, şeylərin çoxluğu ilə yanaşı müstəqil olaraq mövcud deyildir, onların yalnız konkret çoxluğunda mövcuddur. Bax. Həmçinin kitab. 3, qeyd. 17. 10 İn və yan (Çin dilində, "qaranlıq" və "işıqlı") – qədim Çin müdrikliyinin cüt anlayışları, Kainatın dualizmini ifadə edən simvolları: passiv və aktiv, yumşaq və bərk, daxili və xarici, qadın və kişi, dünyəvi və səmavi, ay və günəş, cüt və tək və s. İn və yan haqqında təlimin kosmoqonik aspekti dünyanın ilkin www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
539
xaosdan şey müəyyənliyinə keçidini səciyyələndirir; onların qarşılıqlı təsiri, şeylərin dəyişiklik, qarşılıqlı çevrilmə və qovuşma prosesini, həmçinin də nizamını, bütün mövcudatın quruluşunu izah edir. 11 Kabbala (qədim yəhudi dilində, "rəvayət") – iudaizmə(yəhudiliyə) əsaslanan gizli təlim, onun əsasları Kastiliyada XIII əsrin sonunda arami dilində yazılmış "Nur kitabı"nda, və ya "Zoqar"da formulə edilmişdir, bu kitabın müəllifi, yəqin ki, yəhudi Musa Leonlu ? olmuşdu. Şopenhauer kabbalanı işarələrlə (ədədlərlə) Kainatın quruluşu arasında anlayış-simvol analogiyaları prinsipi üzərində qurulmuş bir sıra təlimlərlə eyni sırada xatırlayır (pifaqoreizm, Çin kitabı "İ tszin" və başqaları). Belə ki, XVI əsrdən başlayaraq kabbala ənənələrində Müqəddəs Yazının sözlərinin, o cümlədən də, Tanrının adının hərflərinin kosmik hadisələrin simvolları kimi tərkib hissələrinə parçalanması ilə əlaqəli olan magik-tətbiqi tərəfi, sözün hərflərinin ədəd mənalarının onun başqa sözlə əvəz olunması ilə, ekvivalent ədəd mənası ilə istifadəsi, və s. üstünlük təşkil edir. 12 Höte. Faust I, 1940. – Enheiresis naturae (yunan - və latın terminlərinin birləşdirilməsi) – "təbiətin fəaliyyət üsulu.‖ 13 Plavt. Eşşəklər, 493-495. 14 Söhbət planetar sistemin ilkin "dumanlıqdan" (diffuz maddəsi buludundan) mərkəzəqaçma qüvvəsinin təsiri nəticəsində yaranması ilə bağlı Kantın kosmoqonik hipotezindən gedir ("Ümumi təbii tarix və səma nəzəriyyəsi", 1755). Sonralar (1796) analoji hipotezi Laplas irəli sürmüşdür. 15 Mifə uyğun olaraq, Miken hökmdarı Aqamemnonun qızı İfigeniya, atasının iradəsi üzrə sonuncunun günahını yumaq üçün özünü qurban verməli idi. Artemidanın xallı maralını onun müqəddəs meşəsində öldürən Aqamemnon lovğalanmışdı ki, oxu sərrast atması ilə meşələr sahibinin özü ilə də yarışa bilər (buna görə də, ilahə axayyalların Aqamemnonun başçılığı altında Troyaya üz tutan gəmilərini Troyaya doğru əsən küləkdən məhrum etmişdi). Hələ antik dövrdə İfigeniyanın qurban verilməsi süjeti Lukretsi tərəfindən dinin cinayətkar və günahkar amansızlığının sübutu kimi istifadə olunmuşdur (Bax: Lukretsi. Şeylərin təbiəti haqqında) I, 80-101). 16 Şopenhauerin müqayisəsi qədim, amma indiki zamanda da aktual olan ənənəyə əsaslanır, bu ənənənin çərçivələri daxilində ədəd (müxtəlif musiqi faktlarının – səslər sırasında, takt ölçülərində və s. intervalların, pillələr sırasının, nizamının varlığının ifadəçisi olmaqla) musiqini varlığın universal- simvolik şərhinin bu və ya digər elementləri ilə əlaqələndirir, bununla bağlı olaraq, musiqinin dilin son dərəcə dərin metafizik mənası ilə dolu olan kimi – "təbiətin dilinin" analoqu kimi – anlamı imkanı meydana çıxır. 17 Təbiətin teleologiyası – təbii proseslərin məqsədəuyğunluğu haqqında, onların nə üçün, hansı məqsəd naminə həyata keçməsi sualına cavab verən təlim: bu təlimə görə, ideal qaydada qoyulmuş məqsəd (son nəticə) hadisələrin konkret gedişini qabaqcadan müəyyənləşdirir. Şopenhauer "təbiətin teleologiyası" anlayışından Kant mənasında istifadə edir və onun üçün özlüyündə mənasız olan, şüursuz təbii məqsədəuyğunluq (Kanta görə, "məqsədsiz məqsədəuyğunluq") son nəticədə yalnız insani təyinatın unikal müəyyənliyindən – əxlaqi azadlıqdan - çıxış edilərək başa düşülə bilər (Kantın sözlərinə görə, ―vasitəsilə təbiətin bizimlə öz gözəl formalarında danışdığı belə bir şifrələnmiş məktubun şifrəsinin açılması" aşağıdakılardan ibarətdir‖. Təbiət sanki bizə nəsə elə bir şey deyir ki, o, yəqin ki, daha yüksək mənaya malikdir", – biz məqsədi heç bir yerdə tapmadığımız üçün, "təbii olaraq onu özümüzdə axtarırıq, yəni, orada axtarırıq ki, bu, varlığımızın son məqsədini təşkil edir, – biz onu əxlaqi təyinatımızda axtarırıq .‖ –İ. Кант əsərləri.: 6 cilddə,.5-ci c.,. М., 1966. s.. 315-317). 18 Mikrokosm (yunanca, "kiçik dünya") – onunla qoşa olan makrokosm (yunanca, "böyük dünya") kateqoriyası ilə yanaşı qoyulan kateqoriya. Bu kateqoriyaların konseptual məzmunu mikrokosm və makrokosm arasında oxşarlıq münasibətidir: əgər insanı dünya ilə analogiyada nəzərdən keçirirlərsə, onda bu, bir qayda olaraq, sonuncunun şəxssiz və ya fövqəlşəxsi kosmik qüvvələr və proseslər içərisində əriyib itməsinə aparıb çıxarır, əgər əksinə, dünyanı insanla analogiyada nəzərdən keçirirlərsə, onda kosmosun özü antropomorf olaraq şərh olunur. Şopenhauer verilmiş halda mikrokosmun və makrokosmun münasibətinin "kosmoloji" interpretasiyanın tipoloji-ümumiləşmiş nümunəsi kimi Falesin fəlsəfəsinə və onun "antropoloji" şərhinin nümunəsi kimi Sokratın fəlsəfəsinə müraciət edərək, şərti müqayisədən istifadə edir. Sonuncu o ölçüdə düzgündür ki, bu ölçüdə Sokrat Delfada həkk olunan "Özünü dərk et" əmrinə əməl edir .
|