E. G' G'oziev O'zbekiston respublikasi

7.7. Talaba e’tiqodi, dunyoqarashi, o‘zini o‘zi nazorat
qilishi
Turli yoshdagi odamlarda o‘zini o‘zi boshqarish,shaxsiy qiziqishini idora 
qilish, o‘ziga o‘zi buyrnq berish, o‘zini o‘zi qo‘lga olish, o‘zini o‘zi 
takomillashtirish singari shaxsiy xususiyatlarini shakllantirish ijtimoiy-tarixiy 
hamda ijtimoiy-psixologik ahamiyat kasb etadi.
Jahon psixologiyasi fani ma’lumotlarining ko‘rsatishicha, e’tiqod - xulq- 
atvoming muhim motivlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Ba’zi manbalarda unga 
mana bunday ta’rif berilgan: e’tiqod-shaxsni o‘z qarashiariga, tamoyillariga, 
dunyoqarashiga muvofiq tarzda qarorga kelishga undaydigan muhim motivlar 
tizimidir. Boshqacha qilib aytganda, e’tiqod shaklida namoyon bo‘ladigan 
ehtiyoj laming mazmuni-bu tabiat, tevarak-atrofdagi olam to‘g‘risidagi bilimlar va
223

---

ulaming muayyan tarzdagi tushunilishi demakdir. Bu bilimlar falsafiy, 
estetik,tabiiy-ilmiy nuqtai nazardan tartibga solinsa va ichki uyushgan tizimi 
tashki! etilsa,u taqdirda shaxsning dunyoqarashi sifatida talqin qilinishi maqsadga 
muvofiq.
Psixologiya fani dunyoqarashning shakllanishi jarayonini tadqiqot qiladi, 
ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot hodisalarining to‘g ‘ri baholanishini, evolyusion 
yo‘sinda tarkib topishini, axloqiy tamoyillar, didlar yuz berishini, tabiat 
hodisalariga va jamiyat qonuniyatlariga nisbatan qarashlaming shakllanishi qay 
tariqa yuz berishini va boshqalami aniqlaydi.
E’tiqodlaming asta-sekin tarkib topishi, dastaw al ulaming mazmuniy 
tomonlariga taalluqli bo‘ lib, ularda shaxsning dunyoqarash ini aks ettiradigan 
xislatlar aksariyat hollarda gavdalana boshlaydi. Shaxsning mustaqil fikrlari, 
ijodiy g‘oyalari, ilmiy tomoyillari,uning yaxlit hayoti mazmuni bilan,odamning 
shaxsan o‘zlashtirgan bilimlari bilan belgilanadi. Insonning qarashlari tizimiga 
zarur tarkibiy qism tariqasida singdiriladi, bu narsa uning uchun alohida shaxsiy 
mohiyat kasb etadi. Shuning uchun mazkur fikrlar va tamoyillami qaror 
toptirishga, ularni himoya qilishga, shuningdek,boshqa shaxslaming ham m a’qul 
ko‘rishlariga erishish uchun qat’iy ehtiyoj sezishi mumkin.
0 ‘z mohiyati va tuzilishiga binoan umumbashariy dunyoqarashning 
tarkibiy qismlari hisoblanishi adabiyot, san’at, madaniyat, din, ijtimoiy turmush, 
ishlab chiqarish tizimi sohalaridagi keng qamrovli muammolami o‘z ichiga 
mujassamlashtiruvchi e’tiqodlaming mavjudligi inson shaxsining faolligi, 
intiluvchanligi darajalarining yuksakligidan darak boradi. Individual (yakkahol) 
shaxs faolligining yuksaklik darajasi, uning ob’ektlarga yo‘nalganligi xususiyati 
yoshga, jinsga, kasbga bog‘liq bo‘lganIigi tufayli turlicha tarzda yuzaga kelishi 
kuzatiladi. Ko‘pincha shaxs muayyan shart-sharoitlarda, ma’lum vaziyatlarda 
o‘zini o‘zi qanday idora qilishini biladi, bahs yoki munozalarda, mojarolarda 
qaysi nuqtai nazardan yondashishni tushunadi, qaysi g ‘oyani ma’qullashni anglab 
yetadi, biroq bunday ijtimoiy, ilmiy, hayotiy bilimlami mukammallashtirib, 
ehtiyojga aylantirish to‘g‘risida 
0
‘ylamaydi. ^
Shaxsning 
o ‘zlashtirilgan 
bilimlari 
odatga 
aylangan 
ehtiyoj lari 
anglashinilgan motivlari orasida maboda nomutanosiblik vujudga kelsa, u holda 
uning e’tiqodida nuqsonlar sodir bo‘ladi. Favqulodda noto‘g‘ri xatti-harakat 
amalga oshiriladi yoki o ‘rinsiz, o ‘ylanmasdan qarorga kelinadi. Bunday ruhiy 
holatning negizida shaxsning so‘zi bilan ishi o ‘rtasida birlik yo‘qligi, ikkiyoqlama 
pozitsiyaga ega ekanligi,barkamol inson sifatida mustaqil, faol, ilmiy, hayotiy, 
ijtimoiy yaxlit qarash shakllanmaganligi yotadi.
Go'yoki e ’tiqodning ham tashqi, ham ichki tuzilishi mavjudkim, 
favqulodda shaxsning mustahkam e’tiqodi hodisalarga, munosabatlarga bevosita 
tatbiq qilinishida o‘zaro tafovutlanadi.
Ushbu psixologik muammoning oldini olish uchun mustahkam, barqaror 
e’tiqodli, hayotiy pozitsiyaga ega bo‘lgan, vatanparvar, g‘ayrat-shijoatli 
shaxslami shakllantirish, ulami o‘zini o*zi takomillashtirishga o ‘rgatish lozim.
224

---

Yuqorida mulohaza yuritilgan muammolaming barchasi xoh qiziqish, xoh 
e’tiqod, xoh dunyoqarash, xoh ehtiyoj bo‘lishidan qat’i nazar anglanilgan 
motivlar tizimiga kiradi. Bunda shaxsni faoliyatga (mehnat,o‘qishga) turtki 
boMayotgan ichki qo‘zg‘atuvchi motivlarga ichki turtki, sabab va ehtiyojlar 
ma’nosini anglagan holda u yoki bu yo‘lni tutadi. Biroq shunday motiv yoki 
mayllar ham borkim, ular inson tomonidan anglanilmagan bo‘ladi, xuddi shu bois, 
u o‘z xatti- harakatlari sababiyatini tushunmagan holda biron-bir ishni amalga 
oshiradi.
Psixologiya fanida nazoratni lokallashtirish deganda shaxsning individual 
faoliyati natijalari uchun mas’uliyatni tashqi kuchlarda va sharoitlarda qayd 
qilinishni, shuningdek, ulami o‘z kuch-g‘ayratiga, qobiliyatiga moyilligini 
belgilaydigan sifatlar majmuasi tushuniladi. Nazoratni lokallashtirish tashqi 
(ekstemal) hamda ichki (internal) turlarga ajratiladi. Nazoratni tashqi 
lokallashtirishga ba’zi misollami keltiramiz: xodim ishga, talaba darsga kech 
qolsa,bu hodisani turlicha bahonalar bilan izohlashga harakat qiladi:
1. Avtobus o‘z vaqtida kelmadi;
2. Yo‘lovchilar ko‘p bo‘lganligi uchun avtobusga chiqa olmadim;
3. Avtobus juda sekin harakat qildi;
4. Transport buzilib qoldi;
5. Ko‘chada yo‘l halokati yuz bergani tufayli turib qoldik va hokazo.
Psixologik tadqiqotlar natijalarming ko*rsatishicha, nazoratning ekstemal
lokallik turining namoyon bo‘lishi shaxsning muayyan nuqsonlari va illatlariga 
bevosita bog‘liqdir, chunonchi, insoning mas’uliyatsizligi, o‘z imkoniyatiga 
ishonmasligi, hadiksirashi, xavfsirashi, shaxsiy niyatini ro‘yobga chiqarishni 
paysalga solishi va boshqalar.
Maboda shaxs o ‘z xulq-atvori oqibati uchun mas’uliyatni o‘z zimmasiga 
olsa, o‘z qilmish-qidirmishlarini shaxsiy xususiyatidan deb tushunsa, bunday 
psixologik voqelik unda nazoratning internal (ichki) lokallashuvi mavjud 
ekanligini bildiradi. Nazoratning ichki lokallashtirilishiga mos insonlar maqsadga 
erishish yo‘lida mas’uliyat yoki javobgarlik his etadilar, o‘zini o*zi tahlillash 
imkoniyatiga egadirlar, muloqotmand, mustaqillikka moyildirlar.
Ijtimoiy tarbiya jarayonida shaxsga lokallashtirishning har ikkala 
(ekstemal,internal) turini shakllantirish tufayli uning mustahkam shaxsiy 
fazilatiga aylantirish mumkin.
Irodaning o‘ziga xos ko4rinishlari shaxsning tavakkalchilik vaziyatidagi 
xatti-harakatida ro‘yobga chiqadi. 0*ziga mahliyo qiluvchi maqsadga erishish 
yo‘lida xavf-xatar, yo‘qotish dahshati, muvaffaqiyatsizlik unsuri bilan hamohang, 
ogoh, dadil harakat tavakkalchilik deyiladi. Tavakkalchilik jarayonidagi 
noxushlik kutilmasi muvaffaqiyatsizlik ehtimoli bilan noqulay oqibatlar darajasi 
uyg‘unlashuvi mezoni orqali o ‘lchanadi. Tavakkalchilikda muvaffaqiyat bilan 
muvaffaqiyatsizlik o‘rtasida qarama-qarshilik kutilmasi ehtimoli yotadi, yutuqqa 
erishish shaxsda xush kayfiyatni vujudga keltiradi, mag‘lublik esa noxushlik 
holatining bosh omili hisoblanadi. 0 ‘zidan o‘zi ma’lumki, yutuq (g'oliblik)
225

---

quvonch nashidasini uyg‘otsa, omadsizlik jazo, moddiy va ma’naviy yo‘qotishni 
ro‘yobga chiqaradi. Lekin, shunga qaramasdan, insonlar tavakkal qilish 
harakatidan hech mahal voz kechmagan. Xoh u kundalik hayot muammosiga 
aloqador voqelik, xoh murakkab mehnat, xoh harbiy yurishlar bo‘lishiga 
qajamay. Shuning uchun tavakkalchilik insoniyat dunyosining ijtimoiy-tarixiy 
taraqqiyoti davrining qaror qabul qilish namunasi, mahsuli sifatida shaxsning 
hayoti va faoliyatida to hozirgacha ishtirok etib kelmoqda.
Psixologik manbalarda ko‘rsatilishicha,tavakkalchilik harakatini amalga 
oshirishning o‘zaro uyg‘unlashgan ikkita sababi mavjudligi qayd qilib o‘tiladi. 
Qarorga kelishning birinchi sababi-bu yutuqqa muvaffaqiyat, umidvorlikka 
erishilganda kutilishi, ehtimol qiymatining mag‘lublik oqibati - ishonchdir. Ushbu 
voqelik vaziyatli tavakkalchilik deb atalib, muvaffaqiyat motivatsiyasining 
muvaffaqiyatsizlikdan qutulish motivatsiyasidan yaqqolroq namoyon bo‘lishida 
o‘z ifodasini topadi. Shu boisdan tavakkalchilik inson uchun qaror qabul qilishda 
muhim ahamiyat kasb etadigan ruhiy hodisa hisoblanib, u yoki bu tarzdagi 
harakatni amalga oshirib,o‘z xulq-atvorini namoyish qiladi. Dehqon kechikib 
yerga urug‘ qadashga tavakkal qilgan boMsa, hosil pishib yetilishi xavfi tug‘iladi, 
lekin agrotexnika vositalaridan jadal sur’atda foydalansa, asosiy mablag‘ni sarf 
qilib qo‘yish tashvishi uyg‘onadi. Irodaviy qaror qabul qilib tavakkalchilikdagi 
uning mardligi, tashabbuskorligi, qat’iyatligi mehnatda yutuqqa erishishni 
ta’minlaydi. Aslida bunday qarorga kelish goh o ‘zini oqlaydi, goho mutlaqo 
oqlamasligi ham mumkin. Bu borada harakatning xavfli yoki xavfsiz yo‘lini 
tatbiq etish,tavakkalchilikning g‘oyaviy, ma’naviy yuksakligi, qaroming 
oqilonaligi, baxtli tasodif sari yetaklashi mumkin. Ba’zan tavakkalchining 
qobiliyati, qat’iyligi, malakaliligi, hisob-kitobni 
to‘g‘ri qilganligi unga omad 
keltiradi.
Tavakkalchilikning ikkinchi sababi xatti-harakatning xavfli yo‘lmi afzal 
bilgan xulq-atvorda ko‘zga tashlanadi. Bu voqelik shaxsning vaziyatusti faolligi 
deb nomlanib, insonning vaziyat talablaridan ustuvorlikka erishishida, undan 
(vaziyatdan) yuksakroq maqsad qo‘ya olishida namoyon boiadi. Tavakkalchilik
- bu turi “vaziyatusti” yoki “xolisonalik” deb atalib, tavakkalchilik uchun 
tavakkalchilikka 
yo‘l 
qo‘yishni 
anglatadi 
hamda 
tavakkalchilikning 
tavakkalchiligi atamasini keltirib chiqaradi. Shaxsdagi tavakkalchilikni riskometr 
deb ataluvchi maxsus axbobda o‘lchab ko‘rish mumkin. Bu asbob yordamida 
psixologik tajribada insonlarda muvaffaq bo‘lish ehtimoli mavjud xolisonalik, 
tavakkalchilikka moyillik, ularning haqiqiy xavf ostida irodaviy harakatlarini 
oldindan aytib berish imkoniyati vujudga keladi.