Ə. A.ƏLBƏndov


Cədvəl 11.10.VIII qrup metallarının yayılması



Yüklə 6,87 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə45/62
tarix31.01.2017
ölçüsü6,87 Mb.
#6788
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   62

Cədvəl 11.10.VIII qrup metallarının yayılması, 

əas mineralları və alınması 

 

Metal 

Yayil-

ması,% )  

         Əsas mineralları 

Alınması 

Fe 

   4

 

Maqnitli  dəmir  daşı  –

Fe

3

O

4

;  Qırmızı dəmir 

daşı  –Fe

2

O

3

;  Qonur  dəmir 

daşı - 2Fe

2

O

3

.3H

2



3Fe

2

O

3

+C=2Fe

3

O

4

+CO; 

Fe

3

O

4

+CO=3FeO+ CO

2



FeO + CO = CO



+ (Fe+  

4% C)-çuqun 

 

 Co 

  4.10

-2

 

 Kobalt parıltısı - CoAsS 

 Kobalt şpeysi - CoAs



 

(Co

2

O

3

+  Co

2

O

3

)  qarışığı 

+ C(və ya H

2

) →Co+CO 

Ni 

 1.10

-2 

Nikelin –NiAs 

Nikel parıltısı - NiAsS 

NiO+  C(və  ya  H

2

)  =Ni  + 

+ CO 

Platin 

metal 

ları 

 10

-6 

Bir  qayda    olaraq    platin 

metalları  sərbəst  halda 

birgə   tapılır 

 

Bir-birindən ayırmaq 

la, Cu,Ni istehsala- 

tı şlamlarından 

 

Nikel  və  kobalt  onların  filizlərinin  işlənilməsindən  alınan 

oksidlərin karbon və ya hidrogenlə reduksiyasından alınır (cəd. 

11.10).  Nikel  və  kobaltın  dünyada  istehsalı  uyğun  olaraq  təx-

minən 700 min ton/il və 30 min ton/il təşkil edir. 

 Nikel və kobalt bir sıra reyaksiyalarda katalizator kimi, ra-

dioaktiv kobalt isə tibbdə tətbiq edilir. Nikeldən metal əşyaların 

səthinə  müdafiə–bəzək  örtüklərinin  çəkilməsində  geniş  istifadə 

olunur.  Nikel  əsasında  çoxlu  sayda  qiymətli  ərintilər:  oda 

davamlı  –  nimonik  (59%  Ni,  digərləri:  Cr,  Co  və.s.),  inkonel 

(73% Ni, digərləri: Cr, Fe və.s); nixrom (60% Ni, digərləri Cr, 

Fe  və  s.),  alüminel  (Ni-in  Al,  Mn,  Co,  Si-la  ərintisi),  kimyəvi 

davamlı – monel (65% Ni, digərləri Cu və s.), maqnit xassəli – 

permalloy

 (78,5% Ni, 21,5% Fe) alırlar. Tərkibində 36% dəmir 



 

448


olan  Ni-Fe  ərintisi  (invar)100

0

S-yə  qədər  qızdırıldıqda  praktiki 



genişlənmir.  

Kobalt  əsasında  müxtəlif  xassəli  ərintilər:  maqnit  xassəli 

(Ni-Co), həddən artıq möhkəm olan  –stellit (Ni – Cr – W - Co) 

və pobedit (WC +Co), odadavamlı – vitallium (65% Co + Cr, Ni 

və Mo) alırlar. 

Platin qrupu metallarını sərbəst şəkildə rast gəlinən metallar 

qarışığından, nikel, mis və digər metalların işlənməsindən alınan 

şlamlardan ayırmaqla alırlar. Platin metallarından müxtəlif pro-

seslərdə  katalizator  kimi,  laboratoriya  qablarının  (platin  kasa, 

putə), elektoliz proseslərində anodların hazırlanmasında istifadə 

olunur. Platinin rodiumla və iridiumla ərintilərindən termocütlər 

hazırlanır. 

Platin  və  palladium  həmçinin  zərgərlikdə,  diş  protezlərinin 

hazırlanmasında və s. tətbiq edilir.                                                 



  

 

 



 

11.9. DÖVRĐ SĐSTEMĐN  Ι-ΙΙ QRUPUNUN   

d-METALLARININ KĐMYASI 

 

ΙB  qrup  metalları. 

ΙB  qrup  metallarına  Cu,  Ag,  Au  

daxildir.  

Mis yer qabığında yayılmış elementlərə, gümüş və qızıl isə  

nisbətən  nadir  elementlər  sırasına  daxildir.  Mis  açıq  qırmızı, 

gümüş ağ, qızıl isə sarı rəngli metaldır.Valent elektron təbəqələri 

(n-1)-d

10

ns

1

 quruluşuna malikdir. d-yarımsəviyyəsinin elektron-



larla  tam  tutulması  bu  metalların  ərimə  temperaturunun 

(şək.11.8),  atomlaşma  entalpiyasının  (şək.11.9)  azalmasına, 

entropiyalarının isə artmasına səbəb olur. Bu metallar, xüsusən 

də gümüş və qızıl az bərkliyə malik olub yüksək plastikliklə xa-

rakterizə olunurlar. Misin və gümüşün sıxlığı bir-birinə yaxındır, 

qızılın sıxlığı isə kifayət qədər yüksəkdir (cəd. 11.10). Bu metal-

ların atomlarının xüsusi elektron quruluşları (n-1)d

10

ns

1

 ilə əla-



qədar  olaraq  onlar  yüksək  elektrik  və  istilik  keçiriciliyinə  ma-

 

449


likdirlər.  Gümüş  ən  yüksək  elektrik  və  istilik  keçiriciliklə  xa-

rakterizə olunur. 



 

Bu  metallar  öz  dövrləri  daxilində  ən  yüksək  standart  elek-

trod potensialına malikdirlər ( şək. 11.3 və cəd. 11.11). Bununla 

əlaqədar  yüksək  kimyəvi  davamlı  metallardırlar    və  onların  bu 

davamlılığı elementin sıra nömrəsinin artması ilə artır. 

  

 

Cədvəl 11.11.  Ι qrupun d-metallarının bəzi xassələri 

 

 



Element 

 

Simvol 

Metalın 

sıx- 

lığı, 

q/cm

3



(20

0

S) 

Birinci 

ionlaşma 

enerjisi, 

kC/mol 

Atom 

radiusu, 

nm 

Standart 

elektrod 

potensialı, 



Mis 

Cu 

8,96 

746 

0,128 

0,34(Cu

2+



Gümüş 

Ag 

10,5 

731 

0,144 

0,8(Ag

+



Qızıl 

Au 

19,32 

891 

0,144 

1,5(Au

3+

 

Gümüşə və qızıla təbiətdə sərbəst rast gəlinir, havada oksid-



ləşmirlər.  

Mis  nəm  havada  oksigenin  və  karbon  qazının  təsirindən 

yaşıl rəngli əsası mis 2-karbonat Cu

2

(OH)



2

CO

3



 təbəqəsi (paxır) 

ilə  örtülür.  Havada  H

2

S  olarsa  gümüşün  səthində  qara  rəngli 



Ag

2

S pərdəsi əmələ ğəlir. 



 Cu və Ag  nitrat və qatı sulfat turşularında, Au isə çar ara-

ğında (3HCl + HNO

3

) həll olur: 



 

    Au + HNO

3

 + 4HCl = H[AuCl



4

] + NO + 2H

2



 



Mis yarımqrupu elementləri oksigenin iştiraki ilə qələvi me-

tal sianidlərinin məhlullarında da həll olurlar. Məsələn: 

 

    4Au +8KCN + 2H



2

O + O


2

 =4K[Au(CN)

2

] + 4KOH


 

 

ΙB  qrupu  elementləri  birləşmələrində  dəyişən  oksidləşmə 



dərəcəsi:  mis  +1  və  +2,  gümüş  +1,  +2,  +3,  nadir  hallarda  +4, 

 

450


qızıl +1, +3, +5 oksidləşmə dərəcəsi göstərirlər. Mis üçün ən çox 

xarakterik oksidləşmə dərəcəsi +2,  gümüş üçün +1,  qızıl üçün 

isə +3-dür.  

Cu

+



, Ag

+

, Au



+

–nın əksər binar birləşmələri suda pis həll olur. 

Lakin  NH

3

,  CN



-

,  I


-

  liqandları  ilə  kompleks  birləşmələr 

əmələ  gətirərək  həll  olurlar.  Suda  kifayət  qədər  yaxşı  həll 

olurlar. ΙB qrupunun bütün d-elementləri üçün kompleks əmələ 

gətirmə xarakterikdir.

 

Bu birləşmələrdə  Ag

+

, Cu


+

 üçün 2; Cu

2+



Au



3+

 üçün isə 4 və 6 koordinasiya ədədi xarakterikdir. 

 Mis  sənayedə  pirometallurji,  hidrometallurji  və  elektroliz 

üsulları ilə alınır. Gümüş və qızılın alınmasının əsasında isə əsa-

sən  onların  sianid  komplekslərinin  sinklə  reduksiyasına  əsas-

lanan hidrometallurji üsul durur.  

Misdən  kabellərin,  elektrik  naqillərinin,  cihazların  və  mü-

hərriklərin  cərəyan  daşıyıcı  hissələrinin,  sinklə  (latun),  qalayla 

(tunc), nikellə (melixor), nikel və sinklə (neyzilber) ərintilərinin 

və  monetlərin  (nikel,  qalay  və  sinklə  ərintisi)  hazırlanmasında 

tətbiq edilir. Qızıl və gümüş zərgərlikdə, elektrik kontaktlarının, 

monetlərin, medalların hazırlanmasında istifadə olunur. Gümüş-

dən  həmçinin  elektrovakum  cihazlarının,  katalizatorların  hazır-

lanmasında  və  suyun



 

sterilə


 

edilməsində  istifadə  olunur.  Bu 

metalların üçü də qalvanik örtüklərin: müdafiə (mis), dekorativ 

(qızıl, gümüş) alınmasında tətbiq olunur. Gümüş tozu çox zəhər-

lidir.  

Gümüşün  halogenid  duzlarından  fotoqrafiyada,  mis  kupo-

rosundan (CuSO

4

.5H



2

O) kənd təsərrüfatı ziyanvericilərinə qarşı  

mübarizədə  istifadə  olunur  və  s.  Misin,  gümüşün  və  qızılın 

bütün birləşmələri zəhərlidir 



ΙΙB  qrup  metalları.

  ΙΙ  qrupun  d-elementlərinə  Zn,  Cd  və 

Hg daxildir. Sink geniş yayılmış, kadmium və civə isə nisbətən 

nadir  metallardır  (cəd.11.12).  Sinkdən  civəyə  doğru  atom 

radiusları artır. Bəsit maddələr şəklində bu metallar gümüşü-ağ 

rəngli  (sink-göyümtül  çalara  malik  olur)  metallardır.  ΙΙ  qrupun 



d-

elementlərində  (n-1)d-  və  eləcə  də  ns-yarımsəviyyələri  



 

451


tamamlanmış olur ((n-1)d

10

ns

2

). Odur ki, bu metallaın xassələri 

öz dövrləri daxilində digər d-metallarının  xassələrindən  əsaslı 

dərəcədə  fərqlənir.  Belə  ki,  bu  metallar  aşağı  ərimə  (civə  otaq 

temperatunda  mayedir)  və  qaynama  temperaturlarına,  atomlaş-

ma entalpiyasına (şək.11.9), bərkliyə, yüksək entropiyaya, aşağı 

sıxlığa ( cəd. 11.11) malik olmaları ilə fərqlənirlər.

       

       

       Cədvəl 11.12 Sink yarımqrup elementlərinin yayılması, əsas 

                                    mineralları və alınması 

 

Metal 



Yayılması, 

%(kut.p.) 

Əsas 

mineralları 



Alınması 

 

  Zn 



 

0,01 


Sink parıltısı- 

ZnS 


 

2ZnS  +  3O

2

  =  2ZnO  +  2SO



ZnO + C = Zn + CO                    

  Cd 

1.10


-5 

Kadmium 


parıltısı-CdS 

Zn  istehsalat  tullantılarının 

işlənməsindən  alınan  CdSO

4

-



dən alınır: 

CdSO


+ Zn = Cd + ZnSO

  Hg 


1.10

-6 


 Kinovar-HgS 

 HgS + O


2

 = Hg + SO

 

Kadmium plastiki, sink isə kövrək metaldır. Sıra nömrəsinin 



artması ilə bu metalların termodinamik və kimyəvi davamlılığı 

artır.  Standart  elektrod  potensialları  mənfi  qiymətlərdən  (sink) 

müsbət  qiymətlərə  qədər  (civə)  (cəd.11.11)  dəyişir,  həmçinin, 

elektromənfilikləri  artır  (şək.  11.10).  Havada  qaldıqda  bu  me-

tallar müdafiə pərdələri (kadmium və civədə oksid, sinkdə hid-

rokso-karbonat)  ilə  örtülür  ki,  bu  da  onları  korroziyadan  qoru-

yur. 

Sink  və  kadmium  otaq  temperaturunda  mineral  turşularda 



həll  olur.  Halogenlərlə,  kükürdlə,  sink  həmçinin  amfoter  oldu-

ğundan  qələvi məhlulu ilə də təsirdə olur: 

 

            Zn + 2NaOH +2H



2

O  + Na


2

[Zn(OH)


4

] + H


 


 

452


 Civə kükürdlə, halogenlərlə qarşılıqlı təsirdə olur və oksid-

ləşdirici turşularda (HNO

3

, qaynar qatı H



2

SO

4



, çar arağında) həll 

olur, HCl və duru H

2

SO

4



 turşularında isə həll olmur. 

Civə  bir  çox  metallarla  (Na,  Sn,  Ag,  Au  və  s.)  amalqam 

adlanan ərintilər əmələ gətirir. Bu metallar üçün +2 oksidləşmə 

dərəcəsi xarakterikdir, civə həmçinin +1 oksidləşmə dərəcəsi də 

göstərir.  

Sink  və  kadmium  suda  praktiki  həll  olmayan  hidroksidlər: 

Zn(OH)

2

,  Cd(OH)



əmələ  gətirir.  Bu  hidroksidlər  turşularda, 

Zn(OH)

2

 amfoter olduğundan  həmçinin qələvi məhlullarında da 



həll olur: 

             

               Zn(OH)

2

 + 2NaOH = Na



2

[Zn(OH)


4

 



Civə  hidroksid  əmələ  gətirmir.  Bu  elementlər  üçün  kom-

pleks əmələ gətirmə xarakterikdir. Məsələn: 

 

                Zn(OH)



2

 + 4NH


3

 = 


 

[Zn(NH


3

)

4



](OH)



     

Sink və kadmium ərintilərin (sink-latunların, neyzilberın  və 

s., kadmium diyircəkli yastıqların, mətbəə ərintilərinin, lehimlə-

rin)  hazırlanmasında,  polad  əşyaların  səthinə  müdafiə  örtüklə-

rinin çəkilməsində, kimyəvi cərəyan mənbələrində və s. istifadə 

olunur.  

Kadmiumdan  həmçinin  atom  reaktorlarında  neytronların 

sürətinin tənzimlənməsində istifadə edilir. Civədən  nəzarət-ölçü  

cihazlarında  (termometrlərdə,  manometrlərdə,  barometrlərdə),  

vakum  cihazlarında,  polyaroqrafik  analizdə,  düzləndiricilərdə, 

qaz-boşalma işıq mənbələrində istifadə olunur və s. 



  

 

 

453


Cədvəl 11.13.    ΙΙ qrupun d-metallarının bəzi xassələri 

 

 

ZnS  ağ  rəngli  piqmentlərin,  lyumineoforların,  lyumine-



sensiyaedici maddələrin, lazer linzalarının, CdS sarı rəngli piq-

mentin, fotorezistor və lyumineforların, HgS qırmızı rəngli piq-

mentin hazırlanmasında istifadə olunur.  ZnO, kadmium və civə 

selenidlər və telluridləri yarımkeçirici kimi istifadə olunur.



  

 

 



                          

 

Element 

 

Simvol 

Metalın 

sıxlığı, 

q/sm

3



  (20

0

S) 

1-ci ionlaş-     

ma enerji- 

si,kC/mol 

Atom 

radi- 

usu, 

nm 

Standart 

elektrod 

potensialı, 



Sink 

Zn 

7,1 

906 

0,139 

-0,76 

Kadmium 

Cd 

8,7 

867 

0,156 

-0,40 

Civə 

Hg 

13,55 

1001 

0,160 

+0,79 

 

454


On ikinci fəsil 

 

QEYRĐ-METALLARIN KĐMYASI

 

 

Qeyri-metallar  insan  həytında  olduqca  mühüm  rol  oynayır. 



Orqanizmdə  baş  berən  bütün  həyati  proseslər  oksigen,  karbon, 

azot,  hidrogen  və  digər  qeyri-metalların  mövcudluğu  ilə  bağ-

lıdır.  Oksigen  və  silisium  yer  qabığında  ən  geniş  yayılmış  ele-

mentlərdir. Bu elementlər yer qabığının atmosfer oksigeni daxil 

olmaqla  kütləcə  57%-ni  təşkil  edirlər.  Bir  çox  qeyri-metalların 

orta  məktəb  həcmində  öyrənildiyni  nəzərə  alaraq  onların  fərdi 

xarakterizələrindən  çox  ümumü  xassələrinə  böyük  diqqət 

göstərilmışdir. Azot, oksigen, kükürd, xlor, fosfor və ftor dünya 

iqtisadiyyatında çox böyük miqyaslarda istifadə olunur. Təqdim 

olunan fəsilə həmçinin tellur, arsen və germanium polumetalları 

də daxil edilmişdir.  

 

12.1 QEYRĐ-METALLARIN  TƏBĐƏTDƏ YAYILMASI VƏ 



XASSƏLƏRĐ

 

 



Qeyri-metalların  fiziki  və  kimyəvi  xassaləri  onların  dövri 

sis-temdəki  vəziyyəti  ilə  bağlıdır.  Onlar  VΙΙΙ  (təsirsiz  qazlar), 

VΙΙ  (ha-logenlər),  VΙ  (xalkogenlər),  V  (azot,  fosfor,  arsen),  ΙV 

(karbon, silisium), ΙΙΙ (bor) və Ι (hidrogen) qruplarda yerləşirlər. 



Qeyri-metalların  fiziki  xassələri.

  Qeyri-metallar  adi 

şəraitdə    ya  atomlar  (təsirsiz  qazlar)  və  ya  moekullar  səklində 

qaz (dövri sistemin sağ hissəsi və hidrogen), yaxud maye bromu 

çıxmaq şərti ilı bərk halda olurlar (şək. 12.1). 

Bərk qeyri-metallar  ya kristallar (karbon, silisium və s.) və 

ya nisbətən böyük olmayan makromolekullar (B

12

, S



8

, P


4

) əmələ 


gətirirlər.  V-VΙΙΙ  qrupun  qeyri-metallarının  ərimə  və  qaynama 

temperaturları onların sıra nömrəsinin artması ilə artır. 



 

455






                                    Qruplar

                                                                                  

       I                                                                                      VIII           

 

                            



 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 12.1Qeyri-metalların aqreqat halları  

(sol hissə-bərk, sağ hissə-qazvari, Br

2

-maye 

 

Qeyri-metalların kimyəvi xassələri.

 Dövrlərdə sıra nömrə-

sinin artması ilə əlaqədar valent elektronlarının nüvə ilə əlaqəsi 

artdığından atom radiuslarının azalması baş verir ki, bu da onla-

rın dövr daxilində soldan sağa getdikcə ionlaşma enerjisinin art-

masına,  başqa  sözlə,  qeyri-metallıq  xassələrinin  güclənməsinə 

səbəb  olur.  Eyni  qrup  daxilində  isə  sıra  nömrəsi  artdıqca  atom 

radiuslarının artması və nüvənin yükünün ekranlaşma effektinin 

güclənməsi nəticəsi olaraq elementlərin ionlaşma enerjisi azalır. 

Bunun  nəticəsi  olaraq  bu  elementlərin  sıra  nömrəsi  artdıqca 

qeyri-metallıq xassələri zəifləyir. 

Qeyri-metallar içərisində ftor, oksigen, xlor, brom ən güclü 

oksidləşdirici maddələrdir. Ftor bütün oksidləşdiricilər içərisin-

də  ən  güclü  oksidləşdiricidir.  Hidrogen,  bor,  karbon,  silisium, 

germanium, fosfor, arsen və tellur isə əsasən reduksiyaedici xas-

sə göstərirlər.          

Azot, kükürd, yod isə aralıq oksidləşmə-reduksiya xassələri 

göstərirlər.  Göstərilənlərlə  əlaqədar  oksigen,  halogenlər  əsasən 

ion tipli birləşmələr əmələ gətirdiyi halda bor, karbon, hidrogen, 

azot,  fosfor  isə  əsasən  kovalent  tipli  birləşmələr  əmələ  gətirir. 

Təsirsiz  qazlar  çox  az  sayda  birləşmələr  əmələ  gətirir.  Bunlara 

XeF

2

, XeF



4

, XeF


, ksenonun oksidləri və oksiftoridləri misal ola 

bilər. 

 

 



H

2

 



                                                              

              ΙΙΙ        VΙ         V           VΙ         VΙΙ 

 

He 


 

 

(B)



n

  (C)


n

  N


2

 

O



2

 

F



2

 

Ne 



 

 

 



(Si)

n

  (P)



n

 

(S)



n

 

Cl



2

 

Ar 



 

 

 



 

(As)


n

 

(Se)



n

 

Br



2

 

Kr 



 

 

 



 

 

(Te)



n

 

(I



2

)

n



 

Xe 


 

 

 



 

 

 



(At)

n

 



Rn 

   


 D

öv

rl



ər

 


 

456


Atom radiuslarının kiçılməsi 

Đonlaşma enerjisinin artması 

 

                      

 


Yüklə 6,87 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   62




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin