Ə. H.ƏLİyev, F.Ə.ƏLİyeva, V. M. MƏDƏtova

58
əzələnin sakit vəziyyətindəki potensiallar fərqini sükunət 
cərəyanı (sükunət potensialı), təqəllüs edən  əzələdəki 
potensiallar fərqini isə  fəaliyyət cərəyanı (fəaliyyət 
potensialı) adlandırdılar. 
 
Sükunət və fəaliyyət potensialı 
 
 Toxumalarda 
baş verən sükunət və  fəaliyyət 
cərəyanlarını  həm bioloji, həm də fiziki üsullarla 
öyrənmək mümkündür. 
 Adi 
eksperimentdə sükunət potensialını Qalvani 
təcrübələri, fəaliyyət potensialını isə Matteuççi təcrübəsi 
vasitəsilə öyrənirlər. 
 
1. Qalvaninin birinci təcrübəsi (metalla) ondan 
ibarətdir ki, sinir-əzələ preparatına misdən və sinkdən 
düzəldilmiş qalvani qövsünün toxundurması ilə  əzələ 
təqəllüs edir. 
 
3
1

 
59 
Şəkil 49. L. Qalvaninin birinci təcrübəsi: 
1-onurğanın kaudal hissəsi və sinirlər; 2-arxa ətraflar;  
3-ucları miss və sinkdən düzəldilmiş qalvani qövs. 
 
 
Lazım olan material və avadanlıqlar: qalvani 
qövsü, pinset, stimulyator, naqillər, qayçı, mantar lövhə, 
sancaqlar, pipet, fizioloji və ya Ringer məhlulu, pambıq, 
qurbağa. 
 
İşin gedişi: Gövdənin onurğa hissəsindən və ona 
birləşmiş arxa ətraflardan sinir-əzələ preparatı hazırlanır. 
Preparatın dərisini soyduqda Oma-büzdüm kələfi və ondan 
ayrılıb arxa ətraflara gedən sinirlər görünür. Bu sinirlərin 
altından qalvani qövsünün bir ucunu salıb, digər ucunu isə 
bud əzələlərinə toxundurduqda ətraf əzələlərinin təqəllüsü 
müşahidə olunur. 
 
2. Qalvaninin 2-ci təcrübəsi (metalsız).  Mioqraf 
üçün hazırlanmış  sinir-əzələ preparatının birinin sinirini 
digər əzələsinin zədələnmiş səthinə toxundurduqda, həmin 
sinirlə üzvi əlaqəsi olan təqəllüs edir. Bu təcrübə bioloji 
elektrikin varlığını şübhədən çıxartdı. Məlum olmuşdur ki, 
sakit vəziyyətlə  əzələnin səthi müsbət, daxili isə  mənfi 
elektrik yükü ilə yüklənir. Beləliklə, potensiallar fərqi 
yaranır.  Əzələnin sakit vəziyyətində potensiallar fərqi 
sükunət potensialı, təqəllüs edən əzələnin potensiallar fərqi 
fəaliyyət potensialı adlandırılmışdır. 
 Lazım olan material və avadanlıqlar: mantar 
lövhə, şüşə lövhə, şüşə qarmaq, qayçı, pinset, filtir kağızı, 
Ringer məhlulu, pambıq, qurbağa. 
 
İşin gedişi: 2 sinir-əzələ preparatı hazırlanır. Bir-
inin diz oynağına yaxın nəli  əzələsi köndələninə mantar 
lövhə üzərinə qoyulur. Əzələnin kəsilmiş səthi filtr kağızı 
 
60
ilə qurudulur. İkinci preparatın siniri və ya 1-ci preparatın 
öz siniri şüşə qarmaqla əzələnin kəsilmiş  və salamat 
səthləri üzərinə atılır. Sinir əzələyə toxunan zaman onunla 
üzvi əlaqəsi olan əzələ təqəllüs edir. 
 
 
Şəkil 50. L. Qalvaninin ikinci təcrübəsi. 
 
 
Şəkil 51. Qalvaninin ikinci təcrübəsinin sxemi: 
1-kəsilmiş əzələ; 2-sinir-əzələ preparatı; 3-şüşə qarmaq.  
 
 
3. Mateuççi təcrübəsi. Bu təcrübədən görünür ki, 
elektrik qıcığı təsirilə təqəllüs edən sinir-əzələ preparatının 
əzələsi üzərinə 2-ci preparatın sinirini qoyduqda, həmin 
preparatın da əzələsi təqəllüs edir. 
 
 

 
61 
Lazım olan material və avadanlıqlar: stimulyator, sı-
xıcı, elektrodlar, pinset, Ringer məhlulu, pambıq, qurbağa. 
 
İşin gedişi: Texniki elektrik qıcığının tətbiqilə apa-
rılan bu təcrübə çox sadə olsa da, fəaliyyət cərəyanının 
varlığını sübut etməyin yararlı üsuludur. Şəkildə 
göstərildiyi kimi hazırlanmış  hər iki sinir-əzələ preparatı 
bud sümüyü hissəsindən sıxıcıya bərkidilir. Preparatlardan 
birinin siniri digərinin  əzələsi üzərinə qoyulur və birinin 
sinirinə  tək-tək ritmik elektrik qıcıq verilir. Hər qıcığa 
qarşı 1-ci preparatın və bunun ardınca 2-ci preparatın 
təqəllüsü müşahidə olunur. Qıcığın sayını artırdıqda, hər 
iki preparat tetanik təqəllüs edəcək. Uzun müddət 
qıcıqlandırdıqda birinci preparat yorulur, 2-ci preparatda 
təqəllüs etməyəcək. 
 
 
Şəkil 52. Mateuççi təcrübəsinin sxemi: 1 – 1,2-ci  
preparatlar; 2-sinirlər; 3-qıcıqlandırıcı elektrod. 
 
 
Təcrübədən görünür ki, 1-ci preparatın təqəllüsünə 
səbəb texniki elektrikdirsə, 2-ci preparatın təqəllüsü 1-ci 
preparatın fəaliyyət potensialının qıcıqlandırıcı  təsiri 
altında baş verir. 
 
 
Yoxlama üçün suallar 
 
62
 
1.
 
Canlı toxumalarda elektrik potensiallar fərqinin 
yaranma səbəbləri. İon qradientləri. 
2.
 
Hüceyrələrin səthi membranı, onun xüsusiyyətləri. 
3.
 
Membran potensialı, onun mənşəyi. Miqdarı  və öl-
çülmə üsulları. 
4.
 
Fəaliyyət potensialı; yaranma şəraiti. 
Depolyarizasiyanın kritik səviyyəsi. 
5.
 
İki – və birfazalı fəaliyyət potensialı. 
6.
 
Fəaliyyət potensialının müddəti; qeydetmə üsulları. 
7.
 
Fəaliyyət potensialının ion mexanizmi. «Hamısı və ya 
heç nə» qanunu. 
8.
 
K-Na nasosu; onun əhəmiyyəti. 
9.
 
Sinir və  əzələ lifləri ilə oyanmanın ötürülmə 
mexanizmi. Fəaliyyət potensiallarının əhəmiyyəti. 
10.
 
Sinirdən  əzələyə oyanmanın ötürülməsi. Sinir-əzələ si-
napsının strukturu və funksiyası. Asetilxolinin rolu. 
 
11 saylı iş. Qütbləşən və qütbləşməyən elektrodlar 
 
Adi metaldan düzəlmiş elektrodlar vasitəsilə bir sıra 
fizioloji tədqiqatları, xüsusən bioelektrik hadisələrini 
öyrənmək çətinlik törədir. Ona görə ki, metaldan düzəlmiş 
elektrodlar qütbləşmə hadisəsini törədir. Bu hadisəni 
müşahidə etmək üçün sinir-əzələ preparatının sinirini 
misdən düzəlmiş elektrodlar üzərinə qoyub, bildiyimiz 
kimi, dövrəsini bağlayan və ya açan kimi preparat hərəkət 
edəcək. Lakin dövrəni bağlı qoyduqda daimi cərəyan 
preparatdan axdığı zaman, preparat hərəkət etməsə də, bir 
dəqiqədən sonra elektrodu akkumulyatordan ayırıb, 
uclarını bir-birinə toxundurduqda, əzələ  hərəkət etməyə 
başlayacaq (şəkil 63). Bu onu göstərir ki, daimi cərəyan 

 
63 
preparatdan axdıqda, elektrodların üzərində qütbləşmə 
hadisəsini  əmələ  gətirir. Bununla əlaqədar dəqiq fizioloji 
tədqiqatları aparmaq üçün, xüsusi qütbləşmə hadisəsi 
verməyən elektrodlardan istifadə edilir (şəkil 53). 
 
 
Şəkil 53. Qütbləşməyən elektrodlar: 1-şüşə borular; 2-ağ gildən 
düzəldilmiş barmaqcıqlar; 3-doymuş ZnSO
4
 məhlulu; 4-sink 
lövhələr; 5-cərəyan mənbəyinə birləşdiriləcək naqillər. 
 
64
 
Şəkil 54. Qütbləşməyən elektrodlar: 
1-şüşə boru; 2-başmaq; 3-doymuş ZnSO
4
; 4-Zn lövhəsi; 5-naqillər. 
 
Lazım olan material və avadanlıqlar: naqillər; 
diametri 4 – 5 mm, uzunluğu 4 – 5 sm olan şüşə boru; 2 
ədəd şüşə boru; diametri 2 mm, uzunluğu 3 – 4 sm olan 2 
ədəd Zn lövhə; doymuş ZnSO
4
 məhlulu; ağ gil tozu; qayçı, 
pinset, stimulyator, fizioloji məhlul, pambıq, Zn 
elektrodları, qurbağa. 
İşin gedişi: Ağ gil tozu fizioloji məhlula qatılıb, 
qatı palçıq hazırlanır və 2 şüşə borunun açıq uclarından 
birini həmin palçıqla örtüb, ona başmaq forması verilir. 
Sonra borulara doymuş ZnSO
4
  məhlulu doldurub və Zn 
lövhələri boruya daxil edilir. Hər lövhəyə lehimlənmiş adi 
naqil cərəyan mənbəyinə birləşdirilir. 
Bu cür düzəldilmiş elektrodun gil ucuna başmaq 
forması verilir. Ondan ötrü ki, bunların üzərinə qoyulan 
preparatın siniri kənara sürüşməsin. ZnSO
4
  məhlulu gil 
təbəqəsindən keçə bilmədiyindən üzərinə qoyulmuş sinirin 

 
65 
oyanıqlığı və keçiriciliyi normal qalır; elektrik cərəyanı bu 
təbəqələrin hər birindən asanlıqla keçib sinirə təsir edir. 
ZnSO
4
  məhlulundan sabit cərəyan keçərkən 
dissosiasiya hadisəsi baş versə  də, məhlula daxil edilmiş 
elektrod Zn lövhəsi olduğuna görə qütbləşmə hadisəsi baş 
vermir. Təcrübə zamanı başmaqcıqlar nəm olmalı  və bir-
birindən 10 – 15 mm aralı qoyulmalıdır. 
 
 
Qıcıqlanma qanunları 
 
12 saylı iş. Qıcığın qradiyent qanunu və akkomodasiya 
hadisəsi 
 
 Sabit 
cərəyanın oyandırıcı  təsiri yalnız o zaman 
nəzərə çarpır ki, onun qüvvəsi tədricən deyil, ani vaxt 
ərzində artır, ya azalır. Bu hadisə 1844-cü ildə Dyu-Bua-
Reymon tərəfindən qıcığın qradiyent qanunu kimi təsvir 
edilmişdir. Deməli, qıcığın qradiyenti dedikdə, onun 
qüvvəsinin hansı tezliklə yüksəlməsi nəzərdə tutulur. Bu 
tezliyin vahid zaman ərzində artımı diri toxumanın qıcığa 
qarşı reaksiyasının yavaş ya tez icrasının  şərtidir. Başqa 
sözlə desək, oyanmanın yüksəliş tezliyi qıcığın 
qradiyentindən asılı olur, qradiyent azaldıqca oyanma 
prosesi yavaş yüksəlir və  əksinə. Belə ki, məsələn, 
preparatın sinirinə mexaniki zərbəni cəld endirdikdə, 
yüksək dərəcəli isti və  aşağı  dərəcəli soyuq ani zaman 
ərzində  təsir göstərdikdə  əzələ  təqəllüsü müşahidə edilir. 
Lakin sinirə mexaniki təzyiq tədricən artırıldıqda, sinir 
tədricən soyudulduqda və  qızdırıldıqda  əzələ  təqəllüs 
etmir. Toxumada tədricən artmaqda olan qıcığa qarşı 
adaptasiya müşahidə olunur ki, buna akkomodasiya 
 
66
deyilir. Avtomatiya qabiliyyəti yüksək olan əzələlərdə 
akkomodasiya nisbətən zəif olduğundan skelet əzələsində 
akkomodasiya meyli ürək  əzələsinə  və saya əzələyə 
nisbətən artıqdır. Hiperbola qanununun sabit cərəyanın 
minimal qıcıq qüvvəsi təsirinə müvafiq gəlir. Odur ki, 
cərəyanın qüvvəsi çox olduqca, o nisbətdə oyanmanın 
latent dövrü azalmış olur. 
 
Təcrübə göstərir ki, cərəyanın tədricən zəifləməsi za-
manı dövrənin açılma anı  təqəllüs mümkün olmur. Deməli, 
daimi cərəyan qüvvəsinin hansı sürətlə dəyişməsi toxumanın 
oyanma prosesi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 
 
13 saylı iş. Oyanmanın qütb qanunu 
 
 
Məlum olduğu kimi cərəyan daxili dövrədə müsbət 
qütbdən, mənfi qütbə  tərəf, xarici dövrədə isə  mənfidən 
müsbətə doğru axır. Odur ki, yan-yana qoyulmuş 
elektrodlarda qütblərdən hansının 
əzələyə yaxın 
olmasından asılı olaraq cərəyanın istiqamətini təyin etmək 
mümkündür. 
 
 

 
67 
Şəkil 55. Sabit cərəyanın qütb təsirini və elektrotonu öyrənən qurğu. 
 
 
 
Qütblər qanununu isbat etmək üçün yalnız orta qüvvəli 
cərəyandan istifadə edilir. Orta qüvvəli daxili cərəyan vasitəsi 
ilə sinir-əzələ preparatını qıcıqlandırdıqda oyanma həm dövrəni 
bağlayan kimi, həm də açan kimi alınır. 
 
Məlum olduğu kimi, dövrənin bağlandığı anda olan 
oyanma və dövrə bağlı  vəziyyətdə ikən qıcıq qüvvəsinin 
sürətlə artırıldığı anda müşahidə edilən oyanma katod 
qütbünün toxumaya təmas etdiyi yerdə baş verir. Lakin 
dövrənin açıldığı  və dövrə açıq ikən cərəyan qüvvəsinin 
tez sürətlə azaldığı anlarda oyanmanın yeri anod qütbünün 
toxumaya təmas etdiyi sahədir. Oyanma qütblərarası 
sahədə və bütün lif boyu deyil, müəyyən şərtlərə müvafiq 
olaraq, qütblərdən birində baş verir, sonra isə yayılmağa 
başlayır. Oyanmanın sabit cərəyan qütbləri təsir etdiyi 
sahədə baş verməsinə oyanmanın qütb qanunu deyilir. 
 
Lazım olan material və avadanlıqlar: stimulyator, 
qütbləşməyən elektrodlar, mantar lövhə, elektrodlar, qayçı, 
pinset, sancaqlar, ştativ, liqatura, 0,6%-li fizioloji məhlul, 
ammonyak məhlulu, pambıq, qurbağa. 
İşin gedişi: 
 1. 
Sinir-əzələ preparatının sinirini qütbləşməyən 
 
68
elektrodların üzərinə qoyub, əzələyə yaxın qütbü müəyyən 
edirlər. Anod qütbü əzələyə yaxın olarsa, cərəyan qalxan 
istiqamətdə,  əksinə katoda yaxın olarsa, cərəyan enən 
istiqamətdə olur. Oyanmanın qütblərdə  əmələ  gəldiyini 
isbat etmək üçün interpolyar nöqtəni müəyyən etmək 
lazımdır. Sonra dövrənin açılma və bağlanması zamanı 
təqəllüsə  səbəb olan orta qüvvəli qıcıq müəyyən edilir. 
Əgər həm dövrəni açanda, həm də bağlayanda  əzələ 
təqəllüs edirsə, deməli, cərəyan orta qüvvəli sabit 
cərəyandır. Bunun ardınca iki elektrod arasında qalan 
interpolyar (orta) məsafənin müəyyən nöqtəsində üzərinə 
ammonyak məhlulu ilə isladılmış tampon qoyulur. 2 – 3 
dəqiqədən sonra ammonyak təsirindən sinir həmin yerdə 
zəhərlənir (sinirin keçiriciliyi pozulur). Bundan sonra 
dövrəni həm açıb, həm də bağladıqda, təqəllüs alınmır. 
Təqəllüsün alınması  cərəyanın axma istiqamətindən asılı 
olur. Cərəyanın istiqaməti enən olduğu zaman preparat 
yalnız dövrənin bağlandığı,  əksinə qalxan istiqamətdə 
olduqda dövrənin açıldığı an təqəllüs edəcək. 
 
Təqəllüsün olduğunu (+) və olmadığını (-) işarəsi 
ilə qeyd edərək təcrübənin nəticələri aşağıdakı  cədvəldə 
verilmişdir. 
 
Cədvəl 3 
Oyanmanın qütb qanunu 
Enən cərəyan Qalxan 
cərəyan 
Təcrübənin 
şərti 
bağlanma açılma bağlanma açılma 
Siniri zəhər-
ləyənə qədər 
+ + +  + 
Siniri 
zəhərlədikdən 
sonra 
+ -  -  + 

 
69 
 
Şəkil 56. Sabit cərəyanın təsiri ilə qütb qanununu 
 göstərən təcrübənin sxemi. 
 
 
Oyanmanın qütb qanununu nümayiş etdirmənin 
belə bir üsulu da təklif edilmişdir. Şəkildə göstərildiyi ki-
mi, fəqərə sütununun büzdüm hissəsində  əlaqələri 
saxlanılmış arxa pəncələrdən ibarət iki sinir-əzələ preparatı 
hazırlanır. Bunları  əlaqələndirən fəqərə daxilində olan 
onurğa beyni hissəsi iynə vasitəsilə pozulur və odur ki, 
həmin hissədən impuls keçə bilmir. Sonra preparatlardan 
birinin siniri anod, digərininki isə katod üzərinə qoyulur. 
Dövrə bağlanarkən preparatlardan birinin, açılarkən isə 
digərinin əzələsi təqəllüs edir. 
14 saylı iş. Fizioloji elektroton 
 
 Keçən təcrübədən məlum olduğu kimi orta qüvvəli 
cərəyan ilə sinir-əzələ preparatını  qıcıqlandırdıqda, təsir 
yalnız dövrəni bağlayan və ya açan an alınır. Təcrübə 
göstərir ki, sabit cərəyan arasıkəsilmədən daima sinir və ya 
əzələdən axdıqda, onların oyanma və oyanmanı  nəqletmə 
qabiliyyəti dəyişir. Bu dəyişikliyə fizioloji elektroton dey-
ilir. Bu hadisənin qütblərdə baş verməsinə müvafiq olaraq 
katelektraton və anelektroton ayırd edilir. Cərəyanın 
qüvvəsindən, bağlanan və açılan andan asılı olaraq 
fizioloji elektroton dəyişir. Dövrə bağlanan an oyanma və 
 
70
oyanmanı  nəqletmə qabiliyyəti katod qütbündə yüksəlir, 
anod qütbündə enir. Buna katelektroton deyilir (şəkil 58). 
Dövrə açılan anda oyanma və oyanmanı  nəqletmə 
qabiliyyəti anod qütbündə qalxır, katod qütbündə isə enir; 
bu hadisəyə anelektroton deyilir (şəkil 57). 
Lazım olan material və avadanlıqlar: stimulyator, 
qütbləşməyən elektrodlar, adi elektrodlar, mantar lövhə, 
qayçı, pinset, sancaqlar, fizioloji məhlul, pambıq, qurbağa. 
İşin gedişi:  
1. Sinir-əzələ preparatının siniri qütbləşməyən elek-
trodların üzərinə qoyulur və dövrə elə qoşulur ki, 
cərəyanın istiqaməti enən (katoda yaxın) olsun. 
 
Şəkil 57. Anelektrotonu öyrənmək üçün qurğu:  
I-elektrodların yerləşmə sxemi: A-sabit cərəyan ilə qıcıqlandırmaq 
üçün elektrodlar; B-ritmik induksion cərəyan ilə qıcıq üçün;  
II-elektrotonun yaranıb yox olan an əzələnin tetanik təqəllüsünün 
dəyişməsi; a-əzələnin təqəllüsü; b-ritmik induksion cərəyan ilə 
qıcığın qeydi; c-sabit cərəyanın açıb bağlama qeydi. 
 
Stimulyatorda sabit cərəyanın orta qüvvəsini seçib, 
dövrəsini açır və katod qütbünə yaxın yerdə sinir üzərinə 

 
71 
dəyişən cərəyan elektrodları qoyulur. Dəyişən cərəyanın 
qıcıq qapısı müəyyən edilib, nəticə qeyd edilir. Sonra sabit 
cərəyan dövrəsi bağlanır; 10 – 15 saniyədən sonra dəyişən 
cərəyanın qıcıq qapısı  təyin olunur. Dəyişən cərəyanın 
qıcıq qapısı azalmırsa, sabit cərəyan dövrəsi bağlanır; 10 – 
15 saniyədən sonra dəyişən cərəyanın qıcıq qapısı yenidən 
təyin edilir.  
Təcrübədən görünür ki, katod qütbündə qıcıq qapısı 
enmişdir, yəni oyanıqlıq və keçiricilik yüksəlmişdir. 
Qütblərin sinir üzərində yeri dəyişdirilir (anoda yaxın), 
dövrə bağlanır, 10 – 15 saniyə sonra dəyişən cərəyanın 
qıcıq qapısı yenidən qeyd edilir. Dövrənin bağlı 
vəziyyətində anod qütbündə sabit cərəyanın qıcıq qapısı 
yüksəlir, yəni sinirin oyanıqlığı və keçiriciliyi zəifləyir. 
 
Şəkil 58. Katelektrtonu öyrənmək üçün qurğu: 
I-elektrodların yerləşmə sxemi; A-sabit cərəyan ilə qıcıqlandırıcı 
elektrodlar; B-ritmik induksion cərəyan ilə qıcıqlandırmaq üçün; II-
katelektronun yaranıb və yox olan an əzələnin tetanik təqəllüsünün 
 
72
dəyişkənliyi; a-əzələnin təqəllüsü; b-ritmik induksion cərəyan ilə 
qıcığın qeydi; c-sabit cərəyanın açma qeydi. 
 
  
 2. 
Skelet 
əzələsinin tetanik təqəllüsünü kimoqrafda 
qeyd edib, qalxan və enən istiqamətdə qüvvəli sabit cə-
rəyan dövrəsini bağlayıb, təcrübəni təkrarlayırlar. Katod 
qütbü  əzələyə yaxın olarsa tetanik təqəllüsün hündürlüyü 
artacaq, anod qütbü yaxın olduqda azalacaq və ya əzələ 
tam boşalacaq. 
 3. 
Sinir-əzələ preparatının sinirini qütbləşməyən 
elektrodlar üzərinə qoyub dövrəni elə qoşurlar ki, cərə-
yanın istiqaməti qalxan olsun. Stimulyatorda dəstəyin 
yerini dəyişməklə  cərəyanın qüvvəsi maksimuma 
çatdırılır. Sonra sabit cərəyan dövrəsini açır və onurğa 
beyninə yaxın hissədə sinirin üzərinə NaCl kristalları 
qoyulur. Müəyyən müddətdən sonra kimyəvi qıcıq təsiri 
altında preparatın tetanik təqəllüsü müşahidə olunur. Bu an 
sabit cərəyan dövrəsini bağladıqda anod qütbündə 
oyanıqlıq və keçiricilik kəskin enir, oyanma əzələyə  nəql 
oluna bilmir, əzələ boşalır, təqəllüs etmir. 
 
 
Şəkil 59. Fizioloji elektroton təcrübəsinin sxemi: 
1-sabit cərəyan elektrodları; 2-NaCl kristalları. 
 

 
73 
 
15 saylı iş. Pflügerin təqəllüs qanunu 
 
 
Bildiyimiz kimi orta qüvvəli daimi cərəyan ilə 
toxumaları  qıcıqlandırdıqda oyanma yalnız dövrəni bağ-
layan və ya açan an əmələ  gəlir. Cərəyanın qüvvəsini 
dəyişdirdikdə oyanmanın  əmələ  gəlməsi bu qanuna tabe 
olmur. Pflüger müəyyən etmişdir ki, sabit cərəyan to-
xumaya təsir etdikdə toxumanın verdiyi cavab cərəyanın 
qüvvəsindən, istiqamətindən və verilmə anlarından 
asılıdır.  
 Pflügerin 
təqəllüs qanunu, qütblər və fizioloji elek-
troton qanunları ilə izah edilir (şəkil 57, 58, 59). 
 
Lazım olan material və avadanlıqlar: stimulyator, 
qütbləşməyən elektrodlar, qayçı, pinset, mantar lövhə, 
sancaqlar, mioqraf, fizioloji məhlul, pambıq, qurbağa. 
 
İşin gedişi.  Normal  əzələdə  təqəllüsün  əmələ 
gəlməsi 3 şərtdən asılıdır: 1 – cərəyanın qüvvəsindən, 2 – 
cərəyanın istiqamətindən, 3 –momentdən, cərəyanın 
qüvvəsi zəif, orta və qüvvəli, cərəyanın istiqaməti qalxan, 
enən və bağlanan, açılan momentlərdən asılıdır. 
 
Zəif cərəyanda katelektroton, anelektrotondan 
qüvvəli olur. Orta cərəyanda kateelektroton anelektrotona 
bərabər olur. Qüvvəli cərəyanda anelektroton katelektro-
tondan qüvvəli olur. 
 
Zəif cərəyanda cərəyanın istiqamətindən aslılı ol-
mayaraq dövrə bağlanan momentlərdə təqəllüs var, açılan 
momentlərdə isə yoxdur. 
 Orta 
cərəyanda cərəyanın istiqamətindən asılı ol-
mayaraq hər iki momentdə təqəllüs var. Qüvvəli cərəyanda 
enən istiqamətdə dövrə bağlanan momentdə  təqəllüs var, 
açılan momentdə yoxdur. Qalxan istiqamətində isə dövrə 
 
74
bağlanan moment təqəllüs yoxdur, açılan momentdə var. 
 
Təcrübə  aşağıdakı  cədvəldə göstərilən nəticələri 
verəcəkdir. Həmin cədvəldə  əzələnin təqəllüs etdiyi «+», 
etmədiyi «-» işarəsi ilə göstərilmişdir. 
 
Cədvəl 4 
Cərəyanın  
enən istiqaməti 
Cərəyanın  
qalxan istiqaməti 
 Cərəyanın  
qüvvəsi 
Bağ. Açı. Bağ. Açı. 
Zəif cərəyan +  - 
+ 
- 
Orta cərəyan +  + 
+ 
+ 
Qüvvətli cərəyan + 
- 
- 
+ 
 
 
 
Cədvəldən göründüyü kimi, cərəyan zəif olduqda, 
istiqamətdən asılı olmayaraq dövrə bağlanan an təqəllüs 
edir, dövrə açılan anda isə  təqəllüs olmur. Deməli, 
cərəyanın qüvvəsi zəif olduqda, dövrə bağlanan an katod 
qütbünün toxunduğu yerdə sinirdə baş verən oyanma 
kifayət səviyyəyə yüksələ bilib, əzələni təqəllüsə  gətirdiyi 
halda, dövrə açılan an anod qütbündə oyanma əzələni 
təqəllüs etdirəcək səviyyəyə çata bilmir (şəkil 60). 
 

 
75 
 
 
Şəkil 60. Zəif cərəyanın təsiri. Enən istiqamət:  
I-dövrə bağlanan an; II-dövrə açılan an. Qalxan istiqamət:  
III-dövrə bağlanan an; IV-dövrə açılan an, a-oyanmanın kritik 
səviyyəyə yüksəlməsi; b-sinir-əzələ preparatı; v-oyanıqlığın  
və keçiriciliyin kritik səviyyəyə enməsi. 
 
 
Zəif cərəyan ilə enən istiqamətdə dövrəni bağlayan 
momentdə katod mühitində əmələ gələn oyanma qabiliyyəti, 
oyanma xəttini keçdiyi üçün təqəllüs alınır. Dövrəni açan 
momentdə anod mühitində əmələ gələn oyanma qabiliyyəti a 
xəttinə çatmır və təqəllüs əmələ gətirmir. 
 
Zəif cərəyanda katelektroton anelektrotondan qüvvəli 
olduğu üçün indeferent nöqtə anoda yaxın olur.  
 
76
 
Şəkil 61. Orta cərəyanın təsiri. 
 (Şərti işarələr 60-cı şəkildəkinin eynidir). 
 
 Orta 
cərəyanla enən istiqamətdə dövrə bağlanan 
momentdə və açılan momentdə oyanma qabiliyyətləri hər 
iki mühitdə  a  xətlərini keçdikləri üçün təqəllüs alınır. 
Katelektroton anelektrotona bərabər olduğu üçün 
indeferent nöqtə ortaya düşür. 
Qüvvəli cərəyanla enən istiqamətdə dövrəni bağ-
layan momentdə katod mühitində  əmələ  gələn oyanma 
qabiliyyəti  əzələyə  nəql olunur, təqəllüs  əmələ  gətirir. 
Dövrəni açan momentdə anod mühitində  əmələ  gələn 
oyanma qabiliyyəti katod mühitində C xəttini keçdiyi üçün 
katod mühitini müvəqqəti paralic edir və təqəllüs alınmır. 
Qüvvəli cərəyanda anelektroton katelektrotondan qüvvəli 
olduğu üçün indeferent nöqtə katoda yaxın yerləşir.