İradə nuriyeva

Qəbilə icmasının əmələ gəlməsi. Üst Paleolit 40 min il bun-
dan əvvəldən e. ə. 12 - ci minilliyə qədər davam etmişdir. Bu döv-
rün maddi qalıqlarına Qarabağ və Qazax bölgələrində daha çox rast 
gəlinmişdir. Bu dövrdə Azərbaycanda ağıllı insan tipi “Homo Sapi-
yens” yaranması başa çatmışdı. Əmək fəaliyyətinin artması şüurun, 
düşüncənin inkişafı tədricən səsli nitqin yaranmasına səbəb olmuş-
du. Ulu icmanı qan qohumluğuna əsaslanan qəbilə icması-nəsli qə-

 
12
bilə  əvəz etmişdir. Qadının təsərrüfatda rolu daha böyük olduğu 
üçün qan qohumluğu ana xətti ilə götürüldüyünə görə belə quruluşa 
ana xaqanlığı – matriarxat deyilir (8, s.24). 
Mezalit və ya Orta Daş dövrü e.ə. 12-ci minilikdən e.ə. 8-ci 
minilliyə  qədər davam etmişdi. Ox və kaman ixtira edilmişdir. 
İnsanlar qida ehtiyatlarını artırmağa və heyvanları  əhliləşdirməyə 
nail olmuşlar. Beləliklə, ibtidai maldarlığın  əsası qoyulurdu. 
Toplanmış yabanı bitki toxumlarının bir hissəsini ehtiyat üçün 
saxlayırdılar. Bu ibtidai əkinçiliyinin meydana gəlməsinə  şərait 
yaradırdı. Beləliklə, Mezolit dövründə  mənimsəmə  təsərrüfatından 
istehsal təsərrüfatına keçidin əsası qoyulmuşdur (1, s. 83). Bu dövr 
Qobustan abidəsi əsasında öyrənilmişdir. Burada insanlar təxminən 
e.ə. 12-ci minillikdən yaşamışlar. Onlar ovçuluq, balıqçılıq və yığı-
cılıqla məşğul olmuşlar.  Əmək alətləri kiçik ölçülü-mikrolit, hən-
dəsi formalı, gəzli, üçkünc, kəsici və s. olmuşlar. Sümükdən biz, ox 
ucu, balıqçılıqda istifadə olunan alətlər düzəldilirdi. Qazaxda Dam-
cılı mağarasında Mezolit dövrünə aid kiçik ölçülü ox ucları, müxtə-
lif tipli alətlər, cilalanmış, dişli lövhələr tapılmışdır. Qobustan qaya-
larında bu dövr insanlarının ovsun-totem inamları, dini ayinləri, ov 
səhnələrini  əks etdirən rəsmlər, qadın və müxtəlif heyvan rəsmləri 
təsvir edilmişdir. Mezolit dövründə insanlar axirət dünyasına inan-
mış, dəfn zamanı ölülərin yanına məişət əşyaları qoymuşlar. 
İstehsal təsərrüfatının yaranması. Neolit dövrü  e.ə. VII 
minillikdən başlamışdır. İstehsal təsərrüfatı bu dövrdə yaranmışdı. 
İnsanlar maldarlıq və  əkinçiliklə  məşğul olmuş, saxsı qablar 
hazırlamış, daş alətləri cilalamağı və deşməyi öyrənmiş, toxuculuqla 
məşğul olmuşlar (9, s.14). Təsərrüfatda olan bu yeniliklərə “Neolit 
inqilabı” deyilir. Əhali oturaq həyata keçmiş, ovçuluqla, balıqçılıqla 
məşğul olmuşdur.  Əmək alətləri çaxmaqdaşından, obsidandan 
(vulkanik  şüşə-dəvəgözü) hazırlanırdı. Naxçıvanda, Gəncə  ətrafın-
da, Təbriz yaxınlığında, Qobustanda, Qazax bölgəsində Neolit 
dövrü abidələrindən daş toxalar, oraq dişləri, çəkic, balta və lövhə-
lərdən ibarət əmək alətləri tapılmışdır. 
Eneolit dövrü e.ə. VI-IV minillikləri əhatə etmişdir. İnsanlar 
ilk dəfə metalla tanış olmuş  və misdən alətlər hazırlamışlar. Azər-

 
13 
baycanda bu dövrün yaşayış  məskənləri Gəncə-Qazax, Mil-Qara-
bağ, Muğan, Naxçıvan bölgələrində, Urmiya gölü ətrafında və Təb-
riz yaxınlığında tədqiq edilmişdir (8, s. 27-28).  Əkinçi-maldar 
tayfalar kiçik kəndlərlə, qəbilə icmaları halında çay kənarında, əkin-
çilik və maldarlıq üçün əlverişli yerlərdə salınırdı. Yaşayış binaları 
kiçik, çiy kərpic və möhrədən dairəvi tikilirdi. Evin ortasında və ya 
divarın yanında ocaq qurulurdu. Belə evlərdə qoşa nigaha əsaslanan 
ailələr yaşamışlar. Əhali əkinçilik, maldarlıq, balıqçılıq, dulusçuluq, 
daşişləmə, sümükişləmə, toxuculuq və s. məşğul olmuşlar. Sənət-
karlar saxsı qablar, daş və sümükdən əmək alətləri, məişət və bəzək 
əşyaları hazırlayırdılar.Torpağı toxa ilə  şumlayırdılar. Həmin dövr 
“toxa əkinçiliyi” dövrü adlanır. Taxıl daş oraqla biçilirdi, taxıl eh-
tiyatı saxsı küplərdə və quyu anbarlarda saxlanırdı. Bir neçə buğda 
və arpa növü əkib becərirdilər. Ev heyvanları əhliləşdirilmişdi. E.ə. 
V minilliyin axırlarında Azərbaycanda ilk dəfə atın  əhliləşdiril-
məsinə başlanmışdır. Cəlilabadda Əliköməktəpədə əhliləşdirilmiş at 
sümükləri tapılmışdır. Tapılmış iy ucluqları toxuculuqla məşğu-
liyyəti sübut edir. Misdən müxtəlif əmək alətləri və bəzək əşyaları 
hazırlanmışdır. Qadın müqəddəs varlıq hesab edilirdi. Tapılmış 
qadın heykəlləri bunu sübut edən maddi mədəniyyət qalıqları idi. 
Eneolit dövründə anaxaqanlığı nəslinin mövqeyi sona çatmış, icma 
ağsaqqalları  şurası mühüm rol oynamışdır. Ölüləri yaşayış  məs-
kənində, binaların arasında və evlərin içərisində basdırırdılar. Ölü-
lərin üzərinə qan rəmzi sayılan qırmızı boya çəkir, yaxud orxa səpir-
dilər. Eneolitin son mərhələsində  e.ə. IV minilliyinin I yarısında 
metalişləmənin inkişafı başlamışdı. 
Azərbaycanda metal alətlərdən istifadə. Tunc dövrü e.ə. IV 
minilliyin sonundan (Azərbaycanda e.ə. II minilliyin sonlarına 
qədər) başlayır. Tuncun meydana gəlməsi ibtidai cəmiyyətin tələ-
batından döğmuşdu. Təmiz misdən hazırlanan alətlər tez xarab olur-
du. Tunc misə müxtəlif qatışıqlar qatışdırmaqla alınan yeni metal 
idi. Tunc dövrünü erkən, orta və son tunc dövrü mərhələlərinə bö-
lürlər. Erkən Tunc dövrü e.ə. IV minilliyin 2-ci yarısından III 
minilliyin sonuna qədər davam etmişdir. Bu dövrə Azərbaycanda 
Kür-Araz mədəniyyəti səciyyəvidir ki, bu da Qarabağda, Naxçı-

 
14
vanda, Xaçmazda, Qazaxda, Şəmkirdə, Qobustanda, Urmiya əra-
zisində və b. bölgələrdə tapılmış zəngin materiallar əsasında tədqiq 
edilmişdir (8, s.33-34). Yaşayış məskənləri bəzən 3-5 ha çatırdı, çay 
kənarında, düşməndən müdafiə olunmaq üçün əlverişli yerlərdə 
salınırdı, ətrafına müdafiə divarı çəkilirdi. Bunlar Füzuli rayonunda, 
Təbriz yaxınlığında, Urmiya gölü ətrafında öyrənilmişdir. Evlər 
dairəvi formada, bünovrəsi daşdan, divarları çiy kərpicdən, bəzi 
bölgələrdə çubuqdan hörülüb suvanmış daxmalar və yarımqazma 
evlər formasında tikilirdi. Dini ayinlər üçün ibadətgahlar tikilmişdir. 
Xaçmaz rayonunda Sərkərtəpə yaşayış  məskənində dairəvi planlı 
böyük ibadət evi aşkar edilmişdir. Belə ibadət evləri Qazax rayo-
nunda Babadərviş və Naxçıvan yaxınlığında Kültəpə yaşayış yerlə-
rində də vardır. Erkən Tunc dövründə 1-ci böyük ictimai əmək 
bölgüsü meydana gəlmiş, əkinçilik maldarlıqdan ayrılmışdır (8, 
s. 35).  Toxa  əkinçiliyi xış  əkinçiliyi ilə  əvəz olunmuşdur. Süni 
suvarma yaranmışdır.  Şumlama zamanı qoşqu heyvanlarından 
istifadə edilirdi. Taxılın biçilməsində daş lövhələrdən hazırlanmış 
oraqlarla yanaşı, tunc oraqlardan da istifadə edilirdi. Taxıl xüsusi 
quyularda və böyük təsərrüfat küplərində saxlanılır, həvəngdəstələr, 
dən daşları (kirkirə) və sürtkəclərin köməyi ilə üyüdülürdü. Mal-
darlığın inkişafında mühüm irəliləyişlər var idi. Davarların (qoyun, 
keçi və s.) sayının artması, atdan istifadə  nəticəsində maldarlığın 
yeni sahəsi-köçmə (yaylaq) maldarlığı meydana gəlmişdi. Maldar 
tayfalar əkinçilərə nisbətən daha tez varlanmışlar. Artıq məhsul alış-
verişin genişlənməsinə imkan vermişdi.  Əmlak bərabərsizliyi 
meydana gəlmişdi (1, s. 114). Azərbaycanın  əhalisi sənətkarlığın 
dulusçuluq, metalişləmə, toxuculuq və s. sahələr ilə məşğul olmuş-
dur. Saxsı qabların bir qismi xörək və mətbəx qabları idi. Tuncdan 
əmək alətləri, silahlar, bəzək  əşyaları (muncuq, qolbaq və s.) və 
məişət əşyaları (biz, iynə, bıçaq və s.) hazırlanmışdır. Bəziləri qızıl 
əşyalar da hazırlamışlar. Qoyunçuluğun inkişafı toxuculuğu geniş-
ləndirmişdir. Axirət dünyasına inam var idi. Tunc dövründə ölülər 
yaşayış  məskənlərindən kənarda dəfn edilmiş, bəzi qəbirlərin üzə-
rində kurqanlar (torpaq təpələr) qurulmuşdur. Ölüyandırma və kol-
lektiv dəfnetmə adəti meydana gəlmişdir. Ailədə, təsərrüfatda və ic-

 
15 
timai həyatda kişilərin rolu artmağa başlamışdır. Ailəyə və tayfaya 
kişilər başçılıq etməyə başlamışlar. Erkən tunc dövründə  xış  əkin-
çiliyi və köçmə maldarlığının yaranması kişinin təsərrüfatda rolunu 
artırmış  və anaxaqanlığı (matriarxat) ataxaqanlığı (patriarxat) ilə 
əvəz edilmişdir (9, s. 21). 
Orta Tunc dövrü e.ə. III minilliyin axırı və II minilliyin əv. 
başlamış, II minilliyin ortalarına qədər davam etmişdir. Orta 
Tunc dövründə sosial və  əmlak bərabərsizliyi artmış, tayfalar 
arasında  əlaqələr genişlənmiş, iri yaşayış  məskənləri yaranmışdır. 
İlkin  şəhər mərkəzləri də yaranmış  və müdafiə divarları ilə  əhatə 
olunmuşdur: Naxçıvandakı  İkinci Kültəpə, Oğlanqala, Urmiya 
sahilindəki Göytəpə, Qarabağdakı Üzərliktəpə. Qədim Naxçıvan 
şəhəri Orta Tunc dövründə, 3500 il b.ə. tanınmışdır. Artıq təbəqə-
ləşmə gedirdi (2-3 otaqlı evlərin olması bunu sübut edirdi). Bağçılıq 
və bostançılıq kimi yeni təsərrüfat sahələri yaranmışdı. Süni su-
varma kanalları yaradılmışdır. Taxılın döyülməsində öküz və ya at 
qoşulmuş daş  vəllərdən istifadə edilmişdir. Taxıl və un ehtiyatı 
saxsı küplərdə, quyularda saxlanırdı. Üzümçülük və şərabçılıq mey-
dana gəlmişdir. Atdan minik vasitəsi və qoşqu qüvvəsi kimi istifadə 
edilmişdir. Maldarlığın inkişafı əhalinin ət və süd məhsullarına olan 
tələbatını ödəməklə yanaşı, tayfalararası ticarətin artmasına  şərait 
yaratmışdır. Sənətkarlığın müstəqil sahəyə çevrilməsi nəticəsində 
2-ci böyük ictimai əmək bölgüsü-sənətkarlığın başqa istehsal 
sahələrindən ayrılması baş vermişdi (8, s. 41).  Naxçıvan yaxın-
lığında II Kültəpədə dulusçuluq məhəlləsi və dulus sobaları tapıl-
mışdır. Qablar naxışlarla bəzədilərkən rəngli boyalardan istifadə 
edilmişdir. Filizçıxarma işi geniş inkişaf etmişdir. Əridilmiş metalı 
xüsusi qəliblərə tökərək müxtəlif 

 
16
dərinləşmişdi. Əhalinin dini inamları, mərasim və ayinləri qəbir abi-
dələrinin quruluşunda (daş qutular, kurqanlar), dəfn adətlərində 
(ölülərin yandırılması, onların üzərinə qırmızı boya çəkilməsi və s.) 
əks olunmuşdu (1, s. 122).  Qaya təsvirlərinin bir çoxu ibtidai ov-
sunla bağlı olmuşdur. Saxsı qabların, metal əşyaların və bəzək şey-
lərinin üzəri həndəsi naxışlar, heyvan və bitki rəsmləri ilə  bəzə-
dilmişdir. 
Tunc dövrünün sonu. Erkən Dəmir dövrü. İbtidai icma 
quruluşu dağılmağa başlayır. Bu dövr e.ə. XIV-XII əsrləri əhatə 
edir.  Erkən (ilk) Dəmir dövrü e.ə. XI-VIII əsrləri  əhatə edir. 
Möhkəm keyfiyyətli dəmirin kəşfi, ondan hazırlanan  əmək alətləri 
və silahlar yeni yüksəlişə səbəb oldu. Tayfa ittifaqları daha da güc-
lənmişdi. Azərbaycanda yaşayış  məskənləri, qəbir abidələri (kur-
qanlar, daş qutular, torpaq qəbirlər) və müdafiə tikililəri, siklopik 
(siklop-təpəgöz, siklopik-böyük ölçülü tava daşlarından hörülmüş 
qalaçalar-təpəgözlər tikmişlər) qalalar tədqiq edilmişdir. Yaşayış və 
təsərrüfat binalarının bünövrəsi çay daşları və ya qaya parçalarından 
qoyulur, divarları çiy kərpicdən hörülürdü, ətrafına müdafiə divar-
ları  çəkilirdi. Bu dövrdə  sənətkarlıq daha məhsuldar inkişaf etmiş, 
qonşu ölkələrlə mübadilə  və ticarət  əlaqələri genişlənmişdi.  Təd-
ricən ibtidai icma quruluşu dağılmış, sinifli cəmiyyət yaran-
mışdı  (1, s. 166).  Təsərrüfatda yarımköçəri yaylaq maldarlığı ön 
plana keçmişdir. Kurqan abidələr geniş yayılmışdır. Maldar tayfalar 
davar və qaramal bəsləyir, öz ehtiyaclarından artıq qalan məhsulu 
əkinçilər və  sənətkarlarla taxıla,  əmək alətlərinə, silah və zinət 
əşyalarına dəyişirdilər. Son Tunc dövründə atdan minik və qoşqu 
vasitəsi kimi geniş istifadə edilmişdir. Ona sitayiş ayini meydana 
gəlmişdir. Kurqanlarda dəvə skeletləri də tapılmışdır. Əmək alətləri 
təkmilləşmiş, iri suvarma kanalları çəkilmişdir. Əkinçilikdə buğda, 
arpa, darı  və s. bitkilər becərilir, taxıl tuncdan və  dəmirdən hazır-
lanmış oraqlarla biçilir, taxıl vəllərlə döyülür, dən daşlari ilə üyü-
dülürdü. Üzümçülük və  şərabçılıq inkişaf etmişdir. Dulusçuluq 
əmək fəaliyyətində xüsusi yer tuturdu. Saxsı qabların istehsalında 
ayaqla hərəkətə  gətirilən dulus çarxından istifadə olunurdu. Ərzaq 
ehtiyatlarını saxlamaq üçün müxtəlif çeşidli saxsı qablar hazırla-

 
17 
nırdı. Bu qablar dulusçuluq sobalarında bişirilirdi.  Metalişləmədə 
ustalar zərbetmə, oyma, lehimləmə, həkketmə (qravüra) üsulları ilə 
qızıl və gümüşdən zinət əşyaları hazırlamışlar. Toxuculuq, sümükiş-
ləmə, daşişləmə, ağacişləmə, gön-dəri emalı və b. sənət sahələri də 
əhəmiyyət kəsb edirdi. E.ə II minilliyin axırı-I minilliyin əvvəl-
lərində  dəmirdən müxtəlif  əşyalar hazırlanmışdır. Sənətkarlar içə-
risindən sənətkar-tacirlər qrupu ayrılmışdır (1, s. 163-164).  Onlar 
hazır məhsulun satışı ilə  məşğul olmuş, sonralar peşəkar tacirlərə 
çevrilmişlər. Tayfa başçısının hakimiyyətinin qüvvətlənməsi, dini 
və hərbi rəhbərliyin onların əlində toplanması bu şəxslərin ilahiləş-
dirilməsinə gətirib çıxarırdı. Belə tayfa başçıları öləndən sonra ona 
sitayiş olunur, onların xatirəsini  əbədiləşdirmək üçün kurqanlar 
ucaldılırdı. Bəzən tayfa başçısının arvadını, kənizlərini və qulluq-
çularını öldürüb onunla birlikdə dəfn edir, sahibi ilə birlikdə atlarını 
da basdırıdılar. Atları yüyənli-cilovlu, müxtəlif əşyalarla bəzədilmiş 
halda qəbirə qoyurdular. Bu, axirət dünyasına inam idi. Səma cisim-
lərinə (Aya, ulduza, Günəşə) inam dərin kök salmışdı. Azərbay-
canın zəngin filiz yataqları, cins at növləri, saysız-hesabsız heyvan 
sürüləri, yüksək keyfiyyətli sənətkarlıq nümunələri ticarətdə, alış-
verişdə böyük rol oynamışdı. Azərbaycan Assuriya ilə geniş ticarət 
əlaqələri saxlayırdı. Azərbaycanda Assuriyada istehsal olunmuş şirli 
gil qablar, silindrik möhürlər, silahlar, bəzək  şeyləri tapılmışdı. 
Xocalıda üzərində mixi xətlə Assuriya padşahının (Adadnirari) adı 
yazılmış muncuq tapılmışdır. Su yolları ilə ticarət  əlaqələri çay 
(Kür-Araz) və  dəniz (Xəzər) vasitəsilə yaradılırdı. Qobustan qaya-
larında həkk olunmuş müxtəlif gəmi təsvirləri buna sübutdur. 
 
2. İbtidai icma quruluşunun dağılması 
 
E.ə. II minilliyin axırı-I minilliyin əvvəllərində ibtidai icma 
quruluşunun dağılmas

 
18
rəhbərlik edirdi. Tayfalar daxilində  də güclü təbəqələşmə gedirdi. 
Əhalinin təbəqələşməsi yoxsul və varlı adamlara məxsus qəbirlərdə 
(kurqanlar, daş qutular) yaxşı izlənirdi. Kurqanlar böyüklüyü, quru-
luşu və içərisinə qoyulmuş əşyaların zənginliyi ilə fərqlənirdi. Tunc 
dövründə  əhalinin məişətində  və dünyagörüşündə  əsaslı  dəyişik-
liklər olmuşdur. Tikinti işində məişət avadanlıqlarının çox növlü və 
yüksək bədii zövqlə hazırlanması, sitayişlə bağlı bütlərin yaranması, 
səma cisimlərinə, suya, ağaca, ayrı-ayrı heyvanlara və s. sitayiş 
izlənilirdi. Məişət əşyaları, bəzək əşyaları həndəsi naxışlarla, insan, 
heyvan və quş təsvirləri ilə bəzədilirdi. Bu dövrdə qullar olmuşdu. 
Sahibkarların qullarını da onunla dəfn edirdilər. Qəbirlərdən çoxlu 
silah-nizə, ox ucluqları, xəncər, qılınc, döyüş baltası, paltar zireh-
ləri, toppuz və s. tapılması həmin dövrdə cəmiyyətin həyatında hərb 
işinin mühüm yer tutduğunu göstərir.  İri tayfa ittifaqlarının yaran-
ması, hakimiyyətin ayrı-ayrı nüfuzlu şəxslərin  əlində  cəmlənməsi, 
cəmiyyətin yoxsullara və varlılara parçalanması və s. amillər e.ə. II 
minilliyin axırı-I minilliyin əvvəllərində Azərbaycanda ibtidai 
icma quruluşunun dağılmasını sürətləndirdi (8, s. 56-57). 
 
 

 
19 
 
II FƏSİL 
AZƏRBAYCAN ƏRAZİSİNDƏ  
İLKİN VƏ QƏDİM DÖVLƏTLƏR 
 
Plan: 
1. Azərbaycan ərazisində qədim tayfa ittifaqları və erkən dövlətlər. 
Manna çarlığı. 
2. Azərbaycan Midiya və Əhəmənilər dövlətinin tərkibində. 
3. Atropaten dövlətinin yaranması, onun sosial-iqtisadi və siyasi 
vəziyyəti. 
4. Alban çarlığı. 
 
1. Azərbaycan ərazisində qədim tayfa ittifaqları və erkən 
dövlətlər. Manna çarlığı.  
 
E.ə. III minillikdə Azərbaycanın cənubunda erkən dövlət qu-
rumları meydana gəlmişdi. Həmin dövlət qurumlarının Mesopota-
miyanın şəhər dövlətləri ilə siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələri var 
idi.  E.ə. III-II minillikdə Urmiya gölü ətrafında lullubi, kuti, su, 
turukki, Arazdan şimalda Naxçıvan və Mil-Qarabağ  ərazilərində 
naxç, gərgər tayfaları və s. yaşamışlar. Su (sub) və turukki (turukk) 
tayfaları lullubi tayfa birliyinə daxil olmuşlar. 
E.ə. III minillikdə Mesopotamiyada əvvəl  Şumer  şəhər-döv-
lətləri, sonra Akkad dövləti mövcud olmuşdur. Azərbaycan ərazisində 
yaranmış dövlət qurumları  ən çox Mesopotamiya dövlətləri ilə  hərbi 
münaqişələrə girməli olurdular. Aratta ilə Şumer arasında gah düşmən-
çilik, gah da dostluq münasibətləri olurdu. Aratta dövləti Azərbaycanın 
e.ə. III minilliyin I yarısında siyasi tarixində mühüm rol oynamışdı. 
Aratta hökmdarları müdrik siyasət yürüdür, öz ölkələrini müdafiə edir, 
Şumeri tabe etmək tədbirləri görürlər (8, s. 61). 
Lullubi dövlət qurumu. E.ə. III minilliyin II yarısında 
Azərbaycanın cənubunda-Urmiya gölündən cənubda yaşayan Lul-
lubi tayfası  e.ə. XXIII əsrdə dövlət qurumuna çevrilmişdi. Lullu-

 
20
bilərin döyüş məharəti qorxu yaradırdı. Buna görə də xet və hurrit-
lər lullubi etnik adını “düşmən”, “yad” mənasında işlədirdilər. Onlar 
əkinçilik və maldarlıqla məşğul olmuşlar. Lullubilər igid, cəsur 
tayfa kimi tanınmış, Mesopotamiya ilə ticarət əlaqələri saxlayır, mal 
mübadiləsi edirdilər. Onlar Səma, Günəş, Ay allahlarına, məhəbbət, 
məhsuldarlıq ilahələrinə sitayiş edirdilər. Lullubilər Mesopotami-
yada olan Akkad dövlətinin hücumlarına məruz qalırdılar. Bu hü-
cumlar Lullubi hökmdarı Anubaninin hakimiyyəti dövründə daha 
da güclənmişdi. Anubaninin Akkadla mübarizədə əldə etdiyi uğur-
ları onun şərəfinə ucaldılmış  qələbə abidəsi – daş kitabəsi (e.ə. 
XXIII əsr) əks etdirir. 
Kuti (Quti) dövlət qurumu. Kutilər Urmiya gölündən qərbdə 
və  cənub-qərbdə yaşamışlar,  e.ə. III minilliyin II yarısında Kuti 
(Kutium) dövlət qurumunu yaranmışdılar. Kutilər Akkad ilə  hərbi 
münaqişələrə girirdilər,  Şumer  şəhərləri ilə müttəfiqlik edir, bəzən 
onların köməyinə gəlirdilər. E.ə. XXII əsrin əvvəllərində kutilərin 
hökmdarı Yarlaças Mesopotamiyaya hücum edərək Akkad dövlətini 
süquta yetirdi. Mesopotamiya 100 ilə yaxın kutilərin hakimiyyəti al-
tında qaldı. Kuti dövlətinin sərhədləri  şimalda Urmiya gölünün 
qərbindən cənubda  İran körfəzinə  qədər uzanmışdır. Kutilərdə  Şu-
merdə və Akkadda olan idarə sistemi idi, ölkə canişinlər vasitəsilə 
idarə olunurdu. Şumer və Akkad gəncləri kuti qoşunlarına xidmətə 
cəlb olunurdular. Kuti hökmdarlarının qısa mətnli kitabələri mixi 
yazıları ilə tərtib olunurdu. Ay allahına, məhəbbət, bərəkət və məh-
suldarlıq ilahəsinə sitayiş edirdilər. Onlar Şumerdə  ənənəvi məbəd 
tikintisini davam edirdilər. Kutilər və hökmdarları türk mənşəli 
idilər (8, s. 82). E.ə. III minilliyin sonunda (e.ə. XXII əsrin axır-
larında) Kuti və Lullubi dövlətləri süquta uğrayaraq xırda vila-
yətlərə parçalandılar. 
Turukkilər Urmiya gölünün cənubunda yaşamışlar, Kuti və 
Lullubi dövlətlərinin tərkibinə daxil idilər. Bunlar süquta uğradıq-
dan sonra turukki tayfaları müstəqil siyasət yürüdürdülər. Onlar 
Mesopotamiyaya daxil olmuşlar. Aşağı Zab çayının (Dəclə çayının 
qolu) yuxarı axarında yerləşən ərazilərə gələnlər (kutilər, lullubilər 

 
21 
və turukkilər) burada yaşayan tayfalarla ünsiyyətə girərək, həmin 
torpaqlarda məskunlaşmışlar.  Lakin  şimalda yaranmış Assuriya 
dövləti də bu ərazini işğal etmək istəyirdi. Turukkilər torpaqlarını 
nəinki vermədilər, hətta assuriyalıların nəzarətində olan inzibati və 
hərbi mərkəz  Şuşarra vilayətini tutdular. Onların ardı-arası  kəsil-
məyən hərbi təzyiqi Assuriyanı  zəiflətmişdi. Babilistan hökmdarı 
Hammurapi (e.ə.1792-1750) bu hadisələrə qarışmalı oldu və həmin 
tayfalara qalib gəldi. 
E.ə. XIV əsrin sonunda Assuriyanın qüdrəti artdı. Hökmdar I 
Adadnirari Azərbaycan ərazisinə bir neçə yürüş etmiş, lakin ölkənin 
içərisinə girə bilməmişdir. I Salmanasarın dövründə kutilər Assu-
riyaya qarşı üsyan qaldırdılar, lakin üsyan yatırıldı.  E.ə. II minil-
liyində qədim Azərbaycan tayfaları tutukkilər, lullubilər, kutilər və 
şubarlar Assuriyanın işğalçılıq siyasətinə qarşı  çıxmışlar. Qədim 
Azərbaycan tayfalarının vahid dövlət halında birləşməsi zəruri idi. 
Manna çarlığı. E.ə. I minilliyin əvvəlində  (e.ə. IX əsrdə) 
Azərbaycanın cənubunda-Urmiya gölü ətrafında Manna dövləti ya-
ranmışdı. Manna adına ilk dəfə e.ə. 843-cü ildə Assuriya hökmdarı 
III Salmanasarın mixi yazılı kitabəsində tayfa kimi rast gəlinir. 
Manna dağlıq ölkə idi. Burada çoxlu çaylar var idi. Urmiya 
gölü duzlu olduğu üçün suvarmaya yaramırdı. Suvarma üçün bu 
çaylardan istifadə olunurdu. Əhalisi əkinçiliklə məşğul olurdu. Tor-
pağı  dəmir toxa və  xış ilə  şumlayırdılar, taxılı  dəmir oraqla biçir-
dilər. Bağçılıq və üzümçülük də inkişaf etmişdir. Atçılıq geniş 
yayılmışdır. Subi vilayəti öz atları ilə fərqlənirdi. Əhali oturaq həyat 
sürürdü. Təsərrüfatda dəvədən də istifadə edirdilər. 
E.ə. XI əsrdə Manna ərazisində Zamua, Gilzan, Alateye, 
Surikaş, Gizilbunda, Uişdiş, Zikirtu, Andia və s. vilayətlər meydana 
gəlmişdi. Urmiya gölündən cənubda yerləşən Zamua əvvələr lullu-
bilərin ölkəsi olmuşdur.  E.ə. IX əsrin I yarısında Zamuanı ayrı-
ayrı hakimlər idarə etdiklərinə görə, xarici hücumların qarşısını 
almaq mümkün olmurdu. Manna hökmdarları ölkəni vahid mərkəz-
də birləşdirib, xarici hücumların qarşısını almağa çalışmışlar, lakin 
buna nail ola bilməmişlər. Mannaya qarşı Assuriyanın, həmçinin 

 
22
Urartu dövlətinin hücumları ara vermirdi. E.ə. IX-VIII əsrlərdə 
Manna artıq güclü bir dövlətə çevrilmişdi. Assuriya hökmdarı III 
Tiqlatpalasar VIII  əsrin II yarısında Urartu ilə vuruşdu. O, Man-
nanın Mazamua vilayətini Assuriyaya birləşdirdi, Urmiya gölü höv-
zəsində yaşayan bir sıra tayfaları oradan köçürdü. O, əsasən, Urartu 
və Midiya ilə müharibələr aparırdı. Bu dövrdə Manna Assuriyaya 
müttəfiq kimi baxırdı. 
Mannanın hökmdarı  İranzu (e.ə.740-719) Urartunun işğal 
etdiyi Manna torpaqlarını geriyə qaytardı, Manna vilayətlərini mər-
kəzi hakimiyyətə tabe etdi, ölkədə canişinlik sistemi yaratdı. Man-
nanın ərazisi şimalda Araz çayına çatırdı, cənubda və cənub-şərqdə 
Kaspi ölkəsi, Parsua və Midiya ilə həmsərhəd idi. İranzunun höki-
miyyəti zamanı Manna Urmiya gölü hövzəsində qüdrətli dövlətə 
çevrildi (8, s. 95).  Paytaxtı  İzirtu  şəhəri idi. Bu dövrdə Mannanın 
xarici siyasətində 2 meyl var idi: İranzu özü başda olmaqla bir qrup 
Assuruyaya müttəfiq kimi baxır, bununla da Manna torpaqlarının 
bütövlyünü qoruyub-saxlamağa çalışırdılar; başqa bir qrup isə 
Urartu ilə ittifaqa üstünlük verirdi. Onlarin siyasəti Manna hökm-
darının mərkəzləşmə siyasətinə mane olurdu. Assuriyaya olan meyl 
Manna dövlətini Urartu işğallarından xilas etmiş və ölkənin birləş-
məsi üçün şərait yaratmışdı. Lakin İranzunun mərkəzləşdirmə siya-
səti bəzi hakimlərin və canişinlərin xoşuna gəlmirdi. Bundan isti-
fadə edən Urartu hökmdarı I Rusa Zikirtu vilayətinin canişini və bir 
sıra şəhərlərlə sazişə girdi. Onların təsiri ilə e.ə. 719-cu ildə Manna-
nın Şuandahul və Durdukka şəhər əhalisi İranzuya qarşı üsyan etdi. 
Assuriya hökmdarı II Sarqon Manna ilə ittifaqa sadiq qalaraq üs-
yanı yatırtdı. 
İranzunun vəfatından sonra onun oğlu Aza (e.ə.718-716) haki-
miyyətə gəldi. E.ə. 716-cı ildə Aza sui-qəsd nəticəsində öldürüldü. 
Azanın ölümündən sonra onun qardaşı Ullusunu (e.ə.716-680) 
Manna hökmdarı oldu. Mixi yazılarına görə onun hakimiyyətə gəl-
məsinə Urartu hökmdarı I Rusa kömək etmiş və əvəzində 22 Manna 
qalasını almışdı. Ullusunu Assuriyadan azad olmaq üçün Urartu ilə 
ittifaqa girir. Bu Assuriya hökmdarı II Sarqonu qəzəbləndirir və e.ə. 

 
23