Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 564
istəyi çatmamışdır. Nə qədər qəribə olsa da, onun qarşısında daim nəsə bu ikisinin arasında olan bir şey hərlənir və buradan da indi işığa çıxaracağım mənhus dolaşıqlıq yaranır; bu məqsəd xatirinə mən onun əsas təlimini əvvəldən sonacan izləyəcəyəm.
Transsendental estetika – elə qeyri-adi məziyyətlərlə dolu bir əsərdir ki, tək bircə o Kantın adının əbədiləşdirilməsi üçün yetərdi. Onun sübutları elə bir inandırıcı qüvvəyə malikdir ki, mən onun müddəalarını ən yalanlanmaz həqiqətlərə aid edirəm, onlar həm də, şəksiz, ən məhsuldar həqiqətlərə aiddirlər və onlarda dünyada olduqca nadir olan bir şeyi – metafizikadakı həqiqi və böyük kəşfi görmək olar. Biliklərimizin məlum hissəsinin a priori dərk etməyimiz barədə Kant tərəfindən ciddi surətdə isbatlanmış fakt yalnız o izaha yol verir ki, bu biliklər bizim intellektimizin formalarıdır; və bu hətta izah da deyil, yalnız həmin faktın səlis ifadəsidir. Zira, “apriorluq” –“təcrübə yolu ilə alınmamış, bizə kənardan daxil olmamış” deməkdir. İntellektdəki ona kənardan daxil olmamış olansa, – nəsə əzəli ona xas olandır, onun həqiqi özlüyüdür. Və əgər intellektə bu əzəli xas olan şey onun bütün predmetlərinin ümumiyyətlə ona necə təqdim (təsəvvür) olunmalı olduğu üsula müncər edilirsə, deməli, bu onun dərketmə formaları, yəni onun bu funksiyanı ona uyğun yerinə yetirdiyi bir kərə və həmişəlik müəyyən olunmuş bir üsuldur. Ona görə “a priori biliklər” və “intellektin özünə mənsub formalar” əslində eyni şeyin iki ifadəsidir, yəni bəlli dəcərədə sinonimdirlər. Beləliklə, transsendental estetika təlimini mən büsbütün qəbul edirəm və ona yalnız xırda-para əlavələr etmək istəyirəm. Xüsusən də Kant bütün evklid metodunun təkzibində öz fikirlərini sona çatdırmır; halbuki o, 87; V, 120-ci səh. deyir ki, bütün həndəsi idrak intuisiyadan bilavasitə aşkarlığa malikdir. Çox maraqlıdır ki, Kantın əleyhdarlarından biri, özü də ən itiağıllısı olan H.E. Şultse (“Nəzəri fəlsəfənin tənqidi”, II, 241) sonuc edir ki, Kantın təlimindən həndəsənin adətən işlədildiyindən tam başqa bir işlənmə üsulu irəli gəlməli idi və bunda Kanta qarşı apaqogik (dolayı sonuclu) arqument görür, –əslindəsə, özü də unamadan, bilmədən evklid metoduna qarşı savaşa başlayır. Bununla bağlı bu əsərin birinci kitabının 15–ci paraqrafına yön verirəm. İntuisiyanın ümumi formalarının transsendental estetikada verilmiş narınca (müfəssəl) təsvirindən sonra biz onun məzmunu barədə də bəzi izahları gözləməyə haqlı idik, –o barədə ki, şüurumuzda empirik intuisiya necəliklə meydana ğəlir və bizdə buzimçün bu qədər real və bu qədər önəmli olan dünyanın dərki necəliklə baş verir. Halbuki bu barədə Kant təlimində dəfələrlə təkrarlanan və heç bir şey deməyən–“baxışın empirik elementi kənardan verilir” ifadəsindən savayı heç bir kəlmə deyilmir. – Beləliklə, baxışın xalis formalarından Kant burada dərhal təfəkkürə, transsendental məntiqə keçir. Onun lap başlanğıcında (Xal.zək. tən; səh 50: V, 74), harada ki, o artıq empirik intuisiyanın maddi içəriliyi(məzmunu) məsələsindən yan keçə bilməzdi, o ilk yanlış addımı atır,
edir. “İdrakımız, –deyir o, iki mənbəyə malikdir: təəssüratlara qavramcıllıq və anlayışların özfəaliyyəti; birincisi təsəvvürləri qavramaq qabiliyyətindən, ikincisi-bu təsəvvürlər vasitəsilə predmeti dərk etmək qabiliyyətindən
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
565
ibarətdir: birinci bacarığın etkisilə predmet bizə verilir, ikincisinin etkisilə– o düşünülür”. Bu doğru deyil: çünki belə olan halda bizim sırf qavrayıcı bacarığımızın tək bircə obyekti olan və deməli, kənardan gələn və yeganə “verilmiş” olan izbasma (təəssürat) artıq təsəvvür, hətta predmet olardı. Əslindəsə, izbasma (təəssürat) hiss orqanındakı duyğudan başqa bir şey deyil və yalnız dərrakənin (yəni nədənlik, səbəbiyyət qanununun) və intuisiya formlarının (zaman və məkanın) tətbiqi araçılığı ilə (vasitəsilə) intellektimizin bu duyğunun sonradan elə məkanda və zamanda predmet kimi var olan və ondan (predmetdən) heç nə ilə fərqlənməyən, onunla eyni olan təsəvvürə çevirir, –əgərçi söhbət özündə şeydən gedirsə. Bu prosesi mən Yetərli əsas haqqında traktatda, §21-də narınca təsvir etmişəm. Dərrakənin və intuitiv idrakın işi bunda bitir və bununçün heç bir anlayış və heç bir düşünmə tələb olunmur: bu təsəvvürlərə məhz buna görə heyvanlar da malikdirlər. Madam ki, səhnəyə anlayışlar, əlbəttə ki, ona özfəaliyyət aid edilə bilən təfəkkür çıxır, –biz artıq əyani idrak zəminini tərk edirik və şüura təsəvvürlərin tam yeni bir sinfi, yəni məhz –qeyri-intuitiv, yayınmış (abstrakt) təsəvvürlər sinfi daxil olur: burada artıq buna baxmayaraq, bütün düşüncəsinin içəriliyini (məzmununu) öncəki baxışdan və onu digər baxış və anlayışlarla tutuşdurmadan götürən zəka iş görür. Kantsa təfəkkürü artıq baxışa daxil edir və bununla əyani idrakın yayınmış idrakla dolaşıq salınmasının himini qoyur ki, burada da mən elə buna qarşı çıxıram. Kanta görə, özlüyündə götürülmüş baxış heç bir dərrakə elementini içəriləmir (ehtiva etmir), başdan-başa hissidir və deməli, tam passivdir, odur ki, predmet yalnız təfəkkür sayəsində dərk edilir (dərrakə kateqoriyası): bununla o düşünməni baxışa qatır. Özgə yandan, düşünmə predmeti onda ayrıca, real obyektdir, bunun da nəticəsində düşünmə, təfəkkür ondavar (ona xas) tamümumiliyi və yayınmışlığı (abstraktlığı) itirir və yayınmış anlayışlar yerinə özünə bir obyekt olaraq ayrıca şeyləri kəsb edir: bununla o, baxışı təfəkkürə qatır. Buradan da adı çəkilən o bəduğur dolaşıqlıq meydana gəlir və bu ilk yanlış addımın sonucları Kantın bütün idrak nəzəriyyəsinə şümul edir. Ondan başdan sonadək gözönü, əyani təsəvvürlə yayınmış önəgəlmənin (təsəvvürün) qarışıq salınması, hansısa “nə o, nə bu” keçir və bu “nə o, nə bu”–nu Kant dərrakə və onun kateqoriyaları sayəsində yaranan idrakın predmeti məqamına qaldırır və bu idrakı təcrübə adlandırır. İnanmaq çətindir ki, bu “dərrakə predmeti”ndən danışarkən Kantın özü nəsə tam aydın və bəlli bir şeyi təssəvür etmiş olsun,–və mən bütün transsendental məntiqdən keçən və dolaşıqlığının mənbəyi məhz onda olan o müdhiş ziddiyyəti açaraq, bunu sübut edəcəyəm. Yəni məhz: “Xalis zəkanın tənqidi”ndə, 67–69; V, 92–94; 89, 90; V, 122, 123 və V, 135, 139, 153-cü səh. Kant dəfələrlə və müəyyənliklə bildirir ki, dərrakə baxış qabiliyyəti deyil, onun dərki gözönü, əyani deyil, diskursivdir; o, mühakimə, ayırdetmə qabiliyyətidir (69; V, 94), ayırdetmə isə dolayı idrak, önəgəlmənin (təsəvvürün) təsəvvürüdür (68; V, 93); dərrakənin kateqoriyaları heç bir vəchlə o şərtlər deyil ki, onlar olduqda predmetlər baxışda verilir (89; V; 122) və baxış üçün heç də düşünmə funksiyaları tələb olunmur (91; V, 123); dərrakə yalnız düşünə bilər, seyr edə bilməz (V; 135, 139). Daha sonra, “Proleqomenlər” də o § 20-də deyir: baxış, qavrayış, perceptio yalnız hisslərə aiddir,mühakiməsə yalnız dərrakəyə xasdır; və § 22-də: hisslərin işi–seyr etmək, dərrakəninki–düşünmək, yəni ayırd etməkdir. Nəhayət, “Praktiki zəkanın tənqidin” də, 4-cü nəşr, səh. 247 (Rozenkransın nəşri, səh. 281), deyilir: dərrakə www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
566
diskursivdir, onun təsəvvürləri, önəgəlmələri baxışlar yox, fikirlərdir. Bütün bunlar həqiqətən Kantın sözləridir. Buradan o ardımlar, nəticələr çıxır ki, gözönü dünya biz hər cür dərrakədən məhrum olmuş olsaydıq da, mövcud olardı və o bizim başımızda hansısa bir tam anlaşılmaz bir şəkildə meydana çıxır və ya Kantın qəribə ifadə etdiyi kimi, “empirik baxış bizə sadəcə verilmişdir”, –bu qeyri-müəyyən və obrazlı ifadəyə heç bir sonrakı izah-filan vermədən. Halbuki bütün bu yuxarıda gətirilənlərlə Kantın, o transsendental məntiqdə şərh olunduğu kimi, dərrakə, kateqoriyalar və təcrübənin mümkünlüyü haqqında bütün qalan təlimi daban-dabana ziddir. Yəni məhz: “Xal. zək. tənq.” 105-ci səh. dərrakə öz kateqoriyalarının araçılığı ilə baxışın çoxcürəliyini, çoxsurətliliyini vəhdətə gətirir və dərrakənin xalis anlaışları a priori olaraq baxış(əsərin bu və bir çox başqa yerlərində söhbət əqli, fəhmi baxışdan gedir,tərc.,) predmetlərinə tətbiq olunur; 94;V, 126-cı səh. “kateqoriyalar –əslində təcrübənin şərtləridir, fərqi yoxdur –baxışın və ya ona daxil olan düşüncənin”; V,127-ci səh. dərrakə təcrübənin səbəbkarı, himqoyanıdır; səh. V, 128-də –kateqoriyalar predmetlərin baxışını təyin edir; səh. V, 130–a görə, obyektdə bir–birinə bağlı təsəvvür etdiyimiz hər şey (bu obyekt, əlbəttə, nəsə abstrakt, yayınmış olan yox, gözönüdür), bu əlaqəni yalnız dərrakə sayəsində əldə edir; səh. V, 135–də dərrakə yeni tərzdə a priori əlaqələndirmək və verilmiş təsəvvürlərin, önəgəlmələrin cürbəcürlüyünün apersepsiya vəhdəti altına gətirilməsi bacarığı kimi izah olunur: amma ümumi sözçülüyə əsasən apersepsiya bəlli bir anlayışın düşünülməsi yox, baxışdır; səh. V, 136–da biz “hər cür baxış imkanının dərrakəyə münasibətdə ali əsaslandırılması” nı tapırıq; səh. V, 143–də hətta başlıq şəklində işarə edilir ki, hər cür hissi intuisiya kateqoriyalarla şərtlənmişdir; elə oradaca mühakimələrin məntiqi funksiyası verilmiş baxışların müxtəlifliyini ümumiyyətlə apersepsiya altına gətirir, verilmiş baxışın çoxsurətliliyisə zəruri olaraq kateqoriyalara tabe olur; səh. V, 144–də vəhdət baxışa kateqoriyaların köməyilə, dərrakədən keçərək daxil olur; səh. 145–də dərrakənin düşünməsi qəribə şəkildə ondan izah olunur ki, o, baxışın müxtəlifliyini sintez edir, əlaqələndirir və nizama salır; səh. V, 161–də təcrübə yalnız kateqoriyalar sayəsində mümkündür və qavrayışların birləşməsindən ibarətdir, onlarsa, əlbəttə ki, elə həmin baxışlardır; səh. V, 159–da kateqoriyalar–ümumiyyətlə baxışın predmetləri barədə aprior biliklərdir; və səh. V, 163, 165–də Kantın əsas təlimi şərh olunur: yəni məhz: yalnız dərrakə, ona a priori olaraq, öncədən qanunlar verərək, təyin edərək, onu öz qanunauyğunluğuna görə sistemləşdirərək, təbiəti mümkün edir və s. və il. Halbuki təbiət nəsə mücərrəd yox, intuitiv bir şeydir və deməli, dərrakə intuisiya qabiliyyəti olmalıdır; səh. V, 168-də deyilir ki, dərrakə anlayışları –təcrübənin mümkünlük prinsipləridir, sonuncusa təzahürlərin, hadisələriun ümumiyyətlə məkan və zamanda təyin edilməsidir, təcrübənin təzahürlərisə, deməli, baxışda mövcuddurlar; nəhayət, səh. 189-211, V, 232-245-də o şeyin uzun-uzadı sübutu verilir ki (onun da əsassızlığını mən əsas qanunu haqqında traktatımda, §23-də müfəssəl göstərmişəm), təcrübə predmetlərinin obyektiv ardıcıllığı, habelə birgə mövcudluğu hissi olaraq qavranılmır, yalnız dərrakə tərəfindən özü yalnız bunun sayəsində mümkün olan təbiətə daxil edilir. Amma təbiət, yəni faktların ardıcıllığı və halların birgə mövcudluğu, aşkardır ki, əsla mücərrəd düşünülən yox, nəsə intuitiv olandır. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
567
İndi mən Kant qarşısında dərin ehtiramı mənimlə bölüşən hər kəsdən bu ziddiyyətləri yan-yana qoymağı və təcrübənin obyekti və obyektin öz on iki funksiyası ilə dərrakənin fəaliyyətilə təyin olunduğu üsul barədə öz təlimində Kantın nəsə aydın və müəyyən bir şeyi təsəvvür etdiyini sübut etməyə cəhd etməyini xahiş edirəm. Əminəm ki, bütün transsendental məntiqdən keçən məhz elə bu ziddiyyət onun olduqca dolaşıq olmasının əsl səbəbidir. Məsələ ondadır ki, Kant bu ziddiyyəti hiss edir, qəlbində onunla çarpışır, amma onu aydın dərkədək gətirib çıxarmaq istəmir və ya bunu edə bilmirdi və buna görə onu özündən və başqalarından gizlətmiş və hər cür dolayı yollarla onun yanından keçmişdir. Elə bununla da, ola bilsin, o da bağlıdır ki, idrak qabiliyyətindən o, bütün bu on iki kateqoriya, xalis dərrakə anlayışlarının sxematizmi, təxəyyülün, daxili hissin transsendental sintezləri, apersepsiyanın transsendental vəhdəti kimi və s. bir yığın təkəri olan belə qorxunc, mürəkkəb bir maşın düzəltmişdir. Və bütün bu yekəpər aparata baxmayaraq, sözsüz ki, idrakımızda əsas şeyi təşkil edən xarici dünya intuisiyasının izahı üçün heç bir cəhd edilmir və bunu təkidlə ortaya çıxan tələbetmə elə həmin zəif, obrazlı və özlüyündə heç nə deməyən “empirik baxış bizə verilir” ifadəsilə rədd edilir. Səh. 145-dəsə üstəlik öyrənirik ki, empirik baxış obyekt vasitəsilə verilir, –yəni obeykt baxışdan nəsə fərqli bir şey olur. Əgər biz özümüzə Kantın özünün səlis şəkildə demədiyi məhrəm fikrinə gedib çatmaq zəhməti versək, onda görərik ki, onunçün “dərrakənin əsl predmeti” elə baxışdan belə fərqli və eyni zamanda anlayış olmayan obyektdir və hətta bu əcaib təsəvvürolunmaz predmet elə şərtdir ki, məhz onun sayəsində baxış təcrübəyə çevrilir. Düşünürəm ki, bu cür mütləq obyektin, özündə, subyektdən asılı olmayan obyektin fərz edilməsi Kantda əski, kök salmış və xoşagəlməz xürafatın təsirilə izah olunur. Bu obyekt qayət intuitiv deyil, ancaq intuisiyaya, ona (intuisiyaya) uyğun olan bir şey olaraq anlayış vasitəsilə qondarılır və o zaman intuisiya gücü və həqiqəti olan təcrübəyə çevrilir, bunlarısa o, intuisiya, deməli, yalnız anlayışa olan münasibətdən qazanır (mənim təlimimə diametral zidd olaraq: ona görə anlayış bütün önəmi və həqiqətini yalnız intuisiyadan əldə edir). Kateqoriyaların elə əsl funksiyası da bu bilavasitə təsəvvür olunmaz obyektin uydurularaq intuisiyaya (baxışa) qatılmasıdır: “sonradan kateqoriyaya uyğun düşünülən predmet baxış vasitəsilə verilir” (“Xal. zək. tənq”, bir. nəşr, səh–399). Buna isə 125, V səh–ki bir yer xüsusilə aydın göstərgə edir: “soruşulur ki, a priori anlayışlar, sayəsində nəyinsə seyr olunmasa da, heç olmasa, predmet kimi düşünüldüyü şərtlər olaraq daha əvvəl olmalıdırlarmı”, bunasa doğrulayıcı cavab verilir. Burada aydın şəkildə yanılmanın mənbəyi və onun saran dolaşıqlıq üzə çıxır. Çünki özlüyündə predmet həmişə yalnız baxış üçün və baxışda mövcud olur: sonuncusa yalnız hisslər, onlar olmadıqdasa, təxəyyül yarada bilər. Əksinə, düşünülən şey həmişə ümumi, gözönülükdən məhrum anlayışdır ki, o da, şübhəsiz, ümumiyyətlə predmet barədə anlayış ola bilər: amma düşüncə həmişə və əzəldən gözönü olan predmetlərə yalnız dolayı, anlayışların vasitəçiliyi, araçılığı ilə münasibətdə ola bilər. Çünki təfəkkürümüz baxışlara reallıq vermək üçün deyil: ona qabil olduqlarından, onlar reallığa artıq öz-özlüyündə malikdirlər (“empirik reallıq”), –təfəkkür, düşünmə ümumini və gözönü təsəvvürlərin, önəgəlmələrinin nəticələrini tutmaq, onları saxlamaq və lazım gəldikdə asanlıqla onlar üzərində sərəncam vermək üçündür. Kantsa sonuncunu baxış qabiliyyəti etmədən bu yolla obyektiv dünyanı da dərrakədən asılılığa gətirmək üçün predmetlərin özlərini düşüncəyə aid
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
568
edir. Düzdür, o, baxış və düşüncə arasında fərq qoyur, amma ayrı–ayrı şeyləri qismən baxışın, qismənsə düşünmənin predmeti edir. Əslindəsə onlar–yalnız birincidirlər: empirik baxışımız meydana gəldiyi andan obyektivdir, çünki o səbəbiyyət, nədənlik əlaqəsindən doğur. Onun predmeti onlardan fərqli olmayan önəgəlmələr yox, birbaşa şeylərdir. Təkcəli şeylər bu qismdə, necəlikdə dərrakədə və hisslərin köməyilə seyr edilir: sonunculara aid biryanlı izbasma (təəssürat) elə o andaca təxəyyülün (obrazlanmanın) gücü ilə tamamlanır. Əksinə, əgər biz düşünməyə, təfəkkürə keçiriksə, təkcəli şeylər sahəsini tərk edirik və sonradan düşüncəmizin nəticələrini ayrı–ayrı şeylərə tətbiq etmiş olsaq da, gözönülük elementi olmayan ümumi anlayışlarla üz–üzə qalırıq. İşdir, əgər bunu gözdən qaçırmasaq, guya şeylərin baxışının yalnız bu şeylərin on iki kateqoriyanı tətbiq edən düşünülməsi sayəsində reallıq əldə etməsi və təcrübəyə çevrilməsi barədə fərziyyənin əsassızlığı bizimçün aydın olar. Daha düzü, artıq baxışın özündə empirik reallıq və təcrübə verilmişdir: amma baxışın özü də yalnız səbəb əlaqəsinin hissi isbasmaya, dərrakənin bu yeganə funksiyasına tətbiqi vasitəsilə gerçəkləşə bilər. Ona görə baxış əslində intellektualdır, məhz elə bunu Kant inkar edir. Gətirilmiş yerlərdən savayı, Kantın burada araşdırılmış baxışı xüsusi aydınlıqla “Mühakimə qabiliyyətinin tənqidi”ndə: səh. 36-da, lap əvvəldə, habelə “Təbiətşünaslığın əsas başlanğıcları” nda, “fenomenologiyanın” ilk izahına qeyddə ifadə olunmuşdur. Bu şübhəli məqamla bağlı Kantın ən az cürət etdiyi bir açıqlıqla bu təlim bir kantçının kitabında–yəni məhz Kizevetterin “Ümumi məntiq oçerki” ndə (3–cü nəşr, I h; səh. 434 izahlar və II h. səh–52 və 53 izahlar), eləcə də Tiftrunkun “Sırf almansayağı məntiq” ində (in rein deutschem Gewande) (1825)–şərh edilmişdir. Burada başqa şeylərlə yanaşı düşünərlərin orijinallıqdan məhrum şagirdlərinin onların səhvlərinin böyüdücü şüşəsi olmasının çox gözəl nümunəsini görürük: kateqoriyalar barədə təlimini şərh edərək, Kant ifrat ehtiyatlılıqla, sanki hər bir addımını yoxlayaraq çıxış edir, halbuki şagirdləri cürətlə və taran edərək irəli gedirlər ki, bununla da nəzəriyyənin bütün yanlışlığını üzə çıxarırlar. Deyilənlərdən nəticə çıxır ki, Kantda kateqoriyaların predmeti özündə şey olmasa da, onun ən yaxın qohumu, yəni özündə obyekt, heç bir subyekt tələb etməyən obyektdir,– təkcəli şeydir və eyni zamanda zaman və məkandan dışda, kənarda olandır, çünki o gözönü deyil, – düşüncə predmeti və eyni zamanda qeyri-mücərrəd, yayınmamış anlayışdır. Buna uyğun olaraq Kant özlüyündə üç şeylə üz-üzədir: 1) önəgəlmə(təsəvvür), 2) önəgəlmə predmeti və 3) özündə şeylə. Birincisi hissiyyatın işidir, o Kantda duyğu ilə yanaşı özündə baxışın xalis formalarını, yəni məkan və zamanı da içəriləyir (ehtiva edir). İkincisi onu öz on iki kateqoriyasının vasitəsilə qondarmış dərrakənin işidir. Üçüncüsü hər cür dərkolunanlığın ötəsində, o tayındadır (İllüstrasiya kimi “Xal. zək. tənq.” I nəşr. 108 və 109-cu səh. bax). Halbuki önəgəlmənin önəgəlmə predmetindən fərqləndirilməsi, bunu Berklinin sübut etdiyi və baş izliyimin (əsərimin) bütün birinci ktabından, xüsusən də əlavələrin I fəslindən, eləcə də Kantın özünün “Tənqidin” birinci nəşrindəki tam idealist baxış nöqtəsindən aşkar olduğu kimi, heç nəyə əsaslanmır. Önəgəlmə predmetini önəgəlməyə aid etmək və onunla eyniləşdirmək münasib deyilsə, onda onu özündə şeyə aid etmək gərəkdir: bu son nəticədə “predmet” sözünün mənasından asılıdır. Amma hər bir halda o doğrudur ki, aydın anlama zamanı biz önəgəlmə və özündə şeydən başqa www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
569
heç nə tapmayacayıq. Elə bu qızoğlanın – önəgəlmə predmetinin – əsassız daxil edilməsi Kantın yanılmasının mənbəyidir; onun dışarılanması (kənarlaşdırılması) ilə aprior anlayışlar kimi kateqoriyalar barədə təlim alt-üst olur, çünki gözönü təsəvvürə onlar heç nə əkləmir (əlavə etmir), özündə şeyəsə tətbiq olunmazdırlar və deməli, onların bütün yolu bu “önəgəlmə predmetlərinin düşünülməsindən və bu yolla təsəvvürlərin təcrübəyə çevrilməsindən ibarət olur. Əslində hər cür empirik önəgəlmə artıq təcrübədir; hissi duyğudan doğan hər cür önəgəlməsə empirikdir: bu duyğunu dərrakə öz yeganə funksiyası (nədənlik qanununun aprior dərki) vasitəsilə onun səbəbinə aid edir, bu səbəbsə elə bu sayaq təcrübə predmeti, hər bir zamanda və məkanda yer tutan obyekt kimi məkan və zamanda (xalis intuisiya formalarında) təsəvvür olunur, önə gəlir, –amma bu necəlikdə bu səbəb məkan və zamanın özü kimi hər halda önəgəlmə olaraq qalır. Əgər biz bu önəgəlmənin dışına çıxmaq istəyiriksə, qarşımızda özündə
metafizikanın məzmunu da elə bu sualın cavabıdır. Kantın burada göstərilən yanılması ilə onun başqa bir – artıq qınağa məruz qoyduğum səhvi də bağlıdır: o empirik önəgəlmənin yaranmasının heç bir nəzəriyyəsini vermir, amma onu yalnız zaman və məkan formaları əklədiyi hissi duyğu ilə eyniləşdirərək və hər ikisini hissiyyat adı altında birləşdirərək, onu sadəcə verilmiş sayır. Amma bu materialdan hələ heç bir obyektiv önəgəlmə çıxmayacaq: sonuncu, şübhəsiz, duyğunun onun səbəbinə aid edilməsini, yəni nədənlik qanununun, yəni dərrakənin tətbiqini tələb edir: çünki bunsuz duyğu hələ də subyektiv olaraq qalır və obyekti məkana aparmır, sonuncusu ona – duyğuya verilmiş olsa da. Kantdasa dərrakə gözönü təsəvvürə tətbiq olunmağa cürət etmir: transsendental məntiq hədlərində qalmaq üçün o yalnız düşünməlidir. Kantın üçüncü səhvi də elə bununla bağlıdır,– o səhvi ki, o nədənlik qanununun onunca (tərəfindən) düzgün dərk edilən aprior xarakterinin yeganə mümkün sübutunu, yəni empirik intuisiyanın mümkünlüyünün özündən doğan sübutu verməyi o mənim ixtiyarıma buraxmış, özü isə Yetərli əsas qanunu barədə traktatda, §23. göstərdiyim kimi, aşkar qeyri-düzgün arqumentlər gətirir. Bütün yuxarıda deyilənlərdən aydındır ki, Kantın “önəgəlmə predmeti” (2) qismən önəgəlmədən(1), qismənsə –özündə şeydən(3) oğurlanmış olandan ibarətdir. Əgər təcrübəmiz həqiqətən yalnız elə bu qədər də aprior anlayışların köməyilə bundan öncə yalnız baxışda verilmiş şeyləri düşünmək üçün dərrakənin on iki müxtəlif funksiyanı tətbiq etməsi sayəsində gerçəkləşdirilsəydi, onda bu halda hər bir real şey a priori verilmiş olaraq (zaman və məkan kimi) heç bir vəchlə bu şeyin təsəvvür edilməsindən dışarılana bilməyən, eyni zamanda məkan və zaman xassələrindən çıxarıla bilən olmayaraq, onun varlığının özünə məxsus olmalı olan bir yığın təyinə, tərifə malik olmalı idi. Əslindəsə biz yalnız bir təyinə –yəni məhz səbəbiyyətə rast gəlirik. Maddilik ona əsaslanır, çünki materiyanın özlüyü hərəkətdən ibarətdir, osa başdan–başa nədənlikdir (bax, II c. , fəs 4). Maddiliksə–şeyi fantaziyanın yalnız önəgəlmə olan obrazından fərqləndirən yeganə nəsnədir. Zira qaları olan kimi materiya şeyə öz materiyasına münasibətdə zamanda olma, qalma verir, halbuki formalar nədənliyə uyğun əvəzlənirlər.Şeydə başqa nə varsa, hamısı, o–bu ya zaman və ya məkan təyinləri, yaxud da onun təsirliliyindən,aktivliyindən ibarət, deməli, nədənliyin ən yaxın təyinləri olan xassələridir. Amma nədənlik artıq bir şərt kimi empirik baxışa daxil olur, sonuncusa bu yolla dərrakənin baxışın özünü mümkün edən, amma nədənlik qanunundan savayı təcrübəyə və onun mümkünlüyünə heç nə əlavə etməyən |