Eftiktik cho’yanlar Reja Eftektik oq cho‘yan strukturasi Eftiktik cho`yan

1-rasm. Temir-sementit holat diagrammasi.

Diagrammaning ECF chizig‘ida evtektik reaksiya boradi. Bu

reaksiya natijasida tarkibi С nuqtadagi kabi suyuq qotishmadan
austenit bilan sementitning evtektik aralashmasi hosil boiadi. Bu
aralashma ledeburit deb ataladi.
Diagrammaning RSK chizigida evtektoid reaksiya boradi. Bu
reaksiya natijasida tarkibi S nuqtadagi kabi austenitdan ferrit bilan
sementitning evtektoid aralashmasi - perlit hosil boiadi.
Uglerodning temirda eruvchanligi uning kristall panjara shakliga
bogiiq. Uglerod atomining diametri 1,54 A (Angstrem) ga teng.
Hajmi markazlashgan kub panjaraning har bir qirrasining o‘rtasida
bittadan, hammasi boiib 12 ta bo‘sh joy bor. Bunday bo‘sh joyning -
kristall panjara g‘ovagining diametri 0,62 A ga teng. Bunday joyga
uglerod atomi sig‘maydi. Gamma temirning yoqlari markazlashgan
kub panjarasi o‘rtasida diametri 1,02 A ga teng g‘ovak bor. Ana shu
g‘ovakka uglerod atomi sigishi mumkin. Bunda uglerod atomi kristall
panjaraning o‘lchamlarini o‘zgartiradi, o‘zi esa eriyotgan valent
elektronlarini berish hisobiga kichrayadi.
Uglerodning alfa-temirdagi singish qattiq eritmasi ferrit deyiladi.
Uglerodning alfa-temirdagi eng ko‘p erish miqdori 727°C da boiib,
0,02% ga tengdir. Harorat ko‘tarilib 911°C ga yetganda temirda
eriydigan uglerod miqdori nolga teng boiadi. Harorat pasayganda
ham uglerodning alfa-temirdagi eriydigan miqdori kamayib boradi va
xona haroratida taxminan 0,008% ga teng boiadi. Ferrit yumshoq,
plastik fazadir. Uning kristall panjarasi yoqlari markazlashgan kubdir.
Ferritning qattiqligi 80 HB, cho‘zilishdagi mustahkamlik chegarasi
250 MPa, nisbiy uzayishi 50%, nisbiy torayishi 80% ga teng.
Mikroskop orqali qaralganda ferrit bir jinsli poleedrik donalar tarzida
ko‘rinadi.
Choʻyan — har xil buyumlar (kozon, santexnika qurilmalari, meʼmorlik bezaklari, panjaralar va boshqalar) quyish uchun ishlatiladigan moʻrt material; temir bilan uglerod qotishmasi. Oddiy (legirlanmagan) Ch. tarkibida 2,0% dan ortiq uglerod va oz miqsorda doimiy qoʻshilmalar — kremniy, marganets, fosfor va oltingugurt boʻladi. Tarkibida legirlovchi elementlar — xrom, nikel, molibden, mis, alyuminiy va boshqa, shuningdek, 2% dan ortiq marganets hamda 4% dan ortiq kremniy boʻlgan Ch. legirlangan (maxsus) Ch. deyiladi.
CH. kulrang, oq va oraliq turlarga boʻlinadi. Kulrang Ch.da uglerod erkin holatda — bodroqsimon, plastinkasimon yoki sharsimon grafit tarzida, oq Ch.da uglerodning qammasi yoki juda koʻp qismi temir karbidi Gʻe3S — sement holida, oraliq Ch.da esa uglerodning bir qismi sementit va bir qismi grafit holida boʻladi.
Kulrang Ch. tarkibidagi grafitning shakliga koʻra, oddiy kulrang Ch., bolgʻalanuvchan va juda puxta Ch.larga boʻlinadi. Oddiy kulrang Ch.da grafit plastinka (yaproq) shaklida, bolgʻalanuvchan Ch.da — bodroqsimon (pagʻapagʻa), juda puxta Ch.da esa shar shaklida boʻladi. Kuymalar olish uchun ishlatiladigan kulrang Ch. quymakorlik choʻyani deb ham ataladi. Ok Ch. qayta ishlanuvchi Ch. deyiladi, chunki u, asosan, poʻlat ishlab chiqarishga yaraydi. Oq Ch.ni termik ishlab, yumshatish yoʻli bilan bolgʻalanuvchi Ch. hosil qilinadi. Oddiy kulrang Ch. harflar (KCH) va ikki xonali ikki son bilan belgilanadi. Mac, KCH 1228 da KCH (SCH) harflari ("kulrang choʻyan", ruscha "seriy chugun" soʻzlarining birinchi harflari) kulrang Ch. ekanligini, 12 soni uning choʻzilishdagi, 28 soni esa egilishdagi mustahkamlik chegarasini (kg/mm2) bildiradi. Bolgʻalanuvchan Ch. BCH (KCH) harflari va ketmaket keladigan ikki son bilan belgilanadi, mac, BCH504 da BCH (KCH) harflari ("bolgʻalanuvchan choʻyan", ruscha "kovkiy chugun" soʻzlarining birinchi harflari) Ch.ning bolgʻalanuvchanligini, 50 soni choʻzilishdagi mustahkamlik chegarasini, 4 soni esa nisbiy uzayishini (% qisobida) bildiradi.
CH.lar temir rudalari va polimetall rudalaridan metallurgiya pechlari (domna pechi, elektr pechlar) da ishlab chiqariladi. Pechlarda kulrang va oq Ch.lardan tashqari, ferroqotishmalar deb ataladigan Ch.lar x.am olinadi; bunday Ch.lar tarkibida kremniy va marganets miqdori odatdagi Ch.lardagiga qaraganda ancha koʻp boʻladi.
Mashinasozlikda Ch.ning quyidagi turlari katta ahamiyatga ega. Alyuminiy Ch. — tarkibida alyuminiy miqdori koʻp boʻlgan Ch., u olovbardosh va korroziyabardosh, elektrotexnikada magnitmas material sifatida ishlatiladi. Antifri ksion Ch.— yeyilishga chidamli Ch., podshipniklar va boshqa ishqalanuvchi detallar tayyorlash uchuy ishlatiladi. I yeye i qbardosh Ch. — tra koʻtarilganda mustahkamligi uncha pasaymaydi; yukrri trada ishlaydigan Ch. armaturalar va boshqa buyumlar tayyorlash uchun ishlatiladi. Olovbardosh Ch. — yuqori tralarda oksidlanishga yaxshi qarshilik koʻrsatadi; bu xossa unga koʻproq miqdorda xrom qoʻshish yoʻli bilan hosil qilinadi, 1100°S gacha trada ishlaydigan detallar tayyorlash uchun ishlatiladi. Korroziyabardosh Ch. — zararli muhitlar — kislota, ishqor va boshqalarga kimyoviy turgʻunligi yukrri boʻlgan legirlangan Ch.lar jumlasiga kiradi.
Magniyli Ch. — tarkibidagi grafit shar shaklida boʻlgan kulrang (juda puxta) Ch.; suyuq Ch.ga magniy yoki uning qotishmalaridan qoʻshish yoʻli bilan Ch. grafiti shar shakliga keltiriladi, katta yuk (kuch) tushadigan detallar tayyorlash uchun ishlatiladi. Magnitmas Ch. — asosi austenit boʻlgan koʻp legirlangan Ch.; magnit kirituvchanligi juda kichik boʻladi; asosan, elektrotexnikada ishlatiladi.

Choʻyan tova
Choʻyan — temirning uglerodli qotishmasi (C 2,14 % dan koʻp). Uglerod choʻyan tarkibida sementit va grafit koʻrinishida boʻlishi mumkin. Tarkibidagi grafit shakli va sementit miqdoriga qarab quyidagi turlarga boʻlinadi: oq, kulrang, bolgʻalanuvchan va mustahkamligi yuqori choʻyanlar. Choʻyan moʻrt jismdir.
Domnada suyuqlantirilgan cho‘yan tarkibida 93% atrofida temir, 4,5%. gacha uglerod, 0,5—2% kremniy, 1—3% marganes, 0,02-2,5% fosfor va 0,005—0,08% oltingugurt bo‘ladi. Cho'yan mo‘rt, bolg‘alanmaydi va prokatka qilinmaydi (chig‘irlanmaydi). Cho‘yan ikki xil: kulrang va oq boiadi.
Kulrang cho'yan tarkibidagi uglerodgrafit holidabo‘ladi va sindirilganda kulrang tusli bo£ladi. Fexnikada u quyish (mashinalarning og‘ir qismlarini, maxoviklar va h. quyish) uchun ishlatiladi.

Uglerodning gamma temirda singiydigan qattiq eritmasi austenit

deyiladi. Uning kristall panjarasi yoqlari markazlashgan kubdan
iborat. Kristall panjaraning parametrlari tarkibidagi uglerod miqdoriga
ko‘ra o‘zgaradi va 3,63 dan 3,68 A gacha boiadi. Gamma-temirda
eriydigan uglerodning eng ko‘p miqdori 1147°C ga to‘g‘ri kelib,
2,14% ni tashkil etadi. Harorat pasayishi bilan uglerodning
eruvchanligi kamayib, 727 °C da 0,8% ni tashkil etadi. Austenit
yumshoq va plastik fazadir, uning Brinell bo‘yichi qattiqligi 220 HB
va nisbiy uzayishi 40-80% ni tashkil qiladi.
Oq cho‘yanning tarkibida uglerod kimyoviy birikma-sementit
holatida boiadi. Sementit sinish yuzasida yaltiroq, oq rangda boiadi.
Shu sababli, asosini sementit tashkil etgan cho‘yan oq cho'yan deb
yuritiladi. Kulrang, bolg‘alanuvchan va juda puxta cho'yanlaming
tarkibida uglerodning juda ko‘p qismi erkin holatda, ya’ni grafit
tarzida boMadi.