Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 511
birtəhər mövcud idi * : indi ölüm bu sonuncu kövrək əlaqəni də qırır. Ömrünü bu cür başa vuranlar üçün, eyni zamanda dünya da sona çatır. Və mənim burada zəif dillə və yalnız ümumi cizgilərdə təsvir etdiyim bütün hər bir şey qətiyyən, əsla qondarma fəlsəfi nağıl deyildir və heç də bu gün meydana gəlməmişdir: yox, xristianlar içərisində və ondan da daha çox hinduistlər və buddistlər içərisində, həmçinin də digər dini təlimlərin ardıcılları içərisində bir çox gözəl qəlblərin və müqəddəslərin qibtə olunacaq həyatları belə idi. Bu insanların zəkalarında möhkəmlənmiş ehkamların bütün fərqliliyi halında, onların hamısının həyat tərzində daxili, bilavasitə, intuitiv idrak tamamilə eyni dərəcədə ifadə olunmuşdur. Elə yalnız bu daxili, bilavasitə, intuitiv idrak da hər hansı bir fəzilətin və müqəddəsliyin mənbəyi ola bilər. Zira burada da bizim bütün araşdırmamız üçün çox vacib olan intuitiv və abstrakt, mücərrəd idrak arasında hər yerdə özünü göstərən, amma bu vaxta qədər həddindən artıq az nəzərə alınan o böyük fərq aşkar olur. Dərin uçurum idrakın bu iki növünü bir-birindən ayırır və onun vasitəsilə yalnız fəlsəfə buuçurumun vasitəsilə, ondan keçməklə dünyanın mahiyyətinin dərk olunmasına aparıb çıxarır. Doğrudan da intuitiv olaraq, və ya in
refleksiyaya çevirməksə – filosofun işidir, o, başqa heç nə ilə məşğul ola bilməz və olmamalıdır. Və burada müqəddəsliyin, özündən imtinanın, iradənin öldürülməsinin, asketizmin daxili mahiyyəti, ehtimal ki, ilk dəfə, abstrakt, mücərrəd olaraq və hansısa mifin qarışığı olmadan, öz məxsusi mahiyyətinin mükəmməl bir tərzdə dərk olunmasının iradə üçün hər cür istəyin kviyetivinə çevrilməsindən sonra baş verən həyat iradəsinin inkarı kimi ifadə olunmuşdur. Bunu bilavasitə olaraq isə, bir dəfə öz zəkaları ilə qəbul etdikləri ehkamlara uyğun olaraq tamamilə müxtəlif dillərdə eyni daxili inamla danışan bütün müqəddəslər və övliyalar dərk etmiş və öz həyatları ilə ifadə etmişlər, həmin bu ehkamlara uyğun olaraq və onların təsiri ilə hind müqəddəsi, xristian müqəddəsi və ya lamaist müqəddəs özlərinin əməlləri haqqında özlərinə tamamilə müxtəlif hesabatlar verməlidirlər, amma bu, işin mahiyyəti üçün tamamilə fərqsizdir. Müqəddəs ərən, vəli öz başını cəfəng fikirlərlə doldura və ya, əksinə o, filosof da ola bilər: bunun fərqi yoxdur. Yalnız onun əməlləri onun müqəddəsliyindən xəbər verir, zira əxlaqi cəhətdən onlar abstrakt, mücərrəd idrakdan deyil, dünyanın və onun mahiyyətinin intuitiv olaraq qavranılmış, bilavasitə dərk edilmiş olmasından çıxış edirlər, və yalnız öz zəkalarını təmin etmək üçün onları hansısa ehkamın köməyi ilə izah edirlər. Elə buna görə də, eyni dərəcədə lazım deyildir ki, müqəddəs filosof olsun, filosof isə müqəddəs olsun, eləcə də, lazım deyildir ki, çox gözəl bir insan böyük heykəltəraş olsun və ya böyük heykəltəraş gözəl simalı bir insan olsun. Ümumiyyətlə əxlaqçıdan tələb etmək qəribədir ki, o, özünün malik olduğu fəzilətlərdən savayı, başqa fəzilətləri təbliğ etməsin. Dünyanın bütün mahiyyətini abstrakt, mücərrəd, ümumi və aydın formada əks olunmuş şəkil kimi anlayışlarda yenidən canlandırmaq, yaratmaq və onu
* Bu fikir sanskrit dilində "Sankxya-Karika" adlı qədim fəlsəfi əsərdə gözəl müqayisədə ifadə olunmuşdur: ―Hər halda ruh bir müddət bədənə örtülmüş halda qalır, – necə ki, dulusçu dəzgahının çarxı, əvvəlcədən aldığı təkanın sayəsində, qab artıq hazır olan zaman da hələ ki fırlanmaqda davam edir. Aydınlaşmış, nurlanmış ruh yalnız o zaman bədəndən ayrılır və onun üçün təbiət yox olur ki, bu zaman onun günahdan arınması tam azad olması başlayır‖. Colebrooke, "On the philosophy of the Hindus: Miscellaneous essays", т. I, сящ. 259. "Sankhya Karica by Horace Wilson", § 67, səh. 184.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
512
sabit,dayanıqlı və həmişə mövcud anlayışlarda zəkaya təqdim etmək – fəlsəfə, bax budur və bundan başqa bir şey deyildir. Birinci kitabda Verulamlı Bekondan gətirilmiş sitatı xatırladıram. Amma həyat iradəsinin inkarının, gözəl ruhun ömür yolunun, könüllü cəfakeşin və müqəddəsin tam təslimiyyatının mənim tərəfimdən təsviri məhz yalnız abstrakt və ümumidir, buna görə də soyuqdur. İradənin inkarının irəli gəldiyi idrak intuitivdir, abstrakt, mücərrəd olmadığından özünün tam ifadəsini abstrakt, mücərrəd anlayışlarda deyil, yalnız əməllərdə və həyat tərzində tapır. Buna görə də, bizim fəlsəfi olaraq həyat iradəsinin inkarı kimi işarə etdiyimizi daha yaxşı anlamaq üçün, təcrübədən və gerçəklikdən nümunələrlə tanış olmaq lazımdır. Əlbəttə ki, gündəlik təcrübədə biz onlarla rastlaşmırıq: Spinozanın gözəl bir şəkildə dediyi kimi, nam omnia praeclara tarn difficilia quam rara sunt *zira gözəl olan bütün hər bir şey nadir olduğu qədər də, çətindir] clxxxvii . Buna görə də, əgər bizim qismətimizə belə insanların şahidi-müasiri olmaq xüsusi xoşbəxtliyi düşmürsə, bizə onların tərcümeyi-halları ilə qane olmaq lazım gəlir. Hind ədəbiyyatı, bizim bu vaxta qədər bildiyimiz o qədər də çox olmayan tərcümələrdən artıq göründüyü kimi, müqəddəslərin, zahidlərin, ərənlərin samani, clxxxviii sanias adlandırılanların və s. fədakarların vəsfi-halları ilə çox zəngindir. Hətta heç də bütün münasibətlərdə təriflərə layiq olmamasına baxmayaraq məşhur olan "Mythologie des Indous
cildin 13-cü fəsli). Xristianlar içərisində də müvafiq nümunələr baxımından elə bir çatışmazlıq yoxdur. Gah müqəddəs zatlar, ruhlar, gah pietist, gah kviyetist, gah xəyalpərvər mömin və i.a. adlandırılan şəxslərin daha çox hissəsi pis, bərbad yazılmış tərcümeyi-hallarını oxuyun. Belə tərcümeyi-halların məcmuələri müxtəlif zamanlarda tərtib olunmuşdur, – məsələn, Tersteqenin "Müqəddəs ruhların həyatları", Raytsın "Yenidən doğulanların tarixi"; bizim günlərdə Kannenin məcmuəsi meydana çıxmışdır ki, burada bir çox sərsəm şeylərlə yanaşı nəsə yaxşı şeylər də vardır, buraya mən xüsusən "Beata Şturminin həyatı"nı aid edirəm. Layiq olduğu yeri burada müqəddəs Fransisk Assizlinin – asketizmin bu həqiqi mücəssəməsinin və dilənçilik edən bütün monaxların proobrazının-həyatı tutmalıdır clxxxix . Fransisk Assizlinin yoxsa kiçik müasiri, məşhur sxolast müqəddəs Bonaventura cxc
tərəfindən təsvir olunmuş həyatı bu yaxınlarda yeni nəşrdə çap olunmuşdur: "Vita S. Francisci a S. Bonaventura concinnata" (Soest, 1843), bundan bir qədər əvvəl isə Fransiskin Fransada diqqətlə, təfsilatları ilə yerinə yetirilmiş, bütün mənbələri nəzərə alan tərcümeyi-halı meydana çıxmışdır: "Histoire de S. Francois d'Assise, par Chavin de Mallan" (1845). Bizdə rahiblik barədə bu kilsə ədəbiyyatının şərq paraleli olaraq hədsiz maraqlı bir kitab vardır: Spence Hardy "Eastern monachism, an account of the order of mendicants founded by
görünür ki, onun teist və ya ateist dindən çıxış etməsi onun üçün nə qədər də fərqsizdir. Amma mən özüm şərh etdiyim fikirlərin səciyyəvi, yüksək dərəcədə təfsilatları ilə verilmiş nümunəsi və faktiki illüstrasiyası olaraq xüsusən xanım Qüyonun (Guion) avtobioqrafiyasını tövsiyə edə bilərdim: mənim həmişə dərin pərəstiş və rəğbətlə xatırladığım bu gözəl və böyük ruh ilə tanış olmaq, eyni zamanda, onun idrakının alt qatlarına enərək ruhunun ülvi cizgilərinə layiq olduğu qiyməti vermək, – hər bir ən yaxşı insan üçün o ölçüdə fərəhli olmalıdır ki, həmin ölçüdə yuxarıda xatırlanan kitab bayağı zövqə malik insanların, yəni əksəriyyətin nəzərində pis www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
513
olacaqdır, zira hər yerdə və hökmən hər bir kəs yalnız onu qiymətləndirə bilər ki, o, ona müəyyən dərəcədə doğma və yaxındır, ona qarşı zəif də olsa meyli vardır. Bu, həm intellektual, həm də etik sferaya aiddir. Hansısa cəhətdən burada uyğun nümunə olaraq hətta Spinozanın məşhur fransız tərcümeyi-halı da çıxış edir, - əgər ona açar olaraq "İntellektin mükəmməlləşdirilməsi barədə" adlı olduqca qeyri-kafi olan traktatına gözəl girişdən istifadə etsək – bu yeri mən eyni zamanda ehtiraslar burulğanını ram etmək üçün mənə məlum olan vasitələrin ən təsirlisi olaraq tövsiyə edə bilərəm. Nəhayət, böyük Hötenin özü, o, hansı dərəcədə ellin olursa-olsun, bəşəriyyətin bu son dərəcə gözəl tərəfini bizə poeziyanı “düzü-düz, əyrini-əyri” göstərməyi özünə layiq bilirdi: o, "Gözəl ruhun etirafı"nda xanım Klettenberqin ideallaşdırılmış həyatını təsvir etmiş, sonradan isə, öz avtobioqrafiyasında bu barədə tarixi məlumatlar da vermişdir; bundan savayı, o, hətta iki dəfə bizə müqəddəs Filipp Nerinin tarixini nəql etmişdir. Ümumdünya tarixi belə insanlar barədə, əlbəttə ki, həmişə susacaq, susmalıdır da, amma onların həyatı bizim tədqiqatın bu vacib hissəsinin ən yaxşı və yeganə qaneedici illüstrasiyasıdır. Zira ümumdünya tarixinin materialı tamamilə başqa və hətta əksdir, yəni, həyat iradəsinin inkarı və məhv edilməsi deyildir, əksinə, saysız-hesabsız fərdlərdə onun təsdiqi və təzahürüdür, bu təzahürdə iradənin özlüyündə ikiləşməsi onun təcəssümünün son zirvəsində tam aydınlığı ilə çıxış edir və bizim gözlərimiz qarşısında tam aşkar bir tərzdə ayrıca şəxsiyyətin öz ağlı sayəsində hökmranlığı, sayca çoxluğu sayəsində kütlənin hakimiyyəti baş verir, taledə öz təcəssümünü tapan təsadüfün qüdrəti baş verir, bütün meyllərin əbədi bihudəliyi və heç nəliyi baş verir. Burada müvəqqəti hadisələrin, təzahürlərin ardınca getməyərək, filosof olaraq isə əməllərin etik mənasını anlamağa çalışaraq və onu burada bizim üçün əhəmiyyətli və vacib olan bütün hər bir şeyin yeganə ölçüsü kimi qəbul edərək, biz adinin və bayağının əsl təzyiqindən qorxuya düşmürük və etiraf edirik ki, dünyanın yalnız təsəvvür edə bildiyi ən böyük, ən vacib və ən əlamətdar hadisə, – ümumdünya istilaçısı deyildir, sülhün qalibidir cxci , yəni əslində belə bir idrakla himayə edilmiş insanın sakit və gözə çarpmayan həyatı olmaqdan başqa bir şey deyildir, bu idrakın təsiri ilə o, hər şeyi əhatə edən, hər bir şeydə fəaliyyət göstərən və meyl edən həyata yönümlü iradənin qarşısını alır və onu özündən kənarlaşdırır, belə ki iradə azadlığı onun əməllərini adinin tam əksi edərək, yalnız burada, yalnız onun daxilində təzahür olunur. Beləliklə, özlərindən üz döndərən insanların müqəddəslərin tərcümeyi-halı əksər hissəsində çox pis yazılmasına baxmayaraq və hər cür mövhumatla və cəfəngiyatla çulğaşmasına baxmayaraq, bu cəhətdən hər halda məzmununun əhəmiyyətliliyi sayəsində filosof üçün, hətta Plutarxa və Liviyə nisbətən müqayisə olunmaz dərəcədə daha ibrətamiz və daha mühümdür. Şərhimizin abstrakt, mücərrəd ümumiliyində bizim həyata iradəsinin inkarı adlandırdığımızı daha yaxşı və daha tam aydınlaşdırmaqdan ötrü bu mənada verilən və bu ruhun daşıyıcıları tərəfindən verilmiş əxlaqi əhdlərə, vəsiyyətlərə, ibrətlərə nüfuz etmək çox faydalı olardı; onlar bizim baxışlarımızın nə qədər qədim olduğunu üzə çıxaracaqlar, onların xalis fəlsəfi qiyafənin bütün yeniliyi ilə yanaşı. Bizə bütün hər bir şeydən yaxın olanı xristianlıqdır; onun etikası büsbütün göstərilən ruhla dolub-daşır və yalnız insansevərliyin yüksək dərəcələrinə deyil, həm də özündən imtinaya aparıb çıxarır; və bu tərəfin aşkar rüşeym şəklində artıq apostol işarələrində üzə çıxmasına baxmayaraq, o, yalnız sonralar tam inkişaf etdirilmiş və explicite www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
514
olaraq ifadə olunmuşdur. Apostollar, həvarilər .bizə bunları vəsiyyət etmişlər: öz yaxınlarını elə özün qədər sev, xeyriyyəçilik et, nifrətin əvəzini xeyrixahlıq, məhəbbətlə ver, səbr et, mülayim,helimli ol hər cür incikliklərə qarşılıq vermədən döz, ehtirasın qarşısının alınması xatirinə yeməkdə mötədillik et, – bunları bir araya sığışdıra bilənlər üçünsə – cinsi məhəbbətdən tamamilə imtina. Biz artıq burada asketizmin, və ya iradənin həqiqi inkarının ilk pillələrini görürük, – sonuncu ifadə İncildə "özündən üz döndərmək" və "öz xaçını götürmək" adlandırılanlarla (Matf. 16, 24, 25; Mark 8, 34, 35; Luka 9, 23, 24; 14, 26, 27, 33) eyni mənanı verir. Bu asketik istiqamət getdikcə daha çox inkişaf etmişdir və zahidləri, fədakarları, müctəhidləri, tərki-dünya olanları və rahibləri yaratmışdır, – bu hadisənin mənbəyi özlüyündə təmiz və müqəddəsdir, amma məhz buna görə də, insanların əksəriyyəti üçün tamamilə güc çatmaz, yetilməzdir və səbəbdən də o, sonradan yalnız ikiüzlülüyü və tənhalığı doğura bilmişdir, zira abusus optimi pessimus *yaxşıdan sui-istifadə etmə sui-istifadələrin ən pisidir]. Bu asketik özək,həlqə xristianlığın sonrakı inkişafında, xristian müqəddəslərinin və mistiklərinin əsərlərində tam çiçəklənmə dövrünə yetişdi. Onlar xalis, təmiz məhəbbətlə yanaşı həmçinin tam təslimiyyatı, könüllü və şərtsiz dilənçiliyi, həqiqi dincliyi, dünyəvi olan bütün hər bir şeyə qarşı tam biganəliyi, öz şəxsi iradəsinin öldürülməsini və Tanrıda yenidən doğuluşu, öz şəxsiyyətinin tam unudulmasını və Tanrının seyrinə qapanmanı təbliğ edirlər. Bunun tam təsvirini Fenelonda, onun "Explicationt des maximes des Saints sur la vie interieure" əsərində tapmaq mümkündür. Amma xristianlığın ruhu öz inkişafında alman mistiklərinin əsərlərindən, – xüsusən Mayster Ekhxartda layiq olduğu şöhrətlə qarşılanan "Alman teologiyası" kitabından başqa heç bir yerdə belə tam və qüdrətli bir şəkildə ifadə olunmamışdır, Lüter özünün bu kitaba yazdığı ön sözdə deyir ki, Bibliyadan və Avqustindən savayı başqa heç bir kitab onu Tanrı, Məsih və insan barədə belə yaxşı maarifləndirməmiş,işıqlandırmamışdır (buna baxmayaraq, onun əsl və təhrif olunmamış mətnini biz yalnız 1851-ci ilə, Pfeyferin Ştutqart nəşrində almışıq). Onda verilmiş öyüdlər, nəsihətlər və dərslər mənim həyat iradəsinin inkarı kimi xarakterizə etdiyimin ən tam,ən dərin daxili inamla dolub-daşan təsvirini təşkil edirlər, deməli, ondan yəhudi- protestantsayağı özünə güvənmə ilə ayrılmazdan öncə, onunla tanış olmaq lazımdır cxcii . Taulerin "Məsihin yoxsul həyatının təqlidi" əsəri də onun "Medulla animae" ["Ruhun mahiyyəti"] əsəri ilə birgə elə həmin gözəl ruhda yazılmışdır, baxmayaraq ki, ləyaqətcə onlar, yuxarıda xatırlanan əsərə qətiyyən bərabər hesab edilə bilməz. Mənə elə gəlir ki, bu əsl xristian mistiklərinin təlimlərinin Yeni Əhdə(əhdi-cədidə) münasibəti spirtin şəraba münasibəti kimidir. Və ya: Yeni Əhddə bizə dumanlı tüstüdə olduğu kimi görünən şey mistiklərin əsərlərində qarşımızda örtük olmadan, tam aydınlığı və təmizliyi ilə canlanır. Nəhayət, Yeni Əhddə ilk sirri-qeybi, mistiklərdə isə – ikinci sirri-qeybi (ayinlərin mənasını), ςμικρα και μεγαλα μυςτηρια *kiçik və böyük misteriyalar+ görmək olar. Bizim həyat iradəsinin inkarı adlandırdığımız şey sanskrit dilinin ən qədim abidələrində xristian kilsəsində və qərb dünyasında ola bildiyinə nisbətən daha çox inkişaf etmiş, hərtərəfli ifadə olunmuş və canlı bir tərzdə şərh olunan kimi qarşıda dayanır. Burada həyata bu mühüm əxlaqi baxışın daha dərin inkişafa və daha artıq bir dərəcədə müəyyən olan ifadə olunmaya nail ola bilməsini, ehtimal ki, başlıca olaraq o xüsusa aid etmək lazımdır ki, o, burada ona tamamilə yad olan elementlə məhdudlaşmamışdır, xristianlıqda təzahür olunan belə bir yad element yəhudi dini təlimidir ki, dinmizin ülvi Banisi ona zəruri olaraq uyğunlaşmalı idi, qismən şüurlu
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
515
olaraq, qismən də, ola bilər, onun özü üçün həm də şüursuz olaraq. Bunun təsiri ilə də xristianlıq iki çox müxtəlifcinsli elementdən ibarətdir: onlardan biri xalis etik elementdir, onu mən hətta daha üstün dərəcədə xristian elementi adlandırardım və onu artıq ondan əvvəl mövcud olan yəhudi doqmatizmindən ayırardım cxciii
. Əgər bir çox hallarda, xüsusən də bizim zamanda belə bir qorxu, belə bir təhlükə dilə gətirilirsə ki, Məsihin gözəl və nəcib dini haçansa tam tənəzzülə gəlib çıxa bilər, onda mən bunu təkcə onunla izah edərdim ki, o, bir sadə elementdən ibarət deyildir, əzəldən müxtəlifcinsli olan, öz aralarında yalnız tarixi hadisələrin təsiri ilə birləşən iki elementdən ibarətdir və bu elementlərin gəlib çatan zamanın ruhu ilə uzlaşmayan bənzəyişi, onların ona eyni olmayan reaksiyası parçalanmaya və tənəzzülə gətirib çıxara bilər, amma bundan sonra xristianlığın xalis etik tərəfi hər halda zədələnməmiş qalır, zira o, pozulmazdır. Hinduistlərin etikasına qaldıqda isə, onların ədəbiyyatı ilə tanışlığımızın çatışmazlığa, nə qədər yetərsiz olmasına baxmayaraq o, bizə Vedalardan, puranalardan poetik əsərlərdən, miflərdən, müqəddəslər haqqında əfsanələrdən, kəlamlardan və həyat qaydalarından * müəyyən dərəcədə özünün müxtəlif və ifadəli formasında məlumdur, hinduizmin etikasında yaxınlarıa olan məhəbbət hər hansı bir özünüsevmədən tam imtina ilə təlqin edilir, buyrulur özü də, məhəbbət, ümumiyyətlə, yalnız bir bəşəriyyətlə məhdudlaşdırılmır, bütün canlı aləmi əhatə edir; fitrə, zəkat ağır əməklə əldə olunan gündəlik zəhmət haqqının paylanmasına qədər gedib çıxır; bütün könül sındıranlara qarşı sərhədsiz helm; hər hansı bir zalımlığın, pisliyin əvəzini nə qədər ağır olursa olsun, xeyirxahlıq və məhəbbətlə vermə; hər hansı bir təhqirə, söyüşə könüllü olaraq və sevinclə sovuşdurma, yola vermə; heyvani qidadan imtina; həqiqi müqəddəsliyə səy edənlər üçün tam bakirəlik və hər hansı bir şəhvətdən imtina; hər hansı bir mülkiyyətdən, doğma evdən və ev ailə üzvlərindən imtina; dərin və mükəmməl bir tərzdə tənhalığa, sakit seyrə çəkilmə, könüllü zahidlik və bədən və nəfsin tam öldürülməsi xatirinə dəhşətli, yavaş- yavaş özünə əcr vermə, zülm etmə bu, da, nəhayət, aclıqdan könüllü ölümə gətirib çıxarır, insanı timsahlara yem olmağa və ya Himalayın müqəddəs zirvəsindən aşağı tullanmağa və ya özünü diri-diri basdırmağa, və ya şən mahnıların və rəqqasələrin rəqslərinin sədası altında tanrıların təsvirini daşıyan böyük bir arabanın təkəri altına atılmağa məcbur edir. Hind xalqı bir çox cəhətdən nə qədər cırlaşsa da, dörd min il əvvəl meydana çıxan bu hökmlərə hələ də əməl edir, bəziləri isə onları hətta ifrata qədər gətirib çatdırır * . Çoxmilyonlu xalqın içərisində, məruz qaldığı qurbanların ağırlığına baxmayaraq, bu qədər uzun müddət ərzində əməl olunanlar ixtiyari təsadüfi uydurma və şıltaqlıq ola bilməz, bunlar insan nəslinin mahiyyətinin özünə köklənmiş olmalıdır. Amma xristian və hind zahidinin, fədakarının və ya müqəddəsinin vəsfii-hallarında rastlaşdığın tam oxşarlığa heyran olmamaq mümkün deyildir. Ehkamlarda, adətlərdə və
* Bax, məsələn, "Oupnek'hat studio Anquetil Duperron", т.2, №№ 138, 144, 145, 146. – "Mythologie des Indous par Mad. de Polier", ъ. 2, фясилляр. 13, 14, 15, 16, 17, – Keaprotun"Asiatisches Magazin"i birinci cilddə: "Fo dini barədə"; elə orada – "Bhaqavad Gita" və ya "Krişnanın və Arcunanın söhbəti"; ikinci cilddə: ―Mohamudqava‖ Sonra: "Institutes of Hindu-Law, or the ordinances of Menu, from the Sanskrit by Win. Jones" (alman dilinə tərcümə Huttnerindir, 1797), – xüsusən 6 və 12 fəsillər. Nəhayət, bir çox yerlər "Asiatic researches"də. (Son qırx ildə hind ədəbiyyatı Avropada elə artmışdır ki, əgər mən indi birinci nəşrdə edilmiş bu qeydi tamamlamaq istəsəm, onda mənə bunun üçün bir neçə səhifə lazım gələrdi). * 1840 ilin iyununda Caqqernaut prosessiyası zamanı on bir hindus arabanın altına atılmış və həmin andaca həlak olmuşlar. (Bax. Ostindiyadan bir torpaq sahibinin məktubu. "Times" 30 dekabr 1840-cı il). www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
516
mühitdəki əsaslı fərqlər halında da, ideallar və daxili həyat onların hər ikisində tamamilə eynidir. Onların hər ikisinin göstərişləri, hökmləri ilə bağlı məsələ də elə bu cürdür. Tauler, məsələn, tam dilənçilikdən bəhs edir ki, buna can atılmalıdır və o, hansısa təsəlli və ya dünyəvi nemətə gətirə bilən hər bir şeydən tamamilə imtinadan ibarətdir, – yəqin ki, buna görə bütün bunlar iradəyə yeni qida verir, halbuki, burada məqsəd onun tam öldürülməsidir. Və budur, hind dinində biz Fo əmrlərində buna uyğunluq görürük: ev və hər hansı bir mülkiyyət olmadan keçinməli olan sanyas ondan savayı,nəhayət, daha bir göstəriş alır ki, tez-tez eyni ağacın altında uzanmasın ki, onda bu ağaca üstünlük vermə və ya ona qarşı meyl yaranar. Xristian mistikləri və vedanta fəlsəfəsi müəllimləri öz aralarında həm də o məsələdə oxşardırlar ki, onlar kamilliyə çatmış insan üçün bütün zahiri işləri və dini ayinləri artıq, yersiz hesab edirlər. Dövrlərin və xalqların belə bir müxtəlifliyi halında bu cür həmfikirlik faktiki olaraq onun sübutudur ki, burada bizim qarşımızda səthi optimistlərin görmək istədikləri kimi zehni pozğunluq və anomaliya deyil, insan təbiətinin ülviliyi üzündən yalnız nadir hallarda təzahür olunan hansısa bir mühüm tərəfi çıxış edir. Beləliklə, mən o mənbələri göstərdim ki,burada həyat iradəsinin inkarının təzahür olunduğu fenomenləri bilavasitə olaraq həyatdan götürmək mümkündür. Müəyyən dərəcədə bu, bizim bütün tədqiqatın ən mühüm cəhətidir. Bununla belə, mən onu yalnız ümumi cizgilərdə şərh etdim, zira özünün bilavasitə təcrübəsindən çıxış edərək danışanlara istinad etmək artıq onlar tərəfindən deyilənlərin zəif təkrarı ilə bu kitabın ölçüsünü lüzumsuz artırmağa nisbətən daha yaxşıdır. Amma mən istərdim ki, belə insanların vəziyyətinin ümumi xarakteristikası üçün bir neçə söz də əlavə edim. Əgər bizim öncə gördüyümüz kimi, zalım insan öz istəyinin şiddətii ucbatından aramsız, onu daxildən yeyən əzablara məruz qalırsa və son nəticədə, istəyin bütün obyektləri tükəndiyi zaman mənfəətgüdənliyin əzablı yanğısını özgə əzabının mənzərəsi ilə söndürürsə, əksinə, daxilində həyat iradəsinin inkarı meydana çıxan kəsin, kənardan onun vəziyyəti nə qədər miskin, fərəhsiz və hər cür məhrumiyyətlərlə dolu olan kimi görünsə də, daxili sevinc və həqiqətən səmavi rahatlıqla sarınmışdır. Bu, həyatın üsyankar coşqusu, o şadyana vəcd də deyildir ki, onun əvvəlki və ya sonrakı şərti böyük əzabdır (həmişə şən olan insanın həyat yolu belədir); yox, bu, – sakit, soyuqqanlı hüzur, sükunətdir, dərin sülh və ruhi aydınlıqdır, o vəziyyətdir ki, biz onu ən böyük qəm qüssə olmadan görə bilmir, onun barəsində düşünə bilmirik, zira o, bizə yeganə olan dünyanın bütün başqa şeylərindən və sonsuz olaraq üstün kimi görünür, ruhumuzda ən yaxşı olan hər şey bizi ona döğru çağırır. böyük çağırışla: sapere aude [dərk etməyə cəsarət et]! Biz o zaman dərindən hiss edirik ki, yerinə yetirilmiş hər bir arzu, dünyanın əlindən alınan, qazanılan hər bir şey, hər halda dilənçinin sabah bir daha acıması üçün bu günkü həyatını saxlayan sədəqəyə bənzəyir; təslimiyyətsə irsi malikanəyə oxşardır: o, sahibini hər hansı bir qayğıdan həmişəlik azad edir. Bizim üçüncü kitabdan xatırladığımız kimi, gözəllikdən estetik feyz alma əhəmiyyətli ölçüdə ondan ibarətdir ki,xalis seyr vəziyyətinə daxil olaraq, biz bir anlıq hər hansı bir istəkdən, yəni bütün arzu və qayğılardan ayrı düşür, sanki özümüzdən azad edilirik və budur biz artıq özünü özünün aramsız arzuları xatirinə dərk edən fərdlərdən deyilik, o ayrıca şeyin korrelyatı deyilik ki, onun üçün obyektlər motivlərə çevrilir, idrakın iradəsiz əbədi subyekti - ideyanın korrelyatıyıq və biz bilirik ki, istəklərin dəli coşqusundan azad olduğumuz zaman yaşadığımız bu |