İradə nuriyeva

cənin möhkəmləndirilməsi üçün onun ətrafında hasar və xəndəklər 
çəkdirdi. 1063-cü ildə şəhərə qala qapılarını dəmirçi İbrahim Os-
man oğluna hazırlatdı. Şəddadilər bu zaman erməni feodallarına və 
Bizans imperiyasına qarşı  uğurla mübarizə aparırdı.  Şəddadilərin 
zərbə qüvvəsi oğuz türkləri, qüvvətli müttəfiqi sonralar Səlcuq türk-
ləri idi (10, s. 210). 
 
2.  Slavyanların Azərbaycana basqınları 
 
XI  əsrin sonlarından başlayaraq slavyanlar-“ruslar” Xəzər-
yanı vilayətlərə soyğunçuluq yürüşləri təşkil etməyə başladılar. O 
vaxt Kiyev knyazlarının hərbi drujinalarının üzvləri “rus” adlanırdı. 
909-cu ildə onlar 16 gəmi ilə  Xəzərə daxil oldular. Dənizin cənu-
bundakı Abaskun adasını ələ keçirdilər. Məğlubiyyətə uğrayan slav-
yanlar 910-cu ildə yenidən basqınlar etdilər, Sarı adasında və sahil 
məntəqələrində yanğınlar, talanlar törətdilər. Sonra İran sahillərinə 
hücum etdilər. Lakin Gilan şahının hərbi qüvvələri onları  məğlu-
biyyətə uğratdılar. Geri çəkilərkən Şirvanşahların qoşunları tərəfin-
dən darmadağın edildilər.  914-cü ildə slavyanlar hər birində 100 
döyüşçü olan 500 gəmi ilə Xəzərə daxil oldular. Xəzər xaqanlığının 
ərazisindən keçdikləri üçün onlara ələ keçirdikləri qənimətin 
yarısını verməyi vəd etdilər. Əhali hücum gözləmədiyindən qəflətən 
50000 nəfərlik hərbi qüvvələrin dəhşətli basqınlarına və talanlarına 
məruz qaldı. Ruslar Bakı sahillərinə gələrək, sahilə yaxın adalarda 
düşərgə saldılar və buradan basqınlar edirdilər. Uşaqları və qadınları 
əsir götürdülər, geri qayıdarkən vəd etdikləri qənimətin bir hissəsini 
Xəzər xaqanına verdilər. Lakin 15000 nəfərlik müsəlman-türk 
qoşunları ilə slavyanlar arasında şiddətli döyüş baş verdi. 3 gün da-
vam edən bu döyüşdə ruslar darmadağın edildi, onlardan ancaq 5 
minə qədəri qaça bildi. Mənbələrə görə, ruslara qarşı xarəzm, xəzər, 
burtas (mordva) və bulqar türkləri fəal iştirak edirdilər. 30 il sonra-
944-cü ildə slavyan drujinaları yenidən Xəzər sahillərində görün-
dülər. Bu zaman onlar Bərdəni  ələ keçirmək və Azərbaycanda 
möhkəmlənmək üçün gəlmişdilər. Kiyev knyazı İqorun (912-945) 

 
67 
gəmiləri Kürün mənsəbinə yetişib, Bərdə yaxınlığında Kür sahilində 
Mübarəki adlı yerdə düşərgə saldılar və buradan Bərdəyə hücum 
etdilər. Salarilər 5600 nəfərlik qüvvəsi ilə onlara müqavimət göstərə 
bilmədilər və Bərdə slavyanların əlinə keçdi. Əhali qılıncdan keçi-
rildi və şəhər talan olundu. Lakin bərdəlilər müqavimət göstərmək-
də davam edirdilər. Bərdəni itaətdə saxlamağın mümkün olmaya-
cağını yəqin edən ruslar onlardan tələb etdilər ki, gün ərzində şəhər-
dən çıxıb getsinlər. Çıxmayan əhali yenidən qılıncdan keçirildi, sağ 
qalanları, şəhər varlılarını məscidə toplayıb adambaşına 20 dirhəm 
pul tələb etdilər. Pulu olan canını qurtardı, pulu olmayana isə divan 
tutuldu. Mənbələrə görə, bu zaman Bərdədə  20000 nəfərə  qədər 
adam öldürüldü. Salari hökmdarı  Mərzban ibn Məhəmməd 30000 
nəfərlik qoşunla şəhəri mühasirəyə aldı. O, düşmənə ağır zərbə vur-
sa da, şəhəri ala bilmədi. Mosul hakimi Əbu Məhəmməd Nəsirəd-
dövlənin Azərbaycanın cənub sərhədlərini pozaraq Xoy və Salması 
ələ keçirməsi xəbərini alan Mərzban ibn Məhəmməd özünün əsas 
hərbi qüvvəsilə cənuba getdi. Salarilərin 4000 nəfərlik kiçik bir dəs-
təsi Bərdənin mühasirəsini davam etdirdi. Əhalinin mübarizə əzmini 
qıra bilməyən, gündüz döyüşlərində  şəhərin mühasirəsini yara 
bilməyən slavyanlar gecə ikən qalanı yandırıb, qənimətlə birlikdə 
şəhəri tərk etdilər və ölkələrinə qayıtdılar. 944-cü il basqınlarından 
sonra  Bərdə bir daha özünə  gələ bilmədi. Yarım ildən çox slav-
yanların  əlində qalan şəhər dağılmışdı, pul kəsilməsi dayandırıldı, 
məşhur Bərdə bazarı öz əhəmiyyətini itirdi, bundan sonra şəhərin 
bərpasına fikir verilmədi. 944-cü il faciəsindən sonra Azərbaycanın 
şimal torpaqlarında müstəqil dövlət yaradan Şəddadilərin Gəncəni 
paytaxt seçməsi Bərdənin süqutunu daha da sürətləndirdi. Azərbay-
can hakimləri ümumi düşmənə qarşı birləşmək əvəzinə öz araların-
dakı ixtilafları həll etmək üçün rus dəstələrini köməyə çağırırdılar. 
987-ci ildə  Dərbənd hakimi əmir Maymun ibn Əhməd yerli əyan-
lara qarşı 18 gəmi ilə  Dərbəndə hücuma hazırlaşan slavyanlardan 
kömək istədi. 1030-cu ildə 38 gəmidə yenidən Xəzər sahillərinə hü-
cum edən slavyan drujinaları Bakı yaxınlığında və Kürlə Arazın 
qovuşduğu yerdə  Şirvanşahların qoşunlarını  məğlub etdilər.  Şəd-

 
68
dadi hökmdarı Fəzl ibn Məhəmmədin oğlu Musa Beyləqanda qiyam 
qaldırmış qardaşı Əskuyəni məğlub etmək üçün slavyanları köməyə 
çağırdı. Qardaşına qalib gəlib, Beyləqan əhalisinə divan tutduqdan 
sonra o, slavyanlara çoxlu hədiyyə verdi. 1031-1033-cü illərdə 
alanlar, sərirlər (Dağıstanda Sərir adlanan bölgədə yaşayan xalq) və 
ruslar  Şirvanşahların paytaxtı Yezidiyyə  (Şamaxı)  şəhərini  ələ ke-
çirib, 10 gün ərzində qarət etdilər. 10000 nəfərə qədər adam qılınc-
dan keçirildi. Lakin xalq düşmənləri Azərbaycandan qovdu. Geri 
qayıdan yadelliləri Dərbənd hakimi əmir Mansur ibn Maymun məğ-
lubiyyətə  uğratdı.  Əmirdən qisas almaq üçün 1033-cü ildə hücum 
edən alanlar və slavyanlar yenidən məğlubiyyətə uğradılar. 
 
3.  Səlcuq türklərinin Azərbaycanda hökmranlığı 
 
XI əsrin ortalarında Mərkəzi Asiyadan Aralıq dənizi sahillə-
rinə  və  Dərbənd keçidindən  İran körfəzinə  qədər  əraziləri  əhatə 
edən Böyük Səlcuq imperatorluğu yarandı. Öğuz türkləri olan Səl-
cuq türklərinin adı  məşrk

 
69 
feodallarının birləşmiş qüvvələrinə ağır zərbələr vurdular. Azərbay-
canın cənub  əyalətləri Səlcuq sərkərdəsi Həsənin nəzarəti altına 
keçdi. Səlcuq-Azərbaycan türk qoşunları 1048-ci il sentyabrın 18-
də Bizans, erməni və gürcü feodalarının birləşmiş qüvvələrini 
darmadağın etdilər. Bizans səlcuqlarla sülh bağlamağa məcbur oldu. 
Sultan Toğrulun hakimiyyətinin ilk illərində bütün Xorasan və 
Xarəzm (1038-1044), Qərbi  İran (1042-1051) Səlcuq türklərinin 
hakimiyyətinə keçdi. 1055-ci ildə Bağdad da daxil olmaqla İraq 
tabe edildi. Abbasilər asılı vəziyyətə düşdü. Azərbaycan türkləri, o 
cümlədən oğuz türkləri Səlcuq türklərinin soydaşları idi. 1054-cü 
ildə Sultan Toğrulun hərbi qüvvələri Təbrizə yaxınlaşdı (8, s. 285), 
Rəvvadi hökmdarı  Vəhsudan  Səlcuq sultanına tabe olduğunu bil-
dirdi. Şəddadi hökmdarı Əbüləsvar Şarur da səlcuqlara tabe oldu. 
Səlcuq sultanı ilə  Şəddadi hökmdarı arasında bir saziş bağlandı: 
onlar Bizans imperatoruna və erməni-gürcü feodallarına qarşı əlbir 
hərəkət etsinlər. 1066-cı ildə müqavimətə baxmayaraq, Şirvanşah I 
Fəribürz səlcuqlara tabe oldu (2, s. 391). Bununla da Azərbaycan 
bütünlüklə Böyük Səlcuq imperatorluğuna qatılmış oldu. Sasanilər 
və  Ərəb xilafətinin hökmranlıq etdiyi təqribən 600 illik bir tarixi 
dövrdə bütün türk, habelə qeyri-türk tayfalarının vahid xalq halında 
qaynayıb-qarışması prosesi gedirdi. Sasanilər və  Ərəb xilafətinə 
qarşı birgə mübarizə bu prosesə müsbət təsir göstərmişdi. Nəticədə 
Azərbaycanda  islam-türk etnik-siyasi amili daha da qüvvətlən-
mişdi. Azərbaycan isə İslam dünyasında həlledici hərbi-siyasi amilə 
çevrilən türklüyün başlıca istinadgahı olmuşdu. Səlcuq axınları ərə-
fəsində vahid Azərbaycan türk xalqının yaranması prosesi, demək 
olar ki, başa çatmaqda idi. Eyni kökdən və dildən olan, İslamı qəbul 
etmiş  Oğuz-Səlcuq türkləri ilə  qədim Azərbaycan türkləri tez bir 
zamanda qaynayıb-qarışdılar. Azərbaycan türk xalqının təşəkkülü 
prosesi başa çatdı. Böyük Səlcuq imperatorluğunun yaranması ilə 
torpaq mülkiyyəti və vergi sistemində də ciddi dəyişikliklər baş ver-
di. Hərbi-siyasi dayaq yaratmaq məqsədi ilə imperatorluq ərazisinə 
daxil olan bütün torpaqlar hərbi xidmət əvəzində iqta şəklində Səl-
cuq  əmirləri arasında bölüşdürülürdü. Təkcə Sultan Məlik  şah       

 
70
46 min Səlcuq süvarisinə iqta paylamışdı. İqtadarlar əvvəllər onlara 
verilmiş torpaqlardan vergi (renta) almaqla kifayətlənir, daxili 
idarəçiliyə və kəndlilərin həyatı ilə əlaqədar məsələlərə qarışmırdı-
lar, zaman keçdikcə iqta irsən keçməyə başlayır, mülk torpaqla-
rından fərqlənmirdi.  Uc torpaqları-sərhədləri qoruyan Səlcuq sər-
kərdələrinə paylanmış torpaqlardır.  Əhalidən  əlavə olaraq, Səlcuq 
döyüşçüləri üçün silah və  şərab tədarük edilməyə, onların atlarını 
nallamaq üçün silah bahası, şərab bahası, nal bahası kimi vergilər, 
şəhər sənətkarlarından isə onların hazırladıqları  sənət məhsulların-
dan pay alınmağa başlandı.  XI-XIII  əsrlərdə  əhali  xərac, üşr 
(üşür), cizyə  və bir çox başqa vergi və mükəlləfiyyətlər ödəyirdi. 
Səlcuq dövləti XI əsrin sonlarında-işğallar ara verdikdə tənəzzülə 
başladı.  İqtadarlar daha mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaq istəmir-
dilər.  Əsarət altına alınmış ölkələrin, xalqların azadlıq mübarizəsi 
genişlənməkdə idi. Bundan başqa I Səlib yürüşü dövründə (1096-
1099)  səlibçilərə qarşı mübarizə, Aralıq dənizinin Kiçik Asiya, 
Suriya və  Fələstin sahillərində çox mühüm ərazilərin itirilməsi də 
Böyük Səlcuq imperatorluğunun tənəzzülünə müəyyən təsir göstər-
di. Sonuncu Səlcuq hökmdarı  Sultan Səncərin (1118-1157) 
hakimiyyəti illərində imperatorluq faktiki olaraq, ayrı-ayrı müstəqil 
dövlətlərə parçalanmışdı. Bu dövlətləri Səlcuq sultanlarının vəliəhd-
lərinin tərbiyəçiləri-atabəylər idarə edirdilər. 
 
4. Şirvanşahlar və Atabəylər dövlətləri 
 
Şirvanşahlar dövləti. Böyük Səlcuq hökmdarı I Məlik şahın 
hakimiyyətinin sonuna yaxın  Şirvanşahlar yenidən qüvvətlənməyə 
başlamışdı. Bu zaman Fəribürz, sonra oğulları II Mənuçöhr və I Af-
ridun ölkəni müstəqil idarə edirdilər. Səlcuq türklərinə qarşı müba-
rizədə gürcü çarları Şirvanşahlarla yaxınlaşmağa çalışırdılar. Geniş 
xarici siyasət planları olan gürcü çarı IV David Bizans imperatoru 
Aleksey Komnin və  qıpçaq türklərinin hökmdarı Atrak ilə ittifaqa 
girmişdi. O, Qafqazın  şimalından Gürcüstana 45.000 nəfərdən çox 
qıpçaq türk döyüşçüsü köçürtmüşdü. Gürcü və erməni feodalları, 

 
71 
Bizans imperiyasının vasitəçiliyi ilə, Səlcuq türklərinə qarşı  Qərbi 
Avropa səlibçiləri ilə əlaqə yaratmışdılar. Bu tədbirlərlə onlar türk-
müsəlman amili Qafqazdan sıxışdırıb çıxarmağa, Azərbaycan tor-
paqlarını öz aralarında bölüşdürməyə çalışırdılar.  1117-ci ildə  De-
metre Şirvana hücum etdi. 1120-ci ildə isə IV David qüvvətli ordu 
ilə Şirvana basqın etdi. Şirvanşahlar ordusu məğlubiyyətə uğradı (2, 
s. 332). IV David Qəbələni talan etdi. 1121-ci ildə Didqori dö-
yüşündə gürcülər, qıpçaq türkləri, osetinlər və Qərbi Avropa səlib-
çilərinin birləşmiş qüvvələri Səlcuq qoşunlarına qalib gəldilər. 
1122-ci ildə Tiflis müsəlman  əmirliyi ləğv edildi. Şirvanşah  III 
Mənuçöhrün (1120-1160) zamanında Şirvan-Gürcüstan münasibət-
lərinin yaxşılaşmasında Böyük Səlcuq imperatorluğunun zəifləməsi 
ilə yanaşı, III Mənuçöhrün arvadı Tamar və onun gürcü əhatəsi də 
mühüm rol oynamışdı. Gürcü çarı ilə ittifaqa bel bağlayan III Mə-
nuçöhr Səlcuq türklərindən üz döndərdi. Nəticədə Şirvanşahlar Bö-
yük Səlcuq imperatorluğu ilə ittifaqdan çıxdılar və 40.000 dinar 
məbləğində illik bac verməkdən imtina etdilər. 1123-cü ildə Səlcuq 
hökmdarı Sultan Mahmud Şirvana hücum etdi. Lakin birləşmiş qüv-
vələrə qalib gələ bilməyən Sultan Mahmud çox keçmədən  Şirvanı 
tərk etdi. IV David Şirvan torpaqlarını Gürcüstana qatmaq qərarına 
gəldi və  1123-1124-cü illərdə  dəfələrlə Azərbaycana yürüş etdi. 
Gürcüstan və Buğurd qalalarını, Şamaxını ələ keçirdi, şəhər və qala-
larda gürcü qarnizonları qoyub geri döndü. Lakin 5 ay sonra IV Da-
vidin ölümündən sonra (1125) onlar Şirvanı  tərk etməyə  məcbur 
oldular. Hakimiyyət yenidən III Mənuçöhrə keçdi. XII əsrin 30-60-
cı illərində Azərbaycan  Şirvanşahlar dövləti Cənubi Qafqazda ən 
qüdrətli siyasi amilə çevrilmişdi.  1160-cı ildə III Mənuçöhrün 
ölümündən sonra onun oğulları arasında taxt-tac mübarizəsi başlan-
dı. Sarayda yaranmış qarışıqlıqdan istifadə edən Tamar kiçik oğlu 
və bir qrup əyanla birlikdə  qıpçaq turklərinə arxalanaraq, Şirvanı 
Gürcüstanla birləşdirməyə cəhd göstərdi. Lakin Eldənizlər dövləti-
nin hakimi Atabəy Şəmsəddin Eldənizin qüvvələrinin köməyi ilə III 
Mənuçöhrün böyük oğlu I Axsitan (1160-1196) hakimiyyəti ələ ke-
çirdi. O, Səlcuq türkləri ilə dostluq münasibətlərini bərpa etdi. I Ax-

 
72
sitan ömrünün sonunadək ona arxalandı. Gürcüstan çarlığı ilə dost-
luq münasibətləri davam edirdi. 1173-cü ildə  Şirvanşahın hərbi 
qüvvələri mərkəzi hakimiyyətə qarşı qiyamı yatırtmaqda gürcü çarı 
III Georgiyə kömək etdi. I Axsitanın hakimiyyəti dövründə  Dər-
bənd hakimliyi Şirvanşahlardan asılı vəziyyətə salındı. I Axsitan öl-
kənin  ərazisində çoxlu müdafiə qurğuları-qalalar, qüllələr, sədlər 
inşa və bərpa etdi. 1175-ci ildə Şirvanşahlar dövləti yenidən xarici 
təcavüzə  məruz qaldı. 73 gəmidən ibarət slavyan donanması 
Azərbaycana hücum etdi, Lənbərana qədər hərəkət etdilər. Şimaldan 
qıpçaq türkləri Dərbəndi və Şabranı ələ keçirdilər. Şirvanşahın hərbi 
qüvvələri hər iki hücumu dəf etdi. Buna III Georginin gürcü qo-
şunları kömək etdi. Bizans şahzadəsi Andronik Komnin də gürcü 
qoşunlarının ordugahında idi. 1192-ci ildə baş vermiş güclü zəlzələ 
nəticəsində  Şamaxı dağıldı.  Şəhər  əhalisinin xeyli hissəsi (I Ax-
sitanın ailəsi də) tələf oldu. Paytaxt Bakıya köçürüldü (8, s. 297). 
Azərbaycan Atabəylər (Eldənizlər) dövləti.  Azərbaycan 
atabəylərinin idarə etdiyi Eldəgizlər dövləti Azərbaycan tarixində 
İldənizlər və ya Eldəgəzlər dövləti kimi də tanınır. Bu ərazi əvvəllər 
İraq Səlcuq sultanlığının tərkibinə daxil idi. Böyük Səlcuq impera-
torluğunun parçalanması dövründə meydana gələn İraq Səlcuq sul-
tanlığı  (1118-1194)  İraqı,  İranı  və Kür çayından cənubdakı Azər-
baycan torpaqları da daxil olmaqla Cənubi Qafqazın bir hissəsini 
əhatə edirdi. Eldənizlər sülaləsinin banisi Atabəy  Şəmsəddin El-
dənizin adı ilə bağlıdır. Sultan II Toğrul (1132-1134) ona “əmir” 
titulu verdi və onu öz oğlu Arslan şahın atabəyi təyin etdi. 1136-cı 
ildə o, Arran hakimi təyin olundu və Bərdəyə göndərildi. Bununla 
müstəqil  Azərbaycan Eldənizlər dövlətinin  və bu dövləti idarə 
edən  Eldənizlər sülaləsinin  əsası qoyuldu. Şəmsəddin Eldəniz bir 
çox xırda feodal mülklərini aradan qaldıraraq bütün Azərbaycanı öz 
hakimiyyəti altında birləşdirdi. O, sultan sarayından iqta aldığı 
Arranla yanaşı, Azərbaycanın bəzi cənub bölgələrini, habelə Nax-
çıvanı müstəqil idarə etməyə və öz adından pul kəsdirməyə başladı. 
Paytaxt  əvvəllər Naxçıvan  şəhəri idi. Saray İraqda böyük nüfuza 
malik idi və dövlətin idarə olunmasında yaxından iştirak edirdi. 

 
73 
1160-cı ildə “Böyük Atabəy” titulu aldı  və  oğulluğunu  Arslan 
şahın (1161-1176) İraqda sultan elan edilməsinə nail oldu. Bundan 
sonra  Şəmsəddin Eldəniz bütün İraq Səlcuq sultanlığını özü idarə 
etməyə başladı. Böyük oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvan sultanın 
hacibi oldu, kiçik oğlu Qızıl Arslan isə ordunun ali baş komandanı 
təyin edildi. Beləliklə,  İraq Səlcuq sultanlığı Azərbaycan sultan-
lığına çevrildi. Kürdən cənubdakı bütün Azərbaycan torpaqları 
Eldənizlər dövlətinin tərkibində yenidən birləşdirildi.  Şirvanşahlar 
dövləti də Eldənizlərdən asılı hala salındı. Azərbaycan Atabəyləri 
Azərbaycan üçün daim təhlükə yaradan gürcü torpaqlarını 
Eldənizlər dövlətinin tərkibinə daxil etmişdilər. 1161-ci ildə gürcü 
qoşunları o zaman Eldənizlər dövlətinin tabeçiliyində olan Dəbil 
şəhərinə hücum edib 10 minə  qədər adamı  qılıncdan keçirmiş, qa-
dınları  və  uşaqları  çılpaq halda Gürcüstana aparmışdılar. Gürcü 
qadınlarının etirazından sonra onların paltarları özlərinə qaytarıl-
mışdı. Şəmsəddin Eldəniz gürcü qoşunları üzərində bir sıra qələbə 
qazanmışdı. Gürcü çarları bir daha Azərbaycan sərhədini pozmağa 
cəsarət etmirdilər.  Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyətinin sonuna 
yaxın Eldənizlər dövləti Dərbənd keçidindən  İran körfəzinə  qədər 
çox geniş  əraziləri-Azərbaycanı, o cümlədən Arran və  Şirvan,  əl-
Cibal ölkəsi,  İraq, Həmədan, Gilan, Mazandaran, İsfahan və Reyi 
əhatə edirdi. Hilat, Fars, Xuzistan, Mosul, Kirman və  Təbəristan 
Şəmsəddin Eldənizdən asılı idilər. Mərkəzi hakimiyyətdən iqta al-
mış əmirlərin hərbi qüvvələrindən başqa, hökmdarın özünün 50 min 
nəfərlik nizami süvari qoşunu vardı. Səlcuq Sultanı  III Toğrulun 
(1176-1194) atabəyi olan Məhəmməd Cahan Pəhləvan  (Şəmsəd-
dinin oğlu) hakimiyyətə  gəldikdən sonra (1175-1186) paytaxtı 
Naxçıvandan  Həmədana köçürdü (1175), Təbrizi Ağsunqurilərin 
əlindən aldı, müstəqilliyə can atan iri Səlcuq  əmirlərinin müqavi-
mətini qırdı və mərkəzi hakimiyyəti daha da qüvvətləndirdi. Azər-
baycanı onun kiçik qardaşı Qızıl Arslan idarə edirdi. O, həm də qar-
daşı  oğulları  Əbu Bəkrin və Özbəyin atabəyi idi. İqamətgahı  Təb-
rizdə idi. Məhəmməd Cahan Pəhləvan dövlət vəzifələrinə öz yaxın 
adamlarını  təyin etdi, mərkəzi hakimiyyəti xeyli qüvvətləndirdi,    

 
74
50 min nəfərlik nizami süvari ordusu var idi. Gürcü feodallarını 
dəfələrlə  məğlub etdi. Hətta Abbasi xəlifələri belə Eldənizlər 
dövlətinin daxili işlərinə qarışa bilmirdilər. Ömrünün sonuna yaxın 
imperatorluğu oğulları arasında bölüşdürmüşdü. Hakimiyyətə keçən 
qardaşı  Qızıl Arslan (1186-1191) uzun müddət taxt-tacı  ələ 
keçirməyə  cəhd edən saray müxalifətinə  və iri feodallara qarşı 
mübarizə apardı. Formal olaraq sultan titulu daşıyan III Toğrul, 
narazı Səlcuq əmirləri, Məhəmməd Cahan Pəhləvanın arvadı İnanc 
Xatın, oğlu Qutluq İnanc və b. Qızıl Arslana qarşı birləşdilər. III 
Toğrulla Qızıl Arslan arasında dəfələrlə qanlı vuruşmalar olub. O, 
bu münasibətləri sahmana salmaq üçün İnanc Xatınla evləndi, 
qardaşı  oğulları Qutluq İnancla və  Əmir  Əmiran Ömərlə barışdı. 
1191-ci ildə  Həmədan vuruşmasında qələbə qazandı, III Toğrulu 
oğlu Məlikşahla  əsir aldı.  1191-ci ildə  Qızıl Arslan xəlifə  ən-
Nasirin razılığı ilə özünü İraq sultanı elan etdi. Beləliklə, 
Azərbaycan atabəyləri formal hakimiyyəti, yəni sultan titulunu da 
ələ keçirdilər. Mərkəzi hakimiyyətin qüvvətlənməsindən narazı 
qalan iri feodallar və  İnanc Xatın onu sui-qəsdlə öldürdülər. 
Azərbaycanda hakimiyyəti  Əbu Bəkr (1191-1210)  ələ keçirdi. 
Məhəmməd Cahan Pələvanın digər oğulları Qutluq İnanc və  Əmir 
Əmiran Ömərin idarə etdikləri İsfahan, Rey vilayətləri və İraqın bir 
hissəsi Eldənizlər dövlətindən ayrıldı. Bunlar dövlətin tənəzzülünü 
sürətləndirdi. Vəziyyətdən istifadə edən Xarəzmşahlar,  Əyyubilər, 
Abbasilər,  Şirvanşahlar, gürcü çarları  fəallaşdılar.  1192-ci ildə 
Sultan III Toğrul həbsdən qaçdı, Rey, İsfahan və  Həmədanı  ələ 
keçirdi (8, s. 304). III Toğrul tərəfindən məğlub edilən Qutluq İnanc 
kömək üçün Xarəzmşah Təkəşə (1172-1200) sığındı. Təkəş 
Xorasan, Rey və Həmədanı ələ keçirdi. III Toğrul Təkəş və Qutluq 
İnancın birləşmiş qüvvələrinə qarşı vuruşmada (1194) öldürüldü. 
Təkəş Qutluq İnancı aradan götürdü (1196). Eldəniz  Əbu Bəkr 
Xarəzmşahların hərbi qüvvələri üzərində bir sıra qələbə çalsa da, 
feodal hərc-mərcliyinin qarşısını almaq mümkün olmadı. Şirvanşah 
I Axsitan Əmir Əmiran Ömərə onun qardaşı Əbu Bəkrə qarşı hərbi 
qüvvə ilə yardım göstərdi. Gürcü çariçası Tamar və Şirvanşahların 

 
75 
birləşmiş qoşunları  Şəmkir və Beyləqan vuruşmalarında  (1194) 
Əbu Bəkri ağır məğlubiyyətə  uğratdılar.  Əmir  Əmiran Ömər və 
gürcülərin hərbi qüvvələri Gəncəyə hücum etdilər. Gəncə əhalisi və-
tənə  xəyanət edən Eldəniz  şahzadəsinə  şəhərə kafirlərlə  gəldiyinə 
görə  təslim olmayacaqlarını bildirdilər.  Əmir  Əmiran Ömər Gən-
cəni hiylə ilə  ələ keçirdi. Gürcü qoşunları  Gəncəni tərk etdikdən 
sonra gəncəlilər Əmir Əmiran Öməri öldürdülər. Şəhər yenidən Əbu 
Bəkrin hakimiyyəti altına keçdi. Gürcü qoşunları  Dəbili qarət 
etdilər (1203), Qərbi Azərbaycan torpaqlarının tutulması  təhlükəsi 
yarandı. Xalq və  Şirvanşahlar Azərbaycanın qərb sərhədlərinin 
müdafiəsinə qalxdı. Gürcü qoşunları 1210-1211-ci illərdə Azərbay-
can torpaqlarına dağıdıcı basqınlar etdilər. Onlar Naxçıvanı müha-
sirəyə aldılar, lakin ələ keçirə bilmədilər. Sonra Mərəndi talan etdi-
lər, Təbrizi mühasirəyə aldılar. Şəhər hakimi Zahidə Xatın (Məhəm-
məd Cahan Pəhləvanın arvadı) çoxlu pul, daş-qaş  və  sənətkarlıq 
məhsulları verib şəhəri dağıntıdan qurtardı.  Özbəyin (1210-1225) 
hakimiyyəti illərində Eldənizlər dövlətinin süqutu daha da sürətlən-
di. Beləliklə, monqolların hücumu ərəfəsində Azərbaycan dövlət-
lərindən heç biri-nə Eldənizlər, nə də Şirvanşahlar ölkəni xarici təh-
lükədən qorumağa qadir deyildilər. Monqollara qədərki Azərbay-
canın iqtisadi  vəziyyəti məhsuldar qüvvələrin artması, ticarətin və 
əmtəə-pul münasibətlərinin genişlənməsi ilə  səciyyələnir. XI-XII 
əsrlərin vergi sistemi əvvəlki dövrlərin qayda-qanunlarının çoxunu 
mühafizə etmişdi. XII-XIII əsrlərdə Azərbaycanda 70-dək iri, orta 
və kiçik şəhərlər vardı. Bu dövrün iri ticarət-sənətkarlıq mərkəzləri 
Gəncə, Təbriz, Naxçıvan, Marağa, Ərdəbil, Dərbənd, Bakı, Şamaxı 
və Beyləqan idi. XII əsrin I yarısında Gəncənin tərəqqi və inkişafı 
burada baş verən dağıdıcı  zəlzələlər  (1122, 1139) və gürcülərin 
“daha dağıdıcı” basqın və qarətləri ilə ləngidildi. Lakin gəncəlilərin 
səyi və köməyə gəlmiş sultan canişini Qara Sunqurun öz qoşunu ilə 
etdiyi yardım nəticəsində XII əsrin sonu XIII əsrin əvvəlləri Gəncə 
yenidən öz əvvəlki görkəmini qaytara bildi. Təbrizdə  də  1042-ci 
ildə baş vermiş  zəlzələdə 40-50 min sakinini və gözəl binalarını 
itirsə də yenidən bərpa edildi. 

 
76