İradə nuriyeva

Erkən Orta əsrlərdə (III-VII əsr) Azərbaycanın vahid döv-
lətin-Sasanilərin tərkibində olması mədəniyyətin inkişafında böyük 
rol oynamışdır. Güman edilir ki, Atropatenada Sasani dövlətində 
tətbiq olunan pəhləvi yazı sistemindən, V əsrin əvvəllərində alban-
lar isə 52 işarədən ibarət fışıltılı  və boğaz səsi ilə  zəngin olan öz 
əlifbasından istifadə edirdilər. 1948-ci ildə Mingəçevirdə aşkar edil-
miş  qısamətnli epiqrafik abidələr bu yazının bir növüdür. Yazı 21 
işarədən ibarətdir, 4 sətirlidir. Üzərində alban yazısı olan dörd-
künclü  ştamp da tapılmışdır.  V  əsrdə alban dilində  fərman tərtib 
edilmişdir. İslam dinini qəbul etmiş Azərbaycan əhalisi ərəb əlifba-
sından istifadə etməyə başlamışdır. 
Bu dövrdə mövcud olan şəhərlərdən Dərbənd, Bərdə (Partav), 
Çola (Çora), Hunarakert (Hun şəh.), Paytakaran, Təbriz,  Şiz, 
Ərdəbil, Naxçıvan, Gəncə,  Şəki,  Şəmkir, Qəbələ,  Şabran, Xalxal, 
Beyləqan və s. var idi. Şimala gedən yollar üzərində  sədlər tikil-
mişdir. Beşbarmaq dağından dənizədək qoşa divar uzanırdı. Şirvan 
səddi (Gilgilçay boyu) Beşbarmaq divarından 23 km şimalda çəkil-
miş, Çıraqqala bu səddin başlanğıcında dağ zirvəsində yerləşirdi. 
Digər sədd Samur çayından  şimalda inşa edilmişdir.  Ən  əzəmətli 
Dərbənd səddi yüksəklikdən dənizin içinədək uzanırdı. Orta hissə-
sində qala var idi. Azərbaycan ərazisində Torpaqqala (Alazan çayı 

 
45 
sahili), Govuqqala (Ağdam), Cavanşir (İsmayıllı), Çarabkert (Ağ-
dam) qalaları inşa olunmuşdu. Alban məbədlərinin qalıqlarına Qə-
bələ, Qax, Yuxarı Qarabağ,  Şəki, Zaqatala, Mingəçevir, Ağdam, 
Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı və s. yerlərdə rast gəlinir. 
Azərbaycanda təkallahlığa (monoteizmə) keçid tam müstəqil 
dövlət olmaması  şəraitində baş verirdi. Zərdüştliliyin təkallahlılığa 
çağırışı Azərbaycanda (eləcə də İranda) atəşpərəstlik dini ehkamına 
qarışdı. Sasani hakimiyyəti illərində Mani, sonra məzdəkilərin tə-
limlərində Xeyirlə Şərin mübarizəsi ideyası Zərdüştlük dininin təsiri 
altında meydana gəlmişdir. Atəşpərəstlik, oda sitayiş Sasani imperi-
yasında dövlət dini səviyyəsinə qaldırılmışdır. Günəşə, Aya, suya, 
göyə və s. ibadət edirdilər. Sehr, cadu və rəmmallığa inam o qədər 
dərin imiş ki, Azərbaycanda xristianlığı yayanlar ilk növbədə bu iş-
lərlə məşğul olanları cəzalandırırdılar. Xristianlıq zorla qəbul edilir-
di. Albaniyada çoxları qədim dinlərini saxladı. Erkən Orta əsrlər-
də Azərbaycanda alban, kaspi, müq, qarqar, udin, girdiman adları 
daşıyan əhali yaşayırdı. Azərbaycanda yaşayan etnosların çoxu (al-
ban, qarqar, uti, sovde, sakasen, hun, girdiman və s.) türk mənşəli 
idi. Qədim və Erkən Orta əsrlərdə Azərbaycana 2 böyük etnik axın 
olmuşdur: I axında türk mənşəli kimmer, skit, sak tayfaları, II axın-
da isə türk mənşəli hun tayfaları (kəngər, pesənək, onoqur, sabir, 
hun, herlat, oğuz və b.). İlk oğuzlar ümumtürk məkanının tərkib 
hissəsi olan Cənubi Qafqaza, o cümlədən Azərbaycan ərazisinə Dər-
bənd keçidi və Böyük Qafqazın başqa dağ  aşırımlarından keçərək 
yayılmışdır. 
Uzun tarixi dövr ərzində Azərbaycanın bütöv halda Sasani 
imperiyasının tərkibində olması mütərəqqi hadisə idi. Çünki ölkənin 
bütün bölgələri arasinda daxili əlaqələr, ilk növbədə ticarət əlaqələri 
genişləndi. Ölkəmizin etnik-siyasi və  mədəni birliyinin yaranması 
yolunda mühüm irəliləyiş baş verdi. Sasani əsarətinə qarşı uzun-
sürən azadlıq mübarizəsi ölkənin türk və qeyri-türk əhalisini daha 
sıx birləşdirdi, onların qaynayıb-qarışmasına müsbət təsir göstərdi. 
Vahid xalqın yaranması prosesi sürətləndi. 

 
46
 
IV FƏSİL 
AZƏRBAYCAN VII-IX ƏSRLƏRDƏ.  
AZƏRBAYCAN XALQININ TƏŞƏKKÜLÜ 
 
Plan: 
1. Ərəb Xilafətinin Azərbaycanı işğal etməsi. İslam dininin 
yayılması. 
2. Xilafətin Azərbaycanda idarəçilik, köçürmə, torpaq və vergi 
siyasəti. 
3. Xürrəmilər hərəkatı. Babəkin başçılığı ilə ərəblərə qarşı azadlıq 
müharibəsi. 
4. Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkülü. 
 
1. Ərəb Xilafətinin Azərbaycanı işğal etməsi.  
İslam dininin yayılması 
 
Ön Qafqaz uğrunda III əsrdən başlamış və fasilələrlə davam 
edən Bizans və Sasani imperiyası arasındakı müharibə əsasən Azər-
baycan ərazisində gedirdi. Müharibə Azərbaycanın təsərrüfatını da-
ğıdır, məhsuldar qüvvələrin inkişafını ləngidirdi. VII əsrin əvvəllə-
rində müharibənin yeni mərhələsi başlandı.  İran-Bizans mühari-
bəsindən istifadə edən Albaniya əhalisi Sasanilərin  əsarətinə qarşı 
üsyana başladı və amansızlıqla yatırıldı. Müharibənin son mərhələsi 
603-cü ildə Sasani hökmdarı  Xosrov Pərvizin (591-628) hücumu 
ilə başlandı və 25 il davam etdi. Müharibənin əvvəllərində İran qo-
şunu üstünlüyü ələ alaraq, Misiri tutdu, Bizansın paytaxtı Konstan-
tonopolu təhlükə qarşısında qoydu. Lakin 623-cü ildə 120 min qo-
şunla Bizans imperatoru II İrakli Dəbili və Naxçıvanı qarət etdi. 
Azərbaycanın paytaxtı Qazaka şəhərini işğal etdi. Bərdə yaxınlı-
ğında Tərtər çayı sahilində düşərgə saldı. Lakin Sasanilər Bizans 
ordusunu mühasirəyə aldılar. Bizans hökmdarı  xəzərlərə  xərac və 
hədiyyələr verərək, onları köməyə çağırdı. Onlar Sasani ordularına 
güclü zərbələr endirdilər, imperiyanın paytaxtı  Mədain (Ktesifon) 

 
47 
şəhərində  şahənşahın sarayı yandırıldı. Xosrov Pərviz hakimiy-
yətdən salındı  və edam edildi. 629-cu ildə bağlanan müqavilənin 
şərtinə görə Albaniya yenə də Sasanilərin hakimiyyəti altında qaldı 
(8, s. 236-237).  Bununla belə,  30-cu illərdə  xəzərlər Albaniyanı 
işğal etdilər, Qəbələdə möhkəmləndilər və Albaniya onlara xərac 
verməli oldu. Beləliklə,  ərəblərin hücumu ərəfəsində Azərbaycan 
Sasanilərin hakimiyyəti altında olub şimal canişinliyinin tərkibində 
idi və İrandan tam asılı idi. Albaniya İrandan rəsmən asılı olsa da, 
daxili müstəqilliyini saxlamışdı. 
630-cu ildə Ərəbistan yarımadasında yeni dövlətin – Ərəb Xi-
lafətinin əsası qoyuldu. Dövlətin banisi İslam dininin əsasını qoyan 
Məhəmməd peyğəmbər oldu. Bu hərbi – feodal dövlət yarandığı 
dövrdən istilalara başladı və ilk zərbə uzun müddət Bizansla müha-
ribələrdə zəifləmiş Sasani İranına dəydi. 
Ərəb ordusu 633-cü ildə İraq tərəfdən Sasanilər imperiyasının 
sərhədini keçdi. Albaniya-Girdiman hakimi Varaz Qriqor 634-cü 
ildə oğlu Cavanşirin rəhbərliyi ilə Sasani hökmdarı III Yezdəgerdin 
köməyinə qoşun göndərdi. Sasani ordusunun sərkərdəsi Rüstəm idi. 
636-cı ildə Kadisiyyə deyilən yerdə döyüş başlandı (2, s. 169-170). 
Bu döyüşdə Cavanşir igidliyi ilə  fərqlənirdi. Sasani hökmdarı ona 
mirvari ilə  bəzədilmiş  qızıl kəmər, qızıl dəstəkli qılınc verdi və 
başına gözəl tac qoydu. 638-ci ildə  ərəblər Sasanilərin paytaxtı 
Ktesifonu mühasirəyə aldılar. Cavanşir 3 minlik Alban qoşunu ilə 6 
ay şəhəri müdafiə etdi. İran ordusu darmadağın edildi. Müharibənin 
mənasız olduğunu görən Cavanşir  640-cı ildə Albaniyaya qayıtdı. 
Ərəblər bilirdilər ki, Cavanşirin vətənində onunla vuruşmaq asan 
olmayacaq. Cavanşir (616-681) 21 yaşında Albaniyanı idarə etmə-
yə başladı. 7 il vuruşduqdan sonra o, mübarizəni vətənində davam 
etdi.  Əvvəlcə, Albaniyanı  İran feodallarından təmizlədi, Bərdədə 
əsir götürülmüş anasını və qarldaşlarını xilas etdi. Sasanilər imperi-
yası dağıldıqdan sonra Cavanşir  ərəblərə qarşı mübarizəni davam 
etdirməli oldu. Düşmənin gücünü obyektiv qiymətləndirən Varaz 
Qriqor oğluna  ərəblərlə mübarizəni məsləhət görmədi. Lakin Ca-
vanşir  ərəblər Albaniyaya soxulduqda onları  qılıncla qarşıladı  və 

 
48
Bizans imperatoru ilə ittifaqa girdi. 654-cü və 660-cı illərdə Bizans 
imperatoru II Konstantin və Cavanşir görüşdülər (8, s. 244). Ərəb-
lərə qarşı müqavimət inadla göstərilirdi. Bu dövrdə Albaniyanın 
üzərini yeni bir təhlükə aldı, bu Bələncər yaxınlığındakı döyüşdə 
ərəbləri darmadağın edən xəzərlər idi. VII əsrin 60-cı illərinin əv-
vəllərində onlar Albaniyaya soxuldular. Cavanşir Kür çayı yaxın-
lığında onları məğlubiyyətə uğratdı. 3 il sonra xəzərlər böyük qüvvə 
ilə hücuma keçdilər. Araz çayının sahillərinə  qədər gələrək xeyli 
əsir tutdular. Cavanşir xəzərlərin başçısı ilə sülh bağlayıb qohum 
oldu. Hər il onlara xərac verməli oldular. Bütün əsirlər və mal-qara 
geri qaytarıldı. Lakin müəyyən fasilədən sonra xəzərlərin hücumları 
davam etdi. 60-cı illərin  əvvəllərində xilafətdə hakimiyyət  Əmə-
vilər sülaləsinin  əlinə keçdi. Albaniyanın Bizansla əlaqəsi  Ərmə-
niyyə  ərazisi ilə mümkün idi. Ərməniyyə  ərəblər tərəfindən tutul-
duqdan sonra bu mümkün olmadı. Həm də Bizans Xilafətlə müqayi-
sədə zəif idi. Albaniya təklikdə özünü qorumaq iqtidarında deyildi. 
Şimaldan xəzərlərin, cənubdan İran feodallarının hücumlarını nəzə-
rə alaraq Alban hakimi Xilifətlə münasibətləri diplomatik yolla ni-
zama saldı. 667-ci və 670-ci illərdə 2 dəfə Dəməşq şəhərinə gedə-
rək xəlifə Müaviyə ilə görüşdü. Danışıqlar uğurlu oldu. Xəlifə Al-
baniyanın daxili müstəqilliyinə toxunmadı, vergiləri 1/3 qədər azalt-
dı. Xəlifənin güzəştə getməsinin səbəbi Albaniyanın strateji-coğrafi 
mövqeyi, zəngin sərvətləri və Albaniya hökmdarının  şəxsi nüfuzu 
idi. Beləliklə, ilk ərəb işğallarından sonra Azərbaycanın cənub his-
səsi-Adərbayqan müstəqilliyini tamamilə itirdi. Xəlifənin canişinləri 
tərəfindən idarə olunmağa başladı. Albaniya isə Cavanşirin uğurlu 
siyasəti nəticəsində daxili müstəqilliyini saxlaya bildi və Xilafətin 
vassalı kimi ancaq vergi ödəmək şərti ilə asılı vəziyyətə düşdü. Öl-
kənin daxili müstəqilliyinə nail olan Cavanşir bir sıra xarici dövlət-
lərlə diplomatik münasibətləri saxlamağa çalışırdı. O, Ölkənin daxi-
lində  mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirmək üçün tədbirlər gö-
rürdü. Cavanşir müstəqilliyə can atan iri feodallara qarşı ciddi mü-
barizə aparırdı.  681-ci ildə ölkə daxilində bizanspərəst feodalların 
sui-qəsdi nəticəsində Cavanşir qətlə yetirildi (8, s. 245-246).  Haki-

 
49 
miyyət Varaz Trdata keçdi. Xilafət Albaniyanın tədricən daxili müs-
təqilliyini ləğv etdi, həmin il Cavanşirin intiqamını almaq bəhanəsi 
ilə  xəzərlər hücuma keçdilər, Qəbələni və  Bərdəyə  qədər  şəhər və 
kəndləri soyub taladılar (Cavanşir Xəzər xaqanının müttəfiqi və kü-
rəkəni idi). Varaz Trdat çətinliklə sülh bağlayıb onları geri qaytardı. 
VIII  əsrin  əvvəllərində Bizansla yeni müharibə ərəfəsində Bizans 
tərəfdarlar

 
50
Bundan sonra ərəb qoşunları Gilan və Muğana doğru hərəkət 
etdilər. Ərdəbildə qalxan üsyanı yatırtmaq üçün 646-cı ildə buraya 
yeni  ərəb qoşunu gəldi. Yeni müqavilə imzalandı. Vergilərin miq-
darı  əvvəlkindən xeyli artırıldı. Albaniyada ərəblər ciddi müqavi-
mətə rast gəldilər. Ərəblər etiraf edirdilər ki, bu vaxta qədər vuruş-
duqları ölkələrin heç birində Azərbaycanda olduğu qədər güclü mü-
qavimətə rast gəlməmişlər. Sərkərdə Salmanın (Əbrürrəhmanın qar-
daşı) başçılığı ilə Azərbaycana daha güclü ordu göndərildi. Naxçı-
vanı, Şəki və Gorusu, Beyləqanı, Bərdəni işğal etdikdən sonra mü-
qavilə bağlandı. Onlar Qəbələni,  Şəmkiri,  Şəkini,  Şirvanı,  Şabranı 
çapıb taladılar. Lakin bu uğurlar asanlıqla başa gəlmədi. 653-cü ildə 
Dərbənddən  şimalda  Bələncər yaxınlığında xəzərlərlə döyüşdə 
ərəblər məğlub oldular, sərkərdə Salman öldürüldü. Ərəblər türk 
döyüşçülərinin igidliyinə heyran idilər. Böyük itkilər olsa da ərəblər 
Azərbaycan uğrunda mübarizəni davam etdirirdilər. VII əsrdə təsa-
düfü hallarda baş verən müharibələr VIII əsrdə kiçik fasilələrlə əsrin 
sonuna qədər davam etdi. 730-cu ildə 300 minlik ordu ilə xəzərlər 
ərəbləri  Ərdəbilə  sıxışdırdılar. Savalan dağı yaxınlığında xəzərlər 
qələbə çaldı. Diyarbəkrə və Mosula çatan xəzərlərin hücumunu Van 
gölü yaxınlığındakı Hilat şəhəri  ətrafında çətinliklə dayandırdılar. 
Ərəblər böyük ordu ilə hücuma keçdilər və  xəzərləri Azərbay-
candan çıxartdılar. Sülh bağlayan xəzərlərin bir hissəsi islam dinini 
qəbul etdi. Xəlifə Harun Ər-Rəşidin dövründə-VIII  əsrin 90-cı 
illərində xəzərlər 100 minlik qoşunla Azərbaycanın şimal hissəsini 
talan etdi. Xəzər-ərəb müharibələri Azərbaycana dağıntı və fəlakət 
gətirdi. 100 illik mübarizədən sonra ərəb orduları Azərbaycanın is-
tilasını başa çatdırdı. Ərəblər əhali ilə mülayim rəftar etməyə və la-
zım gəldikdə onlara güzəştə getməyə  məcbur oldular. Xəlifə  Əbu-
bəkr sərkərdələrinə göstəriş vermişdi ki, adamları şikəst etməsinlər, 
qocaları, uşaqları və qadınları öldürməsinlər. Əhalinin adət-ənənələ-
rinə toxunmasınlar. Bununla da əhalidə  ərəblərə qarşı münasibət 
mülayimləşdi. Xilafətin topladığı vergi və töycülər Sasani imperiya-
sındakından qat-qat az idi. Xalq yadellilərin dağıdıcı basqınlarindan, 
Bizans-Sasani müharibələrindən hədsiz dərəcədə  əziyyət çəkmişdi. 

 
51 
Azərbaycanda İslam dininin yayılması siyasi sabitlik və milli bir-
lik üçün təminat verə bilər, belə ki, yeni din humanist, ümidverici, 
obyektiv və ədalətli idi. İslam qanunları və ehkamları adamları pis 
əməllərdən çəkindirir, qəlbləri paklaşdırır, onlarda yüksək hisslər və 
vərdişlər yaradırdı. Başqasının  əməyinə  və  sərvətinə göz dikmə-
məyə, kimsəsizlərə,  şikəstlərə,  əlacsızlara yardım  əli uzatmağa, 
paxıllıqdan, xudpəsəndlikdən, lovğalıqdan uzaq olmağa çağırırdı. 
İslam dini Azərbaycanın cənub hissəsində, Muğanda, Mildə, Xəzər 
sahilində, Kür və Araz çayları boyunda, xüsusilə  şəhərlərdə nis-
bətən sürətlə yayıldı. Təkcə xristianların məskunlaşdığı dağlıq və 
dağətəyi  ərazilərdə yeni dinə müqavimət güclü idi. Digər tərəfdən 
xristianlar da vahid allaha inandıqlarına və “əhli-kitab” olduqlarına 
görə ərəblər onları təqib etmirdilər. Azərbaycanda İslam dininin ya-
yılması xalqın taleyində misilsiz dönüş yaratdı. Onun mənəvi inki-
şafı üçün əsas oldu, mədəni yüksəlişinə təkan verdi. İslama qədərki 
mədəniyyət məzmununu dəyişərək yeni keyfiyyət kəsb etdi. 
 
2. Xilafətin Azərbaycanda idarəçilik, köçürmə,  
torpaq və vergi siyasəti 
 
Ərəblər əsarətə aldığı əraziləri idarə etmək üçün əmirlik sis-
temi yaratdılar.  Əmirlik daha kiçik inzibati vahidlərə-mahal və 
məntəqələrə (hər mahal 12 məntəqə, hər məntəqə  də 12 kəndə) 
bölünürdü.  Əmirliyi xəlifə  tərəfindən təyin edən  əmir idarə edirdi. 
Azərbaycanın  şimal sərhədi Dərbənd, cənub sərhədi Həmədan  şə-
həri müəyyən edildi. Əhalini  ərəbləşdirmək üçün Bəsirədən, Ku-
fədən, Suriyadan və Ərəbistandan 10 minlərlə ərəb ailəsi köçürüldü. 
Onlara imtiyazlar verilir və torpaqla təmin edilirdi. Əməvilər süla-
ləsinədək ilk xəlifənin dövründə vergilər xeyli yüngül idi, həm də 
Sasanilərdən fərqli olaraq vergi tək-tək adamdan deyil, bütün ölkə-
dən alınırdı. Azərbaycanda xristianlar 2 vergi-xərac (torpaq vergisi) 
və cizyə (can vergisi) verirdi, müsəlmanlar isə cizyədən azad idilər. 
Xilafətə kömək etdiyinə görə kilsə vergidən azad idi və dövlət tərə-
findən himayə olunurdu. Xəlifə Əli vergi sahəsində islahat keçirdi. 

 
52
Əsas diqqət xərac yığmağa deyil, torpağı səmərəli əkib-becərməyə 
yönəldildi.  Əməvilərin dövründə isə vergi sistemində  dəyişiklər 
edildi.  725-ci ildə Azərbaycanda  əhali, mal-qara, torpaq siyahıya 
alındı.  Əvvəl ləğv edilmiş vergilər bərpa olundu. Ruhanilərdən də 
cizyə alınırdı, vergilərin ümumi məbləği artırıldı. Ağır vergilər 
təkcə yoxsulları deyil, həm də orta və iri feodalları da müflisləş-
dirdi.  VIII  əsrin ortalarında  Əməvilər sülaləsini Abbasilər  əvəz 
etdi. Kəndlilərin vəziyyəti daha da ağırlaşdı. Vergi torpağın əkilib-
əkilməməsindən asılı olmayaraq yığılırdı. Hətta meyvə  ağaclarına 
da vergi qoyuldu. Acgözlüyünə görə  xəlifə  əl-Mənsur “pul atası” 
ləqəbini almışdı. Qəddarlığı ilə seçilən xəlifə Harun ər-Rəşidin döv-
ründə (786-809) vergi daha da artırıldı. 15 yaşa çatan kişilər vergi 
verirdi. Azərbaycanın cənub hissəsindən ildə 4 milyon, Muğandan 
isə 300 min dirhəm yığılırdı. Daşına bilən əmlakdan “xüms”, mal-
qara, becərilən məhsullardan və meyvədən, qızıl və gümüş  sənət-
karlıq məmulatlarından  “zəkat” (sədəqə) vergisi alınırdı. “Zəkat” 
ruhanilərin, yetimlərin, şikəstləri və əlacsızların ehtiyacına sərf olu-
nurdu. Xilafətin Azərbaycandan aldığı vergi təxminən 8 milyon dir-
həmə yaxın idi. 
Feodal torpaq mülkiyyətinin əsas forması dövlət torpaqları-di-
van  və ya sultan (xəlifə) torpaqları idi. “İqta” divan torpağından 
orduda göstədiyi hərbi hünərə  və  sədaqətli xidmətə görə verilirdi. 
İqtanın 2 forması vardı: bağışlanan “iqta” sahibinin şəxsi mülkiy-
yətinə çevrilir və  nəsildən-nəslə keçirdi. II isə icarə edilən “iqta”-
irsən keçə bilməz, hətta geri alına bilərdi. Mülkiyyət formalarından 
biri feodal mülkiyyətində olan torpaq idi-mülk, sahibi isə  malik 
adlanırdı, istədikləri kimi istifadə edə bilərdilər. Daha sonra vəqf 
torpaqları var idi-müsəlman aləmində müqəddəs şəhərlər, pirlər, din 
uğrunda mübarizlər və şəhidlər üçün verilirdi. Vəqf torpaqları mü-
səlman din idarələrinin ixtiyarında idi, almaq, satmaq və bağışlamaq 
olmazdı.  İcma torpaqları-kəndlərdə  əkin yerləri, biçənəklər, otlaq-
lar, meşələr, qəbiristanlıqlar və s. ibarət idi. Vergi və mükəlləfiyyət-
lərin bütün ağırlığı bu torpaqların üzərinə düşürdü. 

 
53 
 
3. Xürrəmilər hərəkatı. Babəkin başçılığı ilə ərəblərə qarşı 
azadlıq müharibəsi 
 
VIII  əsrin ortalarında Əməvilər sülaləsinin siyasətinə qarşı 
Xilafətin mərkəzində və asılı ölkələrdə mübarizə kəskinləşdi. Mər-
kəzdəki üsyanın əsas iştirakçıları xaricilər deyilən dini təriqətin tə-
rəfdarları idi. Onlar xəlifənin xalq tərəfindən seçilməsini tələb edir-
di. Azərbaycanda çıxışlar 748-752-ci illərdə geniş vüsət aldı. 748-ci 
ildə Beyləqanda başlanan üsyan digər əyalət və şəhərlərə, Bərdəyə 
və Ərdəbilə yayıldı (8, s. 256). Üsyana Müsafir adlı qəssab başçılıq 
edirdi.  Ərəb  əmirləri qorxaraq üsyanın rəhbərlərindən bir neçəsini 
həbs etdi. Bundan qəzəblənən üsyançılar şəhər əhalisinin köməyi ilə 
qalaya girib, ərəbləri qılıncdan keçirdilər,  əmiri  əsir aldılar, məh-
busları azad etdilər. Sonra Bərdəyə köməyə getdilər, orada da əmiri 
əsir alıb öldürdülər. Köməyə  gələn yeni ordunu da məğlubiyyətə 
uğratdılar. Xalq hərəkatı bütün Azərbaycanı bürüdü. Hakimiyyəti 
ələ keçirən Abbasilər bütün üsyanları amansızlıqla yatıra bildilər. 
Lakin VIII əsrin 2-ci yarısında Azərbaycanda Xilafətə qarşı çıxış-
lar yenidən gücləndi. Xəlifə Harun əl-Rəşidin hakimiyyəti dövründə 
15-dən artıq üsyan baş verdi. Üsyanların əsas mərkəzi Beyləqan və 
Bərdə idi. Üsyan Şirvanı, Dağıstanı və Azərbaycanın bütün əyalət-
lərini bürüdü. Dərbəndlilər xüsusilə fərqlənirdilər. 
Azərbaycanda azadlıq mübarizəsindən biri xürrəmilər hərə-
katı (qədim pəhləvi dilində əbədi od, günəş) müəyyən fasilələrlə 60 
ildən artıq davam etmişdilər. Onların şüarı torpağı və istehsal vasi-
tələrini hakim təbəqənin asılılığından xilas etmək idi. Xürrəmilər 
sosial bərabərlik uğrunda mübarizə aparır, bütün təbəqələrdən olan 
gənclər üçün istisnasız kəbin hüququ azadlığı, maddi nemətləri in-
sanlar arasında bərabər bölüşdürmək kimi tələblər irəli sürürdülər. 
Məzdəkilər isə feodal istismarına və hakim təbəqənin firavan həyat 
tərzinə qarşı mübarizə aparırdılar. Xürrəmilər onlardan fərqli olaraq 
Azərbaycanın istiqlaliyyətini bərpa etmək istəyirdilər, Vətəni yadel-
lilərdən qurtarmağa çalışırdılar. Xürrəmilər islamın bəzi ehkamla-
rına qarşı  çıxır, qədim dini ayinləri ona qarşı qoyurdular. Onların 

 
54
fikrincə, dünya əbədi mövcud olduğu kimi, insanın ruhu da əbə-
didir. 
Orta əsrlərdə bütün çıxışlar milli zəmində başlasa da, sonra-
dan siyasi mahiyyət kəsb edərək, azadlıq müharibəsi səviyyəsinə 
yüksəldi. Bu, Erkən Orta əsrlərdə  Şərqdə islamın bəzi ayinlərinə, 
feodal zülmünə  və  ən başlıcası-ərəb  əsarətinə qarşı çevrilmiş xalq 
hərəkatı idi. Xürrəmilər tarixdə ilk dəfə işğalçılara qarşı mübarizədə 
azadlıq rəmzi kimi qırmızı bayraq qaldırmış və qırmızı paltar gey-
mişlər. 
Xürrəmilərə başçılıq edən  Cavidan və  Əbu  İmran arasında 
kəskin mübarizə gedirdi. Cavidan Bəzz qalasının sahibi və xürrəmi-
lərin başçısı idi. Hər il qış vaxtı Zəncan bazarlarında qoyun satardı. 
816-cı ildə Babəklə  də ilk dəfə bazarda rastlaşmışdı, özü ilə  Bəzz 
qalasına gətirmişdir. Babək 798-ci ildə Ərdəbil yaxınlığındakı Bi-
lalabad kəndində kasıb bir ailədə doğulmuşdu, 1 yaşında ikən ata-
sını öldürmüşlər, anası Sərab şəhərinə köçərək oğlunu çətinliklə bö-
yütmüşdür. Babək əvvəlcə çoban, sonra dəvə karvanlarında sarban, 
Təbrizdə usta yanında şagird işləmişdi. Babəkdən əvvəl 778-ci ildə 
qalxan üsyan yatırıldı, 2-ci üsyan isə bundan 30 il sonra xəlifə Ha-
run  əl-Rəşidin dövründə Cavidanın başçılığı ilə  808-ci ildə baş 
verdi (8, s. 261). Üsyançılar 100 min nəfərdən artıq sayı var idi. Üs-
yan çətinliklə yatırıldı, 10 minlərlə adam əsir götürüldü, kişilər öl-
dürüldü, qadınlar və  uşaqlar qul bazarlarında satıldı.  816-cı ildə 
növbəti döyüşlərin birində Cavidan və  Əbu  İmran bir-birini öldür-
dülər. Cavidanın dul qadınının təşəbüsü ilə xürrəmilər icmasının ba-
şına 18 yaşlı Babək keçdi. Babək olan üsyanları  təhlil etdi, uğur-
suzluğun səbəblərini araşdırdı və belə qənaətə gəldi ki, xalqı ayağa 
qaldırıb silahlandırmaqla ölkəni  əsarətdən xilas etmək olar. O, öz 
adamlarını Azərbaycanın hər yerinə göndərərək camaatı  ərəblərə 
qarşı müharibəyə çağırdı. Əsgərlərin sayı o qədər artmışdı ki, piya-
da hesaba alınmadan, təkcə atlılar 20 min nəfər idi. Babək orduda 
ciddi hərbi intizam yaratdı. Xürrəmilərə Müaviyə, Abdülla (hər ikisi 
Babəkin qardaşları), Tarxan, Adin, Rüstəm və b. başçılıq edirdi. 
Xürrəmilərin mərkəzi Azərbaycan idi. Təkcə Azərbaycanın cənu-
bunda və Deyləmdə Babəkin tərəfdarları 300 min nəfərə çatırdı. 

 
55