Ə. A.ƏLBƏndov

birləşmələr 

………………………………………………………..... 111     

3.1. Vandervaals qüvvələri………………………………………….. 111 

 Orientasiya (və ya dipol-dipol təsir) qüvvələri (112), Đnduksiya    

qüvvəsi (112), Dispersiya (London) qüvvəsi (113),Vandervaals   

təsir enerjisi (114),Vandervaals radiusları (115) 

3.2. Hidrogen rabitəsi…………………………………………….…..115 

Molekullararası hidrogen rabitəsi (117), Molekuldaxili hidrogen  

rabitəsi (117), Hidrogen rabitəsi enerjisi (118), Hidrogen  rabitə-    

sinin  maddələrin   xasələrinə  təsiri (119),  Hidrogen  rabitəsnin  

əhəmiyyəti (120)  

3.3. Kompleks birləşmələr………………………………….….......... 121 

Kompleks birləşmələr (121), Kompleks  birləşmlərdə  izomerlik (124),  

Kompleks birləşmələrin nomenklaturası (125), Kompleks  

birləşmələrdə  kimyəvi rabitənin  təbiəti (126) 

 

 

 

618

Dördüncü fəsil.  Müxtəlif aqreqat hallarında maddə hissəcikləri 

                            arasında qarşılıqlı təsir və maddələrin xassələri 

4.1. Maddənin aqreqat halı………………………………………..… 136 

Aqreqat hallarının xarakterik xüsusiyyəti(136) 

4.2. Maddənin qaz halı………………………………………....……. 137 

Đdeal qaz qanunları (138), Qazların molekulyar kinetik nəzəriy 

yəsi(140) 

4.3. Maddənin maye halı……………………..……………...…….... 142  

Maye kristallar (143)          

4.4. Maddənin bərk halı………………………..……………………. 144 

Maddənin amorf halı (144), Maddənin kristal halı (145), Kris- 

tal  quruluşlar (146), Molekulyar  qəfəs (148), Atom-kovalent 

qəfəs (150), Metal qəfəs (150), Müxtəlif rabitəli kristallar (151) 

4.5. Kristalların zona nəzəriyyəsi………………………………….... 152 

 Metallar(155), Dielektriklər (156) 

 

 

BÖLMƏ 2.    KĐMYƏVĐ PROSESLƏRĐN ÜMUMĐ 

QANUNAUYĞUNLUQLARI 

 

Beşinci fəsil.  

Kimyəvi proseslərin energetikası. Kimyəvi tarazlıq 

….……......... 159  

5.1.Kimyəvi termodinamikanın elementləri……………………..….. 159 

Temodinamik sistem və  xarici  mühit (159), Hal parametrləri 

(160), Tarazlıq  halı (161), Hal funksiyaları (161).  Dönən və    

dönməyən proseslər (161), Daxili  enerji (163), Enerji ilə mü-  

badilə formaları (164) 

5.2.Termodinamikanın birinci qanunu.Reaksiyaların istilik effekti …163 

Termodinamikanın birinci  qanunu (165). Reaksiyanın  istilik 

effekti (167),Termokimyəvi tənliklər (169) 

5.3.Termokimyəvi  hesablamalar………………………………….…170 

Hess qanunu (170), Standart əmələgəlmə entalpiyası (172),  

Rabitə enerjisi (175), Kristal qəfəs enerjisi (176) 

5.4.Termodinamikanın ikinci qanunu. Entropiya ................................177 

Öz-özünə gedən proseslər (177), Termodinamikanın ikinci qanunu  

(178), Entropiya (178), Entropiyanın temperaturdan və maddənin  

təbiətindən asılılığı (181), Entropiya izoləedilmış proseslərin istiqamət   

meyarı  kimi (182) 

5.5. Kimyəvi proseslərin istiqamətlilyi. Hibbs və Helmholts  

enerjisi ………………………………………………………………. 183  

 

619

Reaksiyanın entalpiya və entropiya amili (183), Hibbs enerjisi 

və  onun  dəyişməsi (184).  Reaksiyanın  istiqamətinə  entalpi-  

ya və entropiya amillərinin təsiri (186), Temperaturun proses- 

in istiqamıtinə təsiri (187), Helmholts  enerjisi  və onun  dəyiş-,  

məsi(188), Maddənin əmələgəlməsinin standart Hibbs enerjisi 

(188), Reaksiyanın Hibbs enerjisi dəyişməsi (188)  

5.6. Kimyəvi tarazlıq………………………………………………..  191 

Kimyəvi tarazlıq şərti (190), Temperaturun  tarazlıq  sabitinə   

təsiri (193). Tarazlığın yerdəyişməsi.Le Şatalye prinsipi (193) 

 

Altıncı fəsil. Heterogen sistemdə tarazlıq

……………………..…....197 

6.1. Heterogen sistemdə kimyəvi tarazlıq………………………….…197 

Heterogen reaksiyaların tarazlıq sabiti (197) 

6.2. Faza tarazlığı……………………………………………………..197 

Faza  tarazlığı  şərti (197), Fazalar qaydası (198), Bir komponentli  

sistemin faza diaqramları (199) 

6.3. Adsorbsiya tarazlığı…………………………………………….. 203 

Səth enerjisi (201), Adsorbsiya (202), Adsobsiyanın termodi- 

namıkası (203), Adsorbsiya izotermi (204), Səthi-aktiv mad- 

dələr (205), Bərk maddə-qaz  sərhəddində  adsorbsiya (207),  

Bərk maddə-maye  sərhəddində  adsorbsiya (208),  Xromato- 

qrafiya(209), Adsorbsiyanın tətbiqi (209)  

 

Yeddinci fəsil.   Kimyəvi kinetika

………………………………….. 213 

7.1. Kimyəvi reaksiyanın sürəti……………………………………... 214 

Reaksiya  sürətinə qatılığın təsiri (213).Kimyəvi reaksiyanin 

 tərtibi (214), Dönən  reaksiyaların  kinetikası. Kimyəyi  və 

 tarazlığın kinetik şərhi (220). Heterogen  reaksiyaların kine- 

tik xüsusiyyətləri (222) 

7.2. Reaksiyanın sürətinə temperaturun təsiri……………………… 225 

Vant-Hoff qaydası (223), Arrenius tənliyi (223), Aktivləşmə  

enerjisi (224) 

7.3. Sadə və mürəkkəb reaksiyalar …………………………………. 229 

Sadə reaksiyalar.Reaksiyanın molekulyarlığı (227), Mürəkkəb    

reaksiyalar (228) 

7.4. Reaksiyaların mexanizmi……………………………….………..233 

Sadə mexanizmli  reaksiyalar (231), Đon  reaksiyaları  (232),  

Zəncirvari reaksiyalar (232), Şaxələnmiş zəncirvari reaksiya 

lar (235), Zəncirvari   reaksiyalar təbiətdə və texnikada (235) 

7.5. Fotokimyəvi proseslər…………………………………………...238 

Ümumi  anlayış (236), Fotokimyəvi reaksiyaların  texnikada  

 tətbiqi (237) 

 

620

7.6. Kataliz…………………………………………………………... 239 

Ümumi anlayış (237), Homogen kataliz (240), Heterogen kata- 

liz (242),Katalizatorun seçiciliyi (243), Fermentativ kataliz (244) 

 

 

BÖLMƏ 3.  MƏHLULLAR. OKSĐDLƏŞMƏ-REDUKSĐYA  

                                                  PROSESLƏRĐ 

 

Səkizinci fəsil.  Məhlullar. Dispers sistemlər

…………..……. …… 248 

8.1. Məhlulların xarakterizəsi……………………………………….. 248 

Məhlulların qatılığı və onun ifadə üsulları (247), Məhlulların  

əmələgəlməsi (249), Həllolma qabiliyyəti (251), Həllolma qab- 

liyyətinin maddənin təbiətindən asılılığı (252) 

8.2. Xarici şəraitin həll olmaya təsiri………………………………... 255 

Qazların mayelərdə həll olması (253), Mayelərin mayelərdə həllolması  

(254), Bərk maddələrin mayelərdə həllolması (254) 

8.3. Maddənin bir-birində qarışmayan iki maye arasında  

paylanması ………………………………………………….......……258 

Paylanma qanunu (255), Ekstraksiya (256) 

8.4. Məhlulların ümumi xassələri…………………………………… 259 

Đdeal  məhlullar (256),  Məhlul üzərində buxar  təzyiqi  (257),  

Məhlulların qaynaması və donması (258), Osmos təzyiqi (260) 

8.5. Elektrolit məhlulları…………………………………………….. 264 

Elektrolitik dissosiasiya (262), Dissosiasiya prosesi (263),  

Dissosiasiya dərəcəsi (265),Turşu və əsas nəzəriyyələri (267) 

8.6. Elektrolitlərin sulu məhlulları……………………………………273 

Zəif  eletrolitlər. Dissosiasiya sabiti (273), Qüvvətli  elektrolitlər (276),  

Aktivlik (277) 

8.7. Real məhlullarda kimyəvi tarazlıq.Həqiqi (termodinamik)  

və real tarazlıq sabiti………...……………………………………..…282 

8.8. Suyun elektrolitik dissosiasiyasi. Hidrogen göstəricisi………… 284 

Suyun ion  hasili (284), Hidrogen  göstəricisi. pH (285), Zəif  

 və qüvvətli turşu və əsas məhlullarının  pH-ı (287),Turşu-əsas  

indikatorları (289), Bufer məhlullar (293), Bufer məhlulların 

 pH-ı(295), Bufer tutumu (296) 

8.9. Elektrolit məhlullarında tarazlıq………………………………... 298 

Həllolma hasili (298), Duzların hidrolizi (302), Kompleks 

 ionların dissosiasiya tarazlığı (309), Đon-mübadilə tarazlığı (312) 

8.10. Dispers sistemlər………………………………………………. 313 

Dispers sistemlər (314), Kolloid məhlullar (315), Kolloid məh- 

lulların  alınması (318),  Kolloid  məhlulların  optiki  xassələri 

 

621

 (319),  Kolloid məhlulları kinetik xassələri (319), kolloid  məh- 

lulların elektrik  xassələri (320), Hellər və bərk kolloidlər (321),  

Kolloid məhlullar təbiətdə və texnikada (322) 

 

Doqquzuncu fəsil.  Oksidləşmə-reduksiya və elektrokimyəvi    

proseslər 

……………………………………..………………………323 

9.1. Oksidləşmə-reduksiya  prosesləri .…………… ……………….. 323                         

Oksidləşmə  dərəcəsi   (323),  Oksidləşmə-reduksiya reaksiyaları 

 (325), Oksidləşdiricilər  və  reduksiyaedicilər (326), Oksidləşmə- 

reduksiya  reaksiyalarının  tərtib edilməsi (328), Oksidləşmə-re- 

duksiya reaksiyalarının tipləri (332), Oksidləşmə-reduksiy reak-  

siyalarının  istiqaməti  (333), Mühitin  təsiri  (334) 

9.2. Elektrokimyəvi proseslər……………………………….………  336 

Faradey qanunları (336), Elektrod potensialı (337), Daniel-Yakobi 

qalvanik elementi (338), Qalvanik elementin  elektirik hərəkət   

qüvvəsi (340)  

9.3. Elektrod potensialları ………………………………………...… 343 

Metal  elektrodlar (343),  Redoksi-elektrodlar (344), Standart   

hidrogen  elektrodu (345), Standart elektrod potensialı (346),  

Metalların  gərginlik  sırası (349) 

9.4. Oksidləşmə-reduksiya reaksiyalarının tarazlıq sabiti ...………... 352 

9.5..Elektrod proseslərinin kinetikası ……...……………………….. 354 

Polyarlaşma. Đfrat gərginlik (354), Elektrokimyəvi polyarlaşma(355),   

Qatılıq polyarlaşması (356) 

9.6. Elektroliz ……………...…………………………………………357 

Elektrod proseslərinin ardıcıllığı (360) 

9.7. Elektrokimyəvi proseslərin tətbiqi …..…………………………. 364 

Yanacaq elementləri. Elektrokimyəvi enerji qurğuları (366)  

Akkumliyatorlar (367) 

 

Onuncu fəsil.    Korroziya və metalların müdafiəsi 

……………… 370 

10.1. Kimyəvi korroziya…………………………………………….  370 

Kimyəvi  korroziyanın  termodinamikası (371), Kimyəvi  korroziyanın  

kinetikası (372) 

10.2. Elektrokimyəvi korroziya ……………………….……………..375 

 Elektrokimyəvi korroziyanın termodinamikası (381), Elektroimyəvi  

korroziyanın sürəti  (382) 

10.3. Metalların korroziyadan qorunması …………………………... 387 

Metalların lehirlənməsi (387), Müdafıə örtükləri (388), Qeyri- 

metal örtüklər (390), Elektrokimyəvi müdafiə  (391), Korroziya  

mühitinin xassələrinin dəyişməsi (392), Azan cərəyandan  

qorunma (393) 

 

622

BÖLMƏ

 4.  KĐMYANĐN SEÇĐLMĐŞ MƏSƏLƏLƏRĐ 

 

Onbirinci fəsil

. Metalların kimyası……………………………….... 394 

11.1. Bəsit maddələr və birləşmələr …………................................... 395 

Bəsit maddələrin allotropiyası (395), Metallar və qeyri –metal 

lar (397), Kimyəvi birləşmələr (397) 

11.2 Metalları fiziki və kimyəvi xassələri ……………...................... 398 

Metalların fiziki xassələri (398), Metalların fiziki-kimyəvi  

xassələri(400), Metalların kimyəvi xassələri (400) 

11.3.Metalların alınması…………………………………………….. 402 

Metalların təbiətdə yayılması(402), Metalların istehsalı və tə- 

bii ehtiyatları (403), Metalların alınmasının əsas üsulları (404), 

Təmiz metalların alınması (406) 

11.4.Metal ərintilər və kompozitlər…………………………………. 408 

Fiziki-kimyəvi analiz (408), Metal ərintilər (409), Kompozisi- 

ya materialları. Kermetlər (412)  

11.5. S-metallarının kimyası……………………………………….... 413 

Qələvi metallar (414), Berillium və maqnezium (417), Kalsi- 

um (420) 

11.6. Bəzi p-metallarının kimyası …………………………………... 421 

Alüminium (421), Qalay və qurğuşun (424) 

11.7. d-elementləri kimyasının əsas qanunauyğunluqları …………..  427 

Elektron quruluşları (427), Fiziki xassələri (428), Kimyəvi xas- 

sələri (429) 

11.8.Dövri sistemin IV-VIII qruplarının d-elementlərinin kimyası ... 431 

IV-VII qrupların keçid metalları (431), VIII qrupun keçid  

metalları (435) 

11.9.Dövri sistemin I və II qrupunun d-metallarının kimyası ……… 439 

IIB qrup metalları (439), IIB qrup metalları (441) 

 

Onikinci fəsil. Qeyri-metalların kimyası 

………………………….. 445 

12.1.Qeyri-metalların təbiətdə yayılması və xassələri……………… 445 

Qeyri metalların fiziki xassələri (445), Qeyri-metalların kim- 

yəvi xassələri (446), Qeyri-metalların yayılması və istifadə- 

si (447) 

12.2.Hidrogen……………………………………………………….. 448 

Təbiətdə  hidrogen  (448), Đzotopları  (449), Fiziki  xassələri  

(449), Kimyəvi  xassələri (449), Birləşmələri (450), Alınması  

və tətbiqi (451) 

12.3.Suyun kimyası…………………………………………………. 451 

Fiziki xassələri (452), Suyun quruluşu (453), Suyun kimyəvi 

 

623

xassələri (453), Təbii suların tərkibi (455), Suyun istifadəsi  

(458), Codluğun  aradan  qaldırılması (459), Suyun  zərərsiz- 

ləşdirilməsi (461) 

12.4. Dövri sistemin  IVA qrup elementləri…………..…………….. 462 

Ümumi xassələri (462), Karbon (463), Allotropik şəkildəyiş- 

mələri(463),  Kimyəvi   xassələri  (465),  Silisium (467),  Sili- 

katlar (470), Şüşə (471), Keramika (471), Sement (472), Ger- 

manium (473) 

12.5. Dövri sistemin V A qrup elementləri ……………………….… 473 

Qrupun ümumi xarakterizəsi (473), Azot (474), Hidrogenli 

 birləşmələri (476),  Oksidləri (477),  Nitrat  turşusu (479),  

 Fosfor (481), Fosfat turşusu (483) 

12.6. VIA qrup elementləri (xalkogenlər)…………………………... 484 

Xalkogenlərin ümumi xassələri (484), Oksigen və onun bir- 

ləşmələri (484), Kükürd, selen, tellur və onların birləşmələ- 

ri (488), Sulfat turşusu (490) 

12.7.VIIA qrup  elementləri…………………………………………. 492 

Halogenlərin xassələri (492), Birləşmələri (494) 

 

Onüçüncü fəsil. Üzvi kimyanın elementləri 

……………………....  496     

13.1.Üzvi birləşmələrin xüsusiyyətləri, kimyəvi quruluş nəzəriyysi 

        və  təsnifatı………………………………………………........... 496 

Üzvi  birləşmələrin  xüsusiyyətləri (496), Üzvi  birləşmələrin  

kimyəvi  quruluş  nəzəriyyəsi (497), Đzomerlik (499),Üzvi bir- 

ləşmələrin təsnifatı (501), Üzvi  birləşmələrin rabitənin parça- 

lanmasına görə təsnifatı (502) 

13.2. Karbohidrogenlər……………………………………………… 504 

Karbohidrogenlərdə kimyəvi rabitələrin təbiəti (504), Alkanlar 

 (506), Alkenlər (506), Dienlər (507), Alkinlər (508), Aromatik   

karbohidrogenlər (508), Alitsiklik karbohidrogenlər (510) 

13.3. Karbohidrogenlərn törəmələri ………………………………... 511 

Karbohidrogenlərin halogenli törəmələri (511), Spirtlər, fenol- 

lar  və  sadə  efirlər (513), Aldehidlər  və  ketonlar (516),  Kar- 

bon turşuları (518), Aminlər (520) 

13.4. Üzvi yanacaqlar və onların işlənilməsi ……………………….. 521 

Yanacağın  təsnifatı (521), Yanacağın yanma istiliyi (521),  

Bərk yanacaq  və  onun  işlənmə  məhsulları (521),  Maye 

 yanacaq (524), Yanacağın tətbiqi (525) 

13.5. Sürtkü materiallarının və hidravlik mayelərin kimyası .……… 527 

Sürtkü  materialları  (527),  Mühərrik  yağları  (527), Soyuducu  

mayelər (528), Hidavlik mayelər (529) 

 

624

 

Ondördüncü fəsil.

 Üzvi polimer materiallar……………………..…530 

14.1. Polimerlərin alınma üsulları ……………………………...…... 530 

Polimerləşmə (530), Polikondensləşmə (534) 

14.2. Polimelərin quruluşu ………………………………………….. 536 

Polimer makromolekullarının forma və quruluşu (536), Poli- 

merlərin kristal halı (537) 

14.3. Polimerlərin xassələri…………………………………………. 537 

Polimerlərin kimyəvi xassələri (537), Polimerlərin mexaniki  

xassələri (539),  Polimerlərin  elektrik  xassələri (539), Üzvi 

 yarımkeçiricilər (540) 

14.4. Polimer materiallar və onların tətbiqi………………………..…540 

Polimerlər əsasında alınan materiallar (540), Plastik kütlələr 

(541), Polimerlərin tətbiqi (542) 

 

Onbeşinci fəsil

. Kimyəvi analizin elementləri………..……….…... 548 

15.1. Maddənin keyfiyyət analizi…………………………………… 549 

Analitik siqnal (549), Reaksiyaların həssaslığı (552), Reaksiyanın  

səciyyəviliyi (553),  

15.2. Analizin sistematik gedişi …………………………………….. 553 

Kationların sistematik analizi (553), Anionların sistematik analizi (555)                         

15.3. Miqdari analiz.Analizin kimyəvi metodları…………………... 556

           

Qravimetrikanaliz (557),Titrimetrik analiz (557), Komplekso- 

nometyrik titrləmə (559), 

 15.4 Fiziki-kimyəvi (instrumental) metodlar ………………………. 560

 

 

Analizin elektrokimyəvi metodları (561), Analizin optiki  

metodları  (562) 

Onaltıncı fəsil. Kimya və ekologiya

…………….………………….. 565 

16.1 Ekoloji problemlər…………………………………….……….. 565 

Ətraf mühitin çirklənməsi (565), Ekoloji problemlərin həllində 

kimyanın rolu (568) 

16.2 Hava hövzəsinin qorunması………………...………………….. 569 

Atmosferə daxil olan zərərli tullantılar (569), Turşu yağışla- 

rı (572), Đstixana effekti (573), Havanın çirklənmədən qorun- 

ması (574), Hidrogen energetikası (576), Elektrokimyəvi 

 energetika (577), Elektromobil problemi (578) 

16.3 Su hövzəsinin qorunması………………..……………………... 580 

Çirkab suların xarakteristikası (580), Çirkab suların suspensi- 

yalaşmış və emulqalanmış qarışıqlardan təmizlənməsi (581),  

Çirkab suların qeyri-üzvi maddələrdən təmizlənməsi (582), 

Çirkab suların həll olmuş üzvi maddələrdən təmizlənməsi (583)  

 

625

16.4 Bərk tullantılar. Tullantısız istehsalat………..…........................ 584 

Đstehsalat tullantıları və onların işlənməsi (584), Məişət tullantıları  

və  onların  işlənməsi (585), Tullantısız texnoloqiya və istehsalat (585) 

 

Onyeddinci fəsil. Nüvə kimyası. Radiokimya

……………………... 586 

17.1 Atom nüvəsi. Radioaktivlik…………….……………………… 586 

Atom nüvəsinin quruluşu (586), Təbii radioaktivlik (589) 

Radioaktiv sıralar (592) 

17.2 Nüvə reaksiyaları…………………………….………………… 593 

Yeni nüvələrin alınması. Süni radioaktivlik (593),  

Elementlərin süni sintezi (593), Radioaktiv izotopların tətbiqi (594) 

17.3 Radioaktiv şüalanmanın nəticələri……….…………………….. 595 

Radioaktiv şüalanmanın müəyyən edilməsi (595), Radioaktiv  

şüalanmanın təsiri (595) 

17.4 Radioaktiv elementlərin xassələri……………………................ 596 

Torium (596), Uran (596), Plutonium (597) 

17.5 Nüvə energetikası……………………........................................ 598 

Nüvənin bölünməsi (598), Atom reaktorları (598), Nüvə sintez (600) 

 

 

 

 

 

               

         

 

626

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Direktor: 

 

Ş.Alışanlı 

Mətbəənin müdiri: 

Ə.Məmmədov 

Texniki redaktor:  

T.Ağayev 

Kompyuter tərtibatı: 

A.Qabilqızı, 

 

 

 

R.Đlmanqızı 

 

 

 

627

 

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Yığılmağa verilmişdir:   05.05.2011 

Çapa imzalanmışdır: 18.08.2011 

Formatı: 60x84 1/16. Həcmi: 38,5 ç.v. 

Tirajı: 500.  Sifariş №84 

Qiyməti müqavilə əsasında 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

628

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Elm” RNPM-nin mətbəəsində çap olunmuşdur 

(Đstiqlaliyyət, 8) 

 

629

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ƏLƏMDAR ASLAN OĞLU  

ƏLBƏNDOV 

______________________ 

 

ÜMUMĐ KĐMYA 

(DƏRSLĐK) 

 

Bakı - 2011