Ə. A.ƏLBƏndov

Kompleks  ionların  dissosiasiya  tarazlıqları. 

Kompleks 

birləşmələr  sulu  məhlullarda  da  xarici  və  daxili  sferaya 

dissosiasiya edirlər. Məsələn: 

                

                   [Cu(NH

3

)

4

]SO

4

 → [Cu(NH

3

)

4

]

2+

 + SO

4

2-

        

         

 

                   Na

2

[Zn(CN)

4

]  →  [Zn(CN)

4

]

2-

 + 2Na

+ 

 

Kompleks ionlar da öz növbəsində zəif elektrolit kimi pilləli 

olaraq  dissosiasiya  sabitlərinə  müvafiq  az  miqdarda  tərkib  his-

sələrinə dissosiasiya olunur. Məsələn: 

 

              [Cu(NH

3

)

4

]

2+

       [Cu(NH

3

)

3

]

2+

 +NH

3

              k

1

 

 

              [Cu(NH

3

)

3

]

2+

        [Cu(NH

3

)

2

]

2+

 +NH

3

             k

2

 

 

              [Cu(NH

3

)

2

]

2+

       [CuNH

3

]

2+

 +NH

3

                  k

3

 

 

              [CuNH

3

]

2+

       Cu

2+

 + NH

3                   

                  k

4 

     

→ 

← 

→ 

← 

→ 

← 

→ 

← 

 

316

Göstərilən  pillələr  üzrə  yekun  dissosiasiya  tənliyini  yazsaq 

alarıq: 

                    

                     [Cu(NH

3

)

4

]       Cu

2+

 + 4NH

3

;                 β

4   

 

Göstərilən  misallarda  k

1

,  k

2

,  k

3

 

və 

 

k

4

  uyğun  pillələr  üzrə 

kompleks ionların davamsızlıq sabitləri, β

4

- isə bu pillələri əhatə 

edən yekun davamsızlıq sabitləri adlanır.  

Pilləli davamsızlıq sabitləri ilə yekun tarazılıq sabiti arasın-

da aşağıdakı asılılıq vardır: 

                          

                             k

1

k

2 

k

3 …

k

N

  =  

β

N

       

 

Pilləli davamsızlıq sabitləri aşağıdakı ardıcıllıqla dəyişir:

 

                    

                               k

1

>k

2

>k

3

…>k

N

 

 

Göstərilən  kompleks  ionun  yekun  dissosiasiya  tənliyi  əsa-

sında yekun davamsizlıq sabitini yazsaq alarıq: 

                                     

[

]

+

+

=

2

4

3

.

2

)

(

4

.

NH

Cu

NH

Cu

a

a

a

β

 

 

Ümumi hal üçüna ifadə  etsək  yaza bilərik (sadəlik xatirinə 

kompleksəmələgətiricinin - M, liqandın - L və kompleksin yükü 

göstərilməmışdir):                                

   

  

                          [ML

N

]        M +NL   

                              β

N 

=  

N

ML

L

M

a

a

a

                                  8.100 

Kompleksin  davamsızlıq  sabiti  nə  qədər  kiçik  olarsa 

kompleks bir o qədər davamlı hesab olunur. 

Kompleks ionlarin davamsızlıq sabitlərini təqribi qimətlən-

dirilməsində  ionların  aktivli  əvəzinə  onların  tarazlıq  qatılıqla-

→ 

← 

4 

→ 

← 

 

317

rından  istifadə  edilir.  Bu  halda  (8.100)  tənliyi  aşağıdkı  kimi 

yazıla bilər:    

 

                                     

                            β

N 

=                                                     8.101             

 

 

Davamsızlıq  sabitinin  tərs  qiyməti  (1/β

N

)  davamlılıq  sabiti 

(

N

β

′ ) adlanıb kompleksəmələgəlməni xarakterizə edir: 

 

                 M + NL       [ML

N

]       

N

β

′ =1/ β

N

    

 

Cəd.8.7-də  bəzi  kompleks  ionların  davamsızlıq  sabitlərı 

verilmışdir. 

 

 

Cədvəl 8.7. Bəzi kompleks ionların davamsızlıq sabitləri 

 

Kompleks ion  t,

0

S 

   β

N

 

Kompleks ion  t,

0

S 

     β

N

 

[AgEn]+ 

20 

2,0.10

-5 

[Fe(CN)

6

]

4- 

25 

1.10

-24 

[AgCl

2

]

- 

25 

1,76.10

-5 

[Fe(CN)

6

3-]

 

25 

1.10

-31 

[Ag(NH

3

)

2

]

+ 

30 

9,3.10

-8 

[HgCl

4

]

2- 

25 

8,5.10

-16 

[AgBr

2

]

- 

25 

7,8.10

-8 

[Hg(NH

3

)

4

]

2+ 

25 

5,3.10

-20 

[AgEDTA]

3- 

20 

4,8.10

-8 

[HgBr

4

]

2- 

25 

1.10

-21 

[Ag(S

2

O

3

)

2

]

3- 

18 

2,5.10

-14 

[HgI

4

]

2- 

25 

1,48.10

-30 

[Ag(CN)

2

]

- 

20 

8.10

-22 

[Hg(CN)

4

]

2- 

25 

4.10

-42 

[CaEDTA]

2- 

25 

2,58.10

-11 

[MqEDTA]

2- 

20 

2,4.10

-9 

[Cd(NH

3

)

4

]

2+ 

20 

7,56.10

-8 

[Ni(NH

3

)

4

]

2+ 

25 

1,12.10

-8 

[Cd(En)

2

]2+ 

25 

6.10

-11 

[Ni(CN)

4

]

2- 

25 

1,8.10

-14 

[CdEDTA]

2- 

30 

3,3.10

-17 

[NiEn

2

]

2+ 

25 

8,32.10

-15 

[Cd(CN)

4

]

2- 

25 

1,41.10

-19 

[NiEDTA]

2+ 

20 

3,54.10

-19 

[Co(NH

3

)

4

]

2+ 

30 

2,8.10

-6 

[PbBr

4

]

2- 

25 

1.10

-3 

[Co(EN)

2

]

2+ 

25 

2,19.10

-11 

[PbI

3

]

- 

25 

2,22.10

-5 

[Cu(P

2

O

7

)

2

]

6- 

25 

1,0.10

-9 

[Pb(P

2

O

7

)

2

]

6- 

25 

4,74.10

-6 

[Cu(NH

3

)

4

]

2+ 

30 

2,14.10

-13 

[Zn(P

2

O

7

)

2

]

6- 

30 

3,4.10

-7 

[CuEDTA]

2- 

20 

1,6.10

-19 

[Zn(NH

3

)

4

]

2+ 

25 

3,46.10

-10 

[M][L]

N 

{[MX

N

]} 

→ 

← 

 

318

[Cu(En)

2

]

2+ 

25 

7,41.10

-21 

[Zn(EN)

2

]

2+ 

25 

8,5.10.

-12 

[Cu(CN)

4

]

2- 

25 

9,6.10

-29 

[Zn(OH)

2

] 

20 

3,6.10

-16 

[CoEDTA]

2- 

20 

7,9.10 

[ZnEDTA]

2- 

25 

3,2.10

-17 

 

 

 

[Zn(CN)

4

]

2- 

18 

1,3.10

-17 

Qeyd: 

En-etilendiamin; EDTA-etilendiamin tetraasetat turşusu- 

(HCCO-CH

2

)

2

 =N-CH

2

-CH

2

-N=(CH

2

-COOH)

2 

 

Đon  mübadilə  tarazlığı.  Bərk  fazanın  (sorbentin)  tərkibinə 

daxil olan ionların ekvivalent miqdarda məhluldakı ionlarla mü-

badilə  prosesi  ion  mübadiləsi  adlanır.

  Đonlar  qarışığından ibarət 

məhlulu  sorbent  təbəqəsindən  keçirtdikdə  qarışığın  və  sorbentin 

eyni işarəlı ionlarının ekvivalent miqdarlarda mübadiləsı baş verir.

  

Беля  хассяйя  малик  madd

ələrı  и о н и т л я р адландырыр-

лар. Bel

ə maddələrə təbii maddələr, məsələn, seolitlər, qələvi 

v

ə 

q

ələvi-torpaq 

metallar

ının 

m

ürəkkəb 

t

ərkibli 

al

üminosilikatları  və  sintetik  maddələr  daxildir.  Катионларыны 

гарышыьын  катионлары  иля  мцбадиля  едян  ионитляря  к а -

т и о н и т , анионларыны гарышыьын анионлары иля мцбадиля едян 

ионитляря  ися  а н и о н и т л я р   дейилир.  Ионитляр  кими  мцхтялиф 

синтетик  гятранлардан,  pермутит,  сулфокомур  вя  диэяр 

маддялярдян истифадя олунур. 

Катионитляря  аид  олан  гятранларын  тяркибиндя  актив 

ионоэен  груплар:  -

3

SO H

, 

COOH

−

, 

O H

−

  вя  с.  олур. 

Онлары 

R H

 шяклиндя (бурада 

R

-цзви радикалдыр) эюстярсяк, 

катион  мцбадилясини  схематик  олараг  ашаьыдакы  тянликля 

эюстяря биляриk: 

                                    

                               RH + M

+

      RM  +  H

+

              

 

Ион мцбадиля реаксийасы дюнян олдуьундан катионитдян 

туршу кечирдикдя 

M

+

-ионларынын 

H

+

-ионлары iля явяз олунмасы 

баш верир вя катионит илкин щалына гайыдыр: 

 

                               RM + H

+  

     RH + M

+

             

 

→ 

← 

→ 

← 

 

319

Анион мубадиляли гятранларын тяркибиндя ися -NH

2

, =NH, 

N

≡

  типли  актив  груплар  олур.  Анионитдян  sulu  мящлул 

кечирдикдя  бу  груплар 

3

NH OH

−

, 

2

NH OH

=

  вя 

NHOH

≡

 

шяклиня  чеврилирляр  ки,  бунларда  да 

OH

−

  групларынын  мящлуl 

анионлары  иля  мцбадиля  олунма  хассяси  вардыр.  Одур  ки, 

катионитляря охшар олараг йаза билярик: 

 

                            ROH + A

-         

RA + OH

-            

 

 

Анионити яввялки вязиййятиня гайтармаг цчцн ону гяляви 

мящлулу иля йумаг лазымдыр: 

                            

   

 

           RA+OH     ROH + A

-

               

 

Ион  m

übadilə  prosesindən  analitik  kimyada  geniş 

истифадя олунур. Мясялян, 

2

C u

+

 вя 

2

C o

+

- ионлары qarışığını 

ичярисиндя 

(

)

2

3

2

m

Al O

AlO Na

−

+





⋅





олан колонкадан ke

çirtdikdə 

яввялcя 

Cu

2+

,

  сонра  ися 

2

C o

+

-ионлары  катионитин  natrium-

ионлары  иля  мубадиля  олунараг  уйьун  олараг  бу  ионлара 

мяхсус эюй вя эцл

ü -гырмызы зоналар ямяля эяtirir ki, bu da 

onlar

ın vəsfi təyinində isifadə olunur. 

 

Катион мцбадиля просесиндян катионларын вясфи тяйини иля 

йанашы анионларын вясфи тяйининя манечилик тюрядян бу вя йа 

диэяр  катионларын  манечилийини  арадан  галдырмагда  да 

истифадя  олунур.  Бунун  цчцн  тядгиг  олунан  мящлул  катионит 

колонкасындан  кечи-риляряк  су  иля  йуйулур.  Бу  заман 

мящлулда олан катионлар катионит тяряфиндян тутулур, анионлар 

ися  сярбяст  туршулар  шяклиндя  кoлонкадан   

çыхырлар.  Алынан 

мящлул  ися  мцвафиг    анионлара  эюря  анализ  едилир.  Еляcя  дя 

катионларын  тяйининдя  анионларын  манечилийини  арадан 

галдырмаг  лазым  эялдикдя  катионит  тяряфиндян  сорбсийа 

олунмуш катионлары чыхармаг цчцн колонка туршу, мясялян, 

HCl , 

2

4

H SO

  мящлулу  иля  йуйулур  вя  анионлардан  айрылмыш 

мящлул мцвафиг катионлара эюря анализ едилир. 

→ 

← 

→ 

← 

 

320

Đon  mübadilə  metodundan  həmçinin  təbii  və  çirkab  suların 

bu və ya digər ionlardan ayrılmasında istifadə olunur. 

 

                       

8.10. DĐSPERS SĐSTEMLƏR 

 

 

(8.1) və (8.9) paraqraflarında həqiqi məhlullarla tanış olduq. 

Həqiqi  məhlullarda  həll  olan  maddə  həlledici  mühitində 

molekullar  və  ya  ionlar  şəklində  paylanmış  olur.  Həll  olan 

maddə hissəciklərinin ölçüsü müəyyən həddə çatdıqda sistem bir 

və ya bir neçə fazadan ibarət heterogen sistemə çevrilir. 

Dispers  sistemlər.

  Bir  maddə  hissəciklərinin  digər  maddə 

hissəcikləri  arasında  paylanmasından  əmələ  gələn  sistemlərə 

dispers sistemlər deyilir. 

Bu zaman paylanan hissəciklərin məc-

muu dispers faza, dispers faza hissəciklərinin paylandığı mühit 

isə  dispers  mühit  adlanır.  Dispers  sistemlər  dispers  faza  hissə-

ciklərinin ölçüsündən, asılı olaraq asılqanlara və kolloid məhlul-

lara təsnif olunur.                       

                   

Asılqanlarda  (emulsiya  və  suspenziya)  dispers  faza  hissə-

ciklərinin  ölçüləri  1000  nm  (10

-6 

m)  və  ondan  böyük,  kolloid 

məhlullarda isə 1-500 nm (10

-9

÷5.10

-7

m) tərtibində olur.  

Dispers  faza  hissəciklərinin  ölçusü  bir  nm-dən  kiçik  olan 

dispers sistemlər isə həqiqi məhlullar adlanır. 

Dispers sistemlər həmçinin dispers faza və dispers mühitin 

aqreqat halına görə təsnif olunurlar (cəd.8.8). 

Kolloid  məhlullar.  Коллоид  мящлуларда  дисперс  фаза  щис-

сяъикляринин  (коллоид  щиссяъиклярин)  юлчцсц  qeyd  etdiyimiz 

kimi    1

÷500  nm

   

тяртибиндя  олур.  Коллоид  мящлуллар  

л и о ф о б   (щяллеdиъи  сеvm

əyən)

 

вя  л и о ф и л   (щялледиъи 

севян)  олмагла  ики  группа  айрылыр.  Щялледиъи  су  олan  коллоид 

мящлуллар    щ и д р о ф о б   вя    щ и д р о ф и л   коллоидляря 

тясниф олунур.

  

 

Cədvəl 8.8. Dispers sistemlərin tipləri 

 

 

321

Лиофоб 

коллоид 

мящлулларын 

давамлылыьы 

коллоид 

щиссяъиклярин  

ейни  ишаряли  електрик  йцкц  дашымасы  иля  изащ  олунур.  Беля 

щиссяъикляр  бир-бирини  електростатик  дяф  етдийиндян  онлар 

бирляшяряк  гравитасийа  (аьырлыг)  гцввяси  алтында  чюкя 

билмирляр.  Коллоид  щиссяъиклярин  ейни  ишаряли  йцк  дашымасыны 

мейдана чыхаран сябябляри изащ едяк. 

Коллоид  щиссяъикляр  адятян 

3

9

10 10

÷

  атомлардан  тяшкил 

олурлар  вя  онларын  нисби  кцтляляри  он  минлярля  вя  щятта  йцз 

минлярля    юлчцлцр.  Беля  щиссяъикляр  мящлулдан  мцяййян 

ишаряли  ионлары,  илкин  нювбядя  бу  щиссяъийин  тяркибиня  дахил 

олан  ионлары  адсорбсийа  едяряк  (биринъи  адсорбсийа 

тябягяси)  електрик  йцкц  дашыйан  щиссяъикляря  чеврилирляр. 

Беля щиссяъик  н ц в я  адланыр. Нцвя юз нювбясиндя екви-

валент мигдарда якс ишаряли ионлары cязб едир. Бу ионлардан 

бир  щиссяси  икинъи  адсорбсийа  тябягяси  кими  нцвя  иля  ялагя-

лянмиш олур. Беля щиссяъийя ися г р а н у л а  дейилир. Биринъи 

вя  икинъи  адсорбсийа  тябягяси  щиссяъийин  сятщиндя 

и к и г а т   е л е к т р и к   т я б я г я с и   ямяля  эятирир.  

Икинъи адсорбсийа тябягясинин йцкц биринъи адсорбсийа тябя-

гясинин  йцкцндян  аз  олдуьундан  гранула  компенсасийа 

олунмамыш  биринъи  адсорбсийа  тябягясинин  щесабына  мц-

яййян мигдар електрик йцкц дашымыш олур. Беляликля, гранула 

адланан  коллоид  щиссяъикляр  ейни  адлы  електрик  йцкц 

  Dispers 

sistemin tipi 

                   Faza halı 

 

       Misallar 

      Dispers  

       mühit 

       Dispers  

          faza 

Aerozol 

        Qaz 

       Maye 

Duman, bulud 

 Aerozol 

        Qaz 

       Bərk 

Tüstü, toz 

 Köpük 

        Maye 

       Qaz 

Sabun köpüyü 

 Emusiya 

        Maye 

       Maye 

Süd 

 Zol 

        Maye 

       Bərk 

Boyalar 

Bərk emulsiya 

        Bərk 

       Maye 

Yağ 

 Hel 

        Bərk  

       Maye 

Jele, aqar-aqar 

 

322

дашыдыьындан  бир-бирини  дяф  едяряк  онларын  бирляшяряк  ири 

щиссяъикляря чеврилмясиня имкан вермир. Якс ишаряли ионларын 

сярбяст  галан  щиссяси    д и ф ф у з и й а   т я б я г я с и  

адланан тябягяни ямяля эятирир. Гранула диффузийа тябягяси 

иля бирликдя м и т с е л а  адланыр. Митсела бцтювлцкдя електро-

нейтралдыр. Гейд етдийимизи мисалларла эюстяряк.  

Фярз едяк ки, 

AgI

-ин коллоид мящлулу 

3

AgNO

 мящлулуна 

артыгламасы иля 

KI

 мящлулунун тясириндян алынмышдыр: 

 

3

AgNO

+

KI

 (артыг) = 

AgI

+

3

KNO

 (

KI

-ин артыьы) 

 

Бу щалда митселанын ямяля эялмясини схематик шякилдя 

ашаьыдакы kими эюстярm

ək olar: 

                    {[AgI]

m

nI

-

(n-x)K

+

}

-

xK

+

  

            

                                                         

                                      

 

                                  Mitsela 

KI  коллоид  мящлулунун 

KI

-ин  цзяриня  артыгламасы  иля 

3

AgNO

 мящлулу ялавя етмякля ямяля эялдийини тясвир етсяк, 

онда митсела ашаьыдакы кими тясвир едиляcякдир: 

 

3

AgNO

(артыг)+ 

KI

→ 

AgI

+

3

KNO

 (

3

AgNO

-цн артыьы) 

                 

{

}

m

3

3

[AgI] Ag (

)NO

NO

n

n

x

x

+

+

−

−

−

 

 

Схемлярдян эюрцндцйц кими биринъи шярт дахилиндя 

AgI

-ин 

коллоид щиссяъийи мянфи йцкляндийи щалда, икинъи шярт дахилиндя 

мцсбят йцклянмиш олур. 

Башга  бир  мисал  олараг  ашаьыдакы  тянлик  цзря  ямяля 

эялян 

2 3

As S

-цн  коллоид  мящлулунда  митселанын  схематик 

тясвирини вя гурулушуну эюстяряк: 

 

2

3

AsCl

+3

2

H S

(апртыг) = 

2 3

As S

+6

HCl  (

2

H S

-ин артыьы) 

Nüvə                  Diffuziya təbəqəsi 

Qranula 

→ 

 

323

                

2

H S

+

2

H O

     

3

H O

+

+

HS

−

 

            

{

}

2 3 m

3

3

[As S ] HS (

)H O

H O

n

n

x

x

−

−

+

+

−