İradə nuriyeva
Yüklə 2,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
İRADƏ NURİYEVA AZƏRBAYCAN TARİXİ (ən qədim zamanlardan– XXI əsrin əvvəllərinədək) Ali məktəblər üçün dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin 09.12.14 tarixli 1221 saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir. Bakı – «Mütərcim» – 2015 2 Elmi redaktor: C.M.Mustafayev ADNA “Ictimai fənlər” kafedrası, t. e. d., professor Rəyçilər: H.N.Məmmədov BSU “Avropaşünaslıq” kafedrası, t. e. d., professor R.M.Məmmədova ADNA “İctimai fənlər” kafedrası, t.f.d., dosent Redaktor: S. S. Nağıyeva ADNA “İctimai fənlər” kafedrası, baş müəllim Nuriyeva İradə Tofiq qızı. AZƏRBAYCAN TARİXİ (ən qədim zamanlardan–XXI əsrin əvvəllərinədək). Ali məktəblər üçün dərslik. – Bakı: Mütərcim, 2015. – 336 səh. Ali məktəblər üçün nəzərdə tutulan dərslik “Azərbaycan tarixi” fənni üzrə bakalavr pilləsi üçün hazırlanmış proqram əsasında tərtib edilmişdir. Dərslikdə ən qədim zamanlardan - XXI əsrin əvvəllərinədək Azərbaycan torpaqlarında cərəyan edən tarixi və siyasi proseslər tədris planında mühazirə və məşğələ üçün müəyyən olunmuş mövzular üzrə ardıcıl olaraq şərh edilmişdir. “Azərbaycan tarixi” adlı dərslik ali məktəb müəllimləri, bakalavr və magistr pillələrində bütün ixtisaslar üzrə təhsil alan tələbələr üçün nə- zərdə tutulmuşdur. ISBN 978-9952-28-202-3 © İ.T.Nuriyeva, 2015 3 MÜNDƏRİCAT GİRİŞ.........................................................................................................8 I fəsil. AZƏRBAYCANDA İBTİDAİ-İCMA CƏMİYYƏTİ 1. Azərbaycan ərazisində ilk sivilizasiyanın meydana gəlməsi. Qədim insan məskənləri. ......................................................................10 2. İbtidai icma quruluşunun dağılması .................................................17 II fəsil. AZƏRBAYCAN ƏRAZİSİNDƏ İLKİN VƏ QƏDİM DÖVLƏTLƏR 1. Azərbaycan ərazisində qədim tayfa ittifaqları və erkən dövlətlər. Manna çarlığı. ......................................................................................19 2. Azərbaycan Midiya və Əhəmənilər dövlətinin tərkibində. Midiya dövləti ......................................................................................26 3. Atropaten dövlətinin yaranması, onun sosial-iqtisadi və siyasi vəziyyəti. Atropatena dövləti.................................................28 4. Alban çarlığı.....................................................................................30 III fəsil. AZƏRBAYCAN ERKƏN ORTA ƏSRLƏRDƏ (III-VII əsrlər) 1. Azərbaycanda feodal münasibətlərinin bərqərar olması və onun xüsusiyyətləri..........................................................................36 2. Sasanilərin Azərbaycanı işğal etməsi və ona qarşı üsyanlar ............37 3. Sasani-Bizans müharıbələri və Azərbaycan .....................................39 IV fəsil. AZƏRBAYCAN VII-IX ƏSRLƏRDƏ. AZƏRBAYCAN XALQININ TƏŞƏKKÜLÜ 1. Ərəb Xilafətinin Azərbaycanı işğal etməsi. İslam dininin yayılması ........................................................................46 2. Xilafətin Azərbaycanda idarəçilik, köçürmə, torpaq və vergi siyasəti.........................................................................51 3. Xürrəmilər hərəkatı. Babəkin başçılığı ilə ərəblərə qarşı azadlıq müharibəsi ............................................................................................53 4. Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkülü .......................................59 4 V fəsil. AZƏRBAYCAN İNTİBAH DÖVRÜNDƏ. ELM VƏ MƏDƏNİYYƏTİN ÇİÇƏKLƏNMƏSİ 1. Azərbaycanın IX-XI əsr feodal dövlətlərı .......................................61 2. Slavyanların Azərbaycana basqınları ..............................................66 3. Səlcuq türklərinin Azərbaycanda hökmranlığı................................68 4. Şirvanşahlar və Atabəylər dövlətləri ................................................70 5. IX-XII əsrlərdə Azərbaycanda sosial-iqtisadi vəziyyət və mədəniyyət ......................................................................................76 VI fəsil. AZƏRBAYCANDA MONQOL ƏSARƏTİ. AZƏRBAYCAN XALQININ MONQOLLARA QARŞI MÜBARİZƏSİ 1. Monqolların Azərbaycanı işğal etməsi.............................................82 2. Azərbaycan Hülakülər dövlətinin tərkibində ...................................85 3. XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanın sosial-iqtisadi həyatı və mədəniyyət ......................................................................................88 VII fəsil. AZƏRBAYCAN XIV ƏSRİN İKİNCİ YARISI-XV ƏSR DÖVLƏTLƏRİ 1. Azərbaycan XIV əsrin II yarısında Əmir Teymurun və Qızıl Orda xanı Toxtamışın Azərbaycana yürüşləri ........................94 2. Qaraqoyunlu dövləti.........................................................................99 3. Ağqoyunlu dövləti..........................................................................104 4. XV əsrdə Azərbaycanın sosial-iqtisadi həyatı və mədəniyyət .......113 VIII fəsil. AZƏRBAYCAN SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİ 1. Səfəvilər dövlətinin yaranması.......................................................116 və Azərbaycan tarixində onun yeri.....................................................116 2. XVI-XVII əsr Səfəvi-Osmanlı müharibələri və onların nəticələri .119 3. XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycanın sosial-iqtisadi və mədəni həyatı.................................................................................132 IX fəsil. AZƏRBAYCAN XVIII ƏSRİN BİRİNCİ YARISINDA 1. Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin tənəzzülü və süqutu şəraitində ...146 2. Azərbaycan uğrunda Rusiya, İran və Osmanlı çəkişmələri............147 3. Azərbaycan Nadir şahın hakimiyyəti dövründə .............................150 4. XVIII əsrin 30-40-cı illərində Azərbaycanda İran əsarətinə qarşı mübarizə..............................................................152 5 X fəsil. AZƏRBAYCAN XANLIQLAR DÖVRÜNDƏ 1. Azərbaycan xanlıqlarının yaranması və onların sosial-iqtisadi vəziyyəti .............................................................................................155 2. Azərbaycan xanlıqlarının daxili siyasi həyatı ................................159 3. Azərbaycan xanlıqlarının xarici siyasi əlaqələri. Yadelli işğalçılara qarşı mübarizə ......................................................165 4. XVIII əsrdə Azərbaycan mədəniyyəti............................................169 XI fəsil. AZƏRBAYCANIN RUSİYA VƏ İRAN ARASINDA BÖLÜŞDÜRÜLMƏSİ VƏ ONUN NƏTİCƏLƏRİ. 1. Azərbaycanda Rusiya işğallarının başlanması ...............................172 2. Azərbaycan torpaqlarının Rusiya və İran arasında bölüşdürülməsi175 3. XIX əsrin 30-40-cı illərində Azərbaycanda sosial-iqtisadi münasibətlər. Rus müstəmləkə zülmünə qarşı üsyanlar.....................192 4. XIX əsrin birinci yarısında Azərbaycan mədəniyyəti ....................194 XII fəsil. AZƏRBAYCAN XIX ƏSRİN İKİNCİ YARISINDA 1. Şimali Azərbaycanda aqrar və burjua islahatları. Kapitalist münasibətlərinin təşəkkülü ................................................197 2. Cənubi Azərbaycan XIX əsrin ikinci yarısında..............................208 3. XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan mədəniyyəti......................209 XIII fəsil. AZƏRBAYCAN XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ. İCTİMAİ-SİYASİ VƏ DEMOKRATİK HƏRƏKATLAR 1. XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanda sosial-iqtisadi və siyasi vəziyyət. 1901-1904-cü illərdə fəhlə hərəkatı .....................213 2. 1905-1907-ci illər birinci rus inqilabı və onun Azərbaycanın siyasi durumuna təsiri. Siyasi partiya və təşkilatların yaranması.................223 3. Cənubi Azərbaycanda demokratik və milli-azadlıq hərəkatı .........227 XIV fəsil. I DÜNYA MÜHARİBƏSİ VƏ AZƏRBAYCANDA İCTİMAİ-SİYASİ PROSESLƏR 1. Azərbaycan I Dünya müharibəsi illərində......................................230 2. 1917-1918-ci ilin əvvəlində Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyət. Azərbaycanlıların soyqırımı ...............................................233 3. Bakı Xalq Komissarları Soveti və onun antiazərbaycan siyasəti ...235 4. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan mədəniyyəti. Maarif və elm ...236 5. Cənubi Azərbaycanda Ş.M.Xiyabani başçılığı ilə demokratik və milli-azadlıq hərəkatı..........................................................................239 6 XV fəsil. AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ (1918-1920-ci illər) 1. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elan edilməsi və onun Azərbaycanın bütün ərazisində bərqərar olması...................243 2. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində dövlət quruculuğu. Azərbaycan parlamenti və onun fəaliyyəti.........................................247 3. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin daxili və xarici siyasəti..........250 4. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu və tarixdə yeri ............254 5. Erməni təcavüzünə qarşı mübarizə.................................................257 XVI fəsil. AZƏRBAYCAN SOVET REJİMİ ŞƏRAİTİNDƏ (1920-1939-cu illər) 1. Azərbaycan sovet rejiminin bərqərar olması və ona qarşı üsyanlar ..........................................................................259 2. Azərbaycanda sovet milli siyasəti.DQMV-nin və Naxçıvan MSSR-in təşkili.............................................................261 3. Azərbaycanda sosialist yenidənqurmaları və onların nəticələri. Kütləvi siyasi represiyalar ................................265 4. Azərbaycanda mədəni quruculuq ...................................................270 XVII fəsil. AZƏRBAYCAN II DÜNYA MÜHARİBƏSİ DÖVRÜNDƏ (1939-1945-ci illər) 1. II Dünya müharibəsinin başlanması və müharibə edən dövlətlərin Azərbaycana dair planları ...................272 2. Azərbaycan döyüşçüləri ön cəbhədə, antifaşist Müqavimət və partizan hərəkatında.......................................................................273 3. Faşist Almaniyası üzərində qələbədə Azərbaycan neftinin həlledici rolu.......................................................................................275 4. Cənubi Azərbaycan II dünya müharibəsi illərində.........................277 XVIII fəsil. MÜHARİBƏDƏN SONRA AZƏRBAYCANIN SOSİAL-İQTİSADİ VƏ SİYASİ İNKİŞAFI (1945-1991-ci illər) I BƏND: XX əsrin 40-60-cı illərində Azərbaycanda sosial-iqtisadi və siyasi vəziyyət. Milli meyllərin güclənməsi 1. 40-60-cı illərdə Azərbaycanda sosial-iqtisadi və siyasi vəziyyət...278 2. Azərbaycanlıların Ermənistandan-tarixi etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası ..............................................................281 3. Cənubi Azərbaycanda 21 Azər hərəkatı. Milli hökumətin yaradılması ..............................................................284 7 II BƏND: Azərbaycanda sosial-iqtisad və siyasi inkişafında yeni mərhələ 1. XX əsrin 70-80-ci illərində Azərbaycanda social-iqtisadi və mədəni inkişaf ...............................................................................286 2. Azərbaycan “yenidənqurma” şəraitində. Milli münasibətlərin kəskinləşməsi....................................................289 3. Güney Azərbaycanı İran İslam inqilabı və ondan sonrakı dövrdə ....................................................................292 XIX fəsil. MÜSTƏQİL AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI I BƏND: Dövlət müstəqilliyinin bərpa olunması. Azərbaycan müstəqilliyin ilk illərində (1991-1993-cü illər) 1. Qondarma “Dağlıq Qarabağ” məsələsi və onun Azərbaycanın ictimai-siyasi durumuna təsiri .......................295 2. Dövlət müstəqilliyinin bərpa olunması. Azərbaycan müstəqilliyin ilk illərində ...............................................299 II BƏND: Milli dövlətçiliyin qorunub möhkəmləndirilməsi uğrunda mübarizə (1993-1995-ci illər) 1. Milli qurtuluş. Heydər Əliyevin yenidən Azərbaycan rəhbərliyinə gətirilməsi. Milli dövlətçiliyə qarşı qəsdlərin qarşısının alınması......304 2. Azərbaycan Respublikasının yeni neft strategiyası. “Əsrin müqaviləsinin” imzalanması. .............................................................308 III BƏND: Azərbaycan dünyavi, hüquqi, demokratik vətəndaş cəmiyyəti qurmaq yolunda (90-cı illərin ikinci yarısı-XXI əsrin əvvəli) 1. Müstəqil Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının qəbul edilməsi ....................................................................................311 2. Azərbaycanda sosial-iqtisadi və mədəni dirçəliş............................315 3. Xarici siyasət..................................................................................319 4. Azərbaycan XXI əsrin əvvəllərində ...............................................320 5. Müstəqil Azərbaycan Respublikası ................................................325 dünya birliyində .................................................................................325 NƏTİCƏ ................................................................................................330 İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI ..............................331 8 GİRİŞ Azərbaycan Yer kürəsinin ən qədim tarixə və maddi-mədəni irsə malik olan məskənlərindən biridir. Arxeoloji qazıntılar nəticə- sində əldə edilən müxtəlif maddi–mədəni abidələrin, yazılı qaynaq- ların, müxtəlif dövrlərdə dünya alimlərinin və tarixçilərinin yazdıq- ları əsərlərdə Azərbaycan haqqında deyilənlərin müqayisəli şəkildə öyrənilməsi Azərbaycan tarixinin daha əsaslı şəkildə və daha dərin- dən işıqlandırılmasına imkan verir. Sovet hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın qədim tarixi üzrə tədqiqat işi aparılarkən bu dövrə birtərəfli yanaşılırdı. Belə ki, Azər- baycanın qədim dövlətləri olan Manna, Atropatena, Albaniya tarixi, ərazilərimizdə yaşayan qədim sakinlərin etnik tərkibi, etnogenezi, sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni tarixi arxa plana çəkilirdi və lazı- mınca işıqlandırılmırdı. Lakin bütün qeyri-müəyyənliklərə, çətin- liklərə baxmayaraq, Azərbaycanın tarixi qədimliyi, xalqının etnoge- nezi konsepsiyası müəyyən şəkildə oyrənilərək, ümumiləşdirilərək tarix elmimizdə öz əksini tapmışdır. Dərslikdə sasanilərin və ərəblərin Ön Asiyada hakimiyyət uğrunda apardıqları döyüşlərin nəticəsində Azərbaycan ərazisində baş verən tarixi proseslər, Ərəb Xilafətinin zəiflədiyi dövrdə yara- nan Azərbaycan feodal dövlətlərinin tarixi, Böyük Səlcuq imperi- yasının tərkibində, sonra isə Atabəylər dövlətinin hakimiyyəti altın- da dövrün ictimai, iqtisadi, mədəni və maddi həyatı geniş şərh edil- mişdir. Bu dövrdə Azərbaycan ərazisində cərəyan edən dil, din, əra- zi, mədəniyyət və iqtisadi əlaqələr vəhdəti zəminində türkdilli Azər- baycan xalqının və dilinin formalaşması prosesi başa çatır. XIII əsr- də monqol əsarəti və onun nəticələri, XIV əsrdə Azərbaycanın iki qüdrətli sərkərdənin-Teymurun və Toxtamışın müharibə meydanına çevrilməsi, XV əsrdə Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu dövlətlərinin yaranması və süqutu tarixi öz əksini tapmışdır. Şah İsmayıl Xətainin qurduğu Səfəvilər dövlətinin Azərbaycanın tarixində müstəsna yeri işıqlandırılır, belə ki, tariximizdə ilk dəfə olaraq ölkəmizin şimal və 9 cənub əraziləri Azərbaycan dövlətinin sərhədləri daxilində birləş- dirilir, Azərbaycan dili dövlət dili səviyyəsinə qaldırılır. XVIII əsrin ortalarında bir-biri ilə rəqabət aparan müstəqil xanlıqların meydana gəlməsi, İran və Rusiyanın Azərbaycana qarşı qəsbkar niyyətləri, xalqımızın xarici işğalçılara qarşı azadlıq mübarizəsi, eləcə də bu dövrün ictimai-iqtisadi, mədəni həyatı ətraflı şərh olumuşdur. XIX əsrin əvvəllərindən Şimali Azərbaycanın Çar Rusiyası tərəfindən istilası, xalqın ona qarşı mübarizəsi, dövrün sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni tarixi araşdırılır. Bu dövrdə kapitalist münasibətlərinin inkişafı ilə əlaqədar sənayedə və kənd təsər-rüfatında baş verən dəyişikliklər, ictimai-siyasi hadisələr, bir millət kimi xalqımızın təşəkkül tapması, milli şüurun yüksəlişi kitabda öz əksini tapmışdır. XX əsr isə tarixdə xalqımızın milli-azadlıq mübarizəsinin yüksəlişi, milli-siyasi təşkilatların daha da fəallaşması, mənfur çar imperiyası süquta uğradıqdan sonra milli dövlətimiz olan Azər- baycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyəti ilə yadda qalmışdır. Bu dövr həm də Sovet hakimiyyətinin qurulması, sənayeləşdirmə və kollektivləşdirmə, idarəetmədə zorakılıq, inzibati-amirlik sistemi, kommunist rejimi dövrü kimi də yadda qalmışdır. XX əsr Azərbaycana ikinci dəfə müstəqillik əldə etmək şan- sını da verdi. Ulu öndər Heydər Əliyevin və onun davamçısı olan Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin xidmətləri sayəsində milli dövlətçiliyimizin yaradılması, qorunması, məhkəm- ləndirilməsi, sosial-iqtisadi və mədəni inkişafı, Azərbaycanın dünya birliyinin üzvü olaraq tanınması, bu regionda söz sahibi olması dərslikdə ardıcıllıqla şərh olunmuşdur. Təqdim olunan dərsliyin əsas məqsədi Azərbaycan tarixini ümumiləşdirərək yığcam, lakonik, lakin dolğun, sadə və anlaşıqlı dildə izahını verməkdir. Ali məktərlər üçün nəzərdə tutulan “Azər- baycan tarixi” adlı dərslik ali məktəb müəllimləri, bakalavr və ma- gistr pillələrində bütün ixtisaslar üzrə təhsil alan tələbələr üçün töv- siyə edilir. 10 I FƏSİL AZƏRBAYCANDA İBTİDAİ-İCMA CƏMİYYƏTİ Plan: 1. Azərbaycan ərazisində ilk sivilizasiyanın meydana gəlməsi. Qədim insan məskənləri. Azərbaycanda ibtidai icma cəmiyyəti və onun mərhələləri 2. İbtidai icma quruluşunun dağılması. 1. Azərbaycan ərazisində ilk sivilizasiyanın meydana gəlməsi. Qədim insan məskənləri. Azərbaycan dünyanın ən qədim mədəniyyət ocaqlarından biri- dir. Əlverişli təbii-coğrafi şəraitə, zəngin fauna və flora aləminə, mülayim iqlimə malik olan Azərbaycan yer kürəsində ibtidai insa- nın formalaşdığı ərazilərdən biridir. Dünyada ilk insan qalıqları Şər- qi Afrikada (Keniya, Tanzaniya) tapılmış, 2-3 mln., Azərbaycanda ibtidai insanın (Qarabağda Azıx, Tağlar, Kəlbəcərdə Zar, Naxçı- vanda Qazma, Qazaxda Daşsalahlı, Damcılı, Lerikdə Buzeyir mağa- raları) isə 1,5 mln. il b.ə. yaşadığı müəyyən edilmişdir. Azərbaycanda ibtidai icma cəmiyyəti və onun mərhələləri. Bəşər tarixinin inkişafının ilk mərhələsi olan ibtidai-icma cəmiyyəti şərti olaraq üç dövrə bölünür: Daş dövrü, Tunc dövrü və Dəmir dövrü. İbtidai icma cəmiyyətinin ilkin mərhələsi olan Daş dövrü öz növbəsində üç mərhələyə bölünür: - Qədim Daş dövrü (Paleolit); - Orta Daş dövrü (Mezolit); - Yeni Daş dövrü (Neolit). İbtidai insanın Qədim Daş dövrü-Paleolit 3 mərhələyə bölü- nür: Alt Paleolit, Orta Paleolit və Üst Paleolit. Alt Paleolit ilk insan tipinin yaranmasından başlayaraq 100 min il bundan əvvələ qədər davam etmişdir. Bu dövr Qarabağın Quruçay vadisində, Füzuli 11 şəhəri yaxınlığında Azıx mağarasında tapılmış maddi nümunələr əsasında öyrənilmişdir. İbtidai insanlar mənimsəmə təsərrüfatı ilə - yığıcılıq və ovçuluqla məşğul olublar, kiçik qrup, dəstə halında olaraq insan “sürüsü” və ya ulu icmada birləşiblər. Ulu icma kor- təbii şəkildə, təbiət hadisələri qarşısında aciz qalmamaq məcburiy- yətindən yaranmışdır. Əmək alətlərinin düzəldilməsi və oddan isti- fadə insanların heyvan aləmindən ayrılmasını sürətləndirdi. Azıx mağarasında 700 min il b.ə. aid olan ocaq izləri tapılmışdır. Azıx mağarasında 1968-ci ildə ibtidai insanın alt çənə sümüyünün qalığı tapılmışdır-bu dünyada 4-cü tapıntıdır, Azıxantrop, yəni “Azıx adam” adlanır və 350-400 min b.ə. yaşamışlar. Azıx mağarasında tikili qalığı, müəyyən işarələr cızılmış ayı kəllələri tapılmışdır. Bu sadə dini ayinlərin və totemlərin (heyvanlara inam) yaranması ilə bağlıdır. Alt Paleolit dövrünün sonunda əmək alətləri: çaxmaqdaşı, bazalt və obsidiandan (vulkanik şüşə-dəvəgözü) hazırlanmışdır. (8, s.22) Orta Paleolit 100 min il b.ə.-e. ə. 40-cı minilliyə qədər davam etmişdir. Bu dövr Mustye mədəniyyəti (Fransada yer adıdır. Orta Paleolit əmək alətləri ilk burada tapılmışdır) dövrü adlanır. Qədim insanlar daha geniş əraziyə yayılmışlar: Kiçik Qafqazın cənub-şərq yamacında, Naxçıvan (Qazma), Qarabağ (Tağlar), Qa- zax (Damcılı) bölgələrində məskən salmışlar. (9, s.12). Yeni insan tipi-neandertal adamı yaranmışdır (Almaniyada yer adı). Ovçuluqla, yem toplamaqla məşğul olurdular, axirət dünyasına inam ilk dəfə bu dövrdə yaranmışdır. Ovsun, heyvanlara (totemlərə), təbiət qüvvə- lərinə inamla bağlı dini təsəvvür formaları meydana gəlmişdir. Ulu icma yavaş-yavaş sıradan çıxmış, qəbilə icması yaranmağa başla- mışdır. Yüklə 2,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|