Əhli Sünnə Vəl Cəmaat Sələfi Salihin Əqidəsi

İmam Əbu Hənifə 
- rahmətullahi aleyhi -  
 
ən-Numan İbn Sabit İbn əl-Mərzuban. Bəzi məlumatlara görə H. 
80/700-ci  illərdə  Əfqanıstanın  paytaxtı  Kabulda,  digər  rəvayətə 
görə  isə  Kufədə  Abdulməlik  İbn  Mərvanın  xəlifəliyi  dövründə 
dünyaya gəlmişdir. Ərəb olmasada, ərəblər arasında böyüyüb böya 
başa  çatmışdır.  Fars  ya  da  Türk  olması  haqda  bir  çox  məlumatlar 
vardır.  Kufədə  tanınmış  bir  ailədə  böyüyüb  başa  çatmışdır.  Kiçik 
yaşlarından  Quranı  hifz  etmiş.  Atası  ilə  bir  neçə  dəfə  Məkkə  və 
Mədinəni  ziyarət  etmişdir.  Yaşadığı  dövürdə  kəlam  elmi  geniş 
yayıldığı üçün bu elmi öyrənmiş lakin sonradan kəlamı tərk edərək 
Şeyx  Həmmədin yanında fiqh öyrənməyə  başlamışdır.  İmam  Əbu 
Hənifə  -  rahmətullahi  aleyhi  -  atasıyla  16  yaşında  Həccə  getdikdə 
orada Tabiinlərdən olan Ata İbn Əbu Rəbah, İkrimə, Nəfi, Qatadə 
və  s.  ilə  görüşərək  onlardan  hədis  dinlədiyi  də  rəvayət  olunur
21
 
Özü Tabiinlərdən sayılır və Ətbau Tabiinlərin böyüklərindəndir. 18 
il  İraqın  böyük  alimi  olan  Həmməd  İbn  Əbu  Suleymanın 
dərslərində iştirak etmişdir. Müəllimləri İbrahim ən-Nəhai, əş-Şabi 
kimi böyük fiqh alimləridir. Özü deyərdi ki: «Ömərin, İbn Abbasın, 
İbn  Məsudun  və  Əlinin  fiqhini  onların  əshabından  aldım»
22
.  Əbu 
Hənifənin  -  rahmətullahi  aleyhi  -  minlərcə  tələbəsi  olmuşdur  ki, 
bunlardan 40 yaxını müctəhid mərtəbəsinə çatmışdır ki, bunlardan: 
Əbu Yusuf, Muhəmməd İbn Həsən əş-Şeybani, Davud ət-Tai, Əsəd 
İbn  Amr,  Həsən  İbn  Ziyad,  Qasım  İbn  Maan,  Əli  İbn  Muhsir, 
Hibban İbn Əli və s. Əməvi və Abbasilərin idarəçiliyi dövülərində 
yaşamış,  hər  iki  dövürdə  də  ona  təklif  edilən  vəzifə  təklifilərini 
rədd  etmişdir.  Lakin  ikinci  Abbasi  xəlifəsi  Əbu  Cəfər  Mənsurun 
təklifini qəbul  etmədyi  üçün  həbsə  atılmışdır.  Bağdada  15 günlük 
həbs müddətindən sonra Əbu Hənifə - rahmətullahi aleyhi - 150/770-
                                                
21
 İbnul Əsir “Usdul Ğabə” 3/133.  
22
 İmam Zəhəbi “Mənakibul  İmam Əbu Hənifə  və  Sahiheyn Əbu Yusuf  və  Muhəmməd İbn 
Həsən”, Misir. Əbu Zəhra, Əbu Hənifə 44.  

 
17 
ci illər  arası Yetmiş yaşında şəhidlər  kimi ölmüşdür.  Zəhərləndiyi 
də  rəvayət  edilir.  Bağdatda  Hayruzan  qəbristanlşığında  dəfn 
edildi
23
.  
Ölmündən  sonra  dərsləri  Əbu  Yusuf  -  rahmətullahi  aleyhi  - 
davam  etdirdi.  Fətvaları  toplanılaraq  kitablar  halına  salındı. 
Məzhəbi  sistematik  hala  gətirən  Muhəmməd  İbn  əş-Şeybanidir. 
“Əl-Asl”,  Camius  Sağir”,  “Camiul  Kəbir”,  “əz-Ziyadət”,  “Siyerul 
Kəbiri”  yazan  da  odur.  Məzhəbin  ana  kitabları  “Zahirur  Rivayə”, 
“Məsailul  Usul”.  Tələbələrinin  topladığı  “Fiqhul  Əkbər”,  “Fiqhul 
Əbsat”,  “Kitabul  Alim  vəl  Mutəallim”,  “Kitabur  Risalə”,  “əl-
Vasiyyə”,  “əl-Qəsidətul  Numaniyyə”,  “Mərifətul  Məzahib”, 
“Musnədul İmam Əbu Hənifə” və s. Bir çox şeyxlərdən dərs almış 
onlardan İbrahim İbn Muhəmməd əl-Muntəşir əl-Kufi, İbrahim İbn 
Yəzid ən-Nəhai əl-Kufi, İsmail İbn Xammad İbn Əbu Süleyman əl-
Kufi, Əyyub əş-Şaxtiyani əl-Basri Salim İbn Abdullah İbn Ömər İbn 
əl-Xəttab  və  s.  Şeyx  Əhməd  əl-Məkki  əl-Xarəzmi  deyir  ki, 
tələbələrinin  sayı  700  çatırdı.  Hər  biri  də  müsəlmanların  şeyxləri 
idi. H. 150/767-ci ildə dünyasını dəyişmişdir.  
 
FİQHUL ƏBSAT 
 
Bu Kitab “Fikhul Əkbər” kitabının başqa bir versiyasıdır. Çünki 
bu  kitabdan  bir  çox  Sələf  alimləri  öz  kitablarında  sitatlar 
gətirmişlər.  Məs:  İbn  Teymiyyə  “Əqidətul  Həməviyyə”,  İbn 
Qudəmə  “əl-Ulum”,  İbn  Qeyyim  “İctima  Cuyuşul  İsləmiyyə”, 
İmam  Zəhəbi  “əl-Uluv”.  Hər  biri  də  bu  kitabdan  sitat  gətirdikdə 
adını  “Fiqhul  Əkbər”  deyərdilər.  “Fiqhul  Əbsat”  adı  sonradan 
Hənəfilər  tərəfindən  verilmişdir.  Bunu  oğlu  tərəfindən  rəvayət 
edilən  “Fiqhul  Əkbər”  kitabından  ayırmaq  üçün  idi.  “Fiqhul 
Əbsat” kitabını Əbu Hənifədən - rahmətullahi aleyhi – rəvayət edən 
Əbu Mutidir. Əbu Muti kimdir? Muhəddislərdən Əbu Davud, İbn 
                                                
23
 ən-Nəməri “əl-İntiqa” 170.  

 
18 
Hibban, Əbu Hətim bu ravini zəif ravi adlandırmışlar. Əbu Davud 
-  rahmətullahi  aleyhi  -  deyir  ki:  “Onun  hədisləri  Mətrukdur  və 
Cəhmi
24
 olmuşdur”.  Əbu  Hətim  -  rahmətullahi  aleyhi  -  deyir  ki: 
“Murciyə
25
 olmuşdur  və hədisləri  də qəbul  edilmir”. İbn  Hibban  - 
rahmətullahi aleyhi - deyir ki: “Murciyənin başçılarından olmuşdur”.  
Hər iki kitab Hənəfilərdə və Mətrudilərdə əsas mənbə kitablardan 
sayılır.  Onlar bu kitablara əsaslanır, söykənirlər. Lakin bu kitablar 
onların  əleyhlərinə  olan  bir  kitabdır.  Çünki  Hənəfilərin  və 
Mətrudilərin  etiqadi  məsələlərdə  bir  çox  görüşləri  bu  kitabla  üst-
üstə  düşmür.  Onların Allahın  İsimləri  barəsində olan  etiqadlarına 
ziddir.  Bu  kitab  Əbu  Mutinin  İmam  Əbu  Hənifənin  - rahmətullahi 
aleyhi - sözlərindən çıxardığı bir nəticədir. Əgər biz görsək ki, nəsə 
bu kitabda - İmam Təhavinin - rahmətullahi aleyhi - qeyd etdiklərinə 
                                                
24
 Cəhmilər  kimlərdir?  –  Özlərini  İslama  nisbət  edən,  Kəlam  əhlinin  bir  qoludur.  Onlar 
Allahın  gözəl İsimləri  və İman  barəsində küfr etiqaddadırlar. Bu etiqadın başçısı  Cəhm İbn 
Saffandır.  Əbu  Muxriz  kimi  tanınır.  İlk  dəfə  H.  102-ci  ildə  bu  etiqadını  yaymağa  başlayır. 
Qədər barəsində insanın seçimini, iradəsini inkar edir, ilk olaraq Quranın yaradılmış olması 
fikirlərini ortaya atır  və Allahın İsim  və Sifətlərini təmamilə  inkar edirdi. Onlar  deyirlər  ki: 
İman  yalnız  Allah  barəsində  bilməkdir,  küfr  isə  -  Allah  barəsində  bilməməkdir.  Söz  və 
əməllər  imana  daxil  deyildir.  Ona  görə  də  onlar  deyirlər  ki,  əgər  insan  Allahı  tanıdısa  və 
sonra  dili  ilə  inkar  etdisə  kafir  olmur.  Onlar  həmçinin  etiqad  edirlər  ki,  iman  hər  kəsdə 
eynidir.  Peyğəmbərlərdən  və  sıravi  müsəlmanlara  qədər.  Ona  görə  də  imanın  artıb 
azalmasını  da  qəbul  etmirlər.  Həmçinin:  Qiyamət  günü  Sıratın  olmasına,  Tərəzinin 
olmasına,  Allahı  görməyi,  Qəbr  əzabnın  olmasını,  Cəhənnəm  və  Cənnətin  əbədi  olmasını, 
Allahın  kəlamını,  Allahın  Ərşin  üzərinə  İstiva  etməsini  və  s  inkar  edirlər.  Küfr  olan 
etiqadları özlərində daşıyırlar.  
25
 Murciyə  Kimlərdir?  -  Murciyə  qolları  çoxdur.  İbn  Teymiyyə  “İman”,  İbnul  Cevzi 
“Şeytanın Hiylələri” kitabında 12  qolunu  zikr edirlər.  Ğulət  Murciə  deyirlər  ki: İman – tək 
qəlbin bilmsidir. Onlara görə İblis, Firon bilirdi. Küfr isə Allahı bilməməkdir. Əməllər iman 
məfhumunun  içərisinə  daxil  deyildir.  Bu  zaman  həm  zahiri,  həm  də  qəlbi  əməllər  qəsd 
olunur.  Onlar  hər  ikisini  də  imandan  görmürlər.  Sələflər  isə  tək  qəlbi  əməlləri  imandan 
görməyəni  küfr  etmiş  saymışlar.  Murcuyə  Fuqaha  (Yəni:  İmam  Əbu  Hənifə  -  rahmətullahi 
aleyhi  -  və  yoldaşları)  belə  demir.  Murciyə  Fuqaha  –  qəlb  ilə  təsdiq,  dil  ilə  iqarar.  Zahiri 
əməllər iman məfhumuna daxil deyil. Gulət Murciyələrdən fərqli olaraq əməlləri bütünlüklə 
inkar  da  etmirlər.  Zahiri  əməllərin  olmaması  imana  təsir  etmir.  Sənin  qəlb  ilə  bilib  təsdiq 
etməyin  və  dil  ilə  iqrar  etməyin  onu  göstərir  ki,  sənin  imanın  Peyğəmbərlərin,  Mələklərin 
imanı  kimidir.  İmanın  bütöv  bir  şey  olduğunu  qəbul  etdikləri  üçün  artıb  azalmasını  da 
qəbul  etmirlər.  Kafirə  yaxşı  əməllərin  xeyiri  olmadığı  kimi,  möminə  də  günah  əməllərin 
təsiri yoxdur. 

 
19 
ziddir,  çünki  bəzi  alimlər  imamların  etiqadi  məsələlərdə  sözlərini 
bir  yerə  toplamışlar.  Məs:  Həllal,  İmam  Əhmədin  -  rahmətullahi 
aleyhi  -  etiqadını  toplayarkən  bir  kitaba,  Beyhəqi  “Cəmiun  Nusus 
Min Kəlamiş Şəfii” adlı əsərində İmam Şəfiinin - rahmətullahi aleyhi 
- sözlərini toplamışdır
26
. Bundan sonra İmam Əbu Cəfər ət-Təhavi - 
rahmətullahi  aleyhi  -  bütün  ümmətin  təqdirini  qazanan  nəfis  bir 
risalə  yazaraq  Sələfin,  İmam  Əbu  Hənifə  və  tələbələri  Əbu  Yusuf 
və  Muhəmməd  əş-Şeybaninin  əqidəsini  “Əqidətul  Təhaviyyə”  və 
ya  “Bəyanus  Sunnə”  kitabında  bəyan  etdi.  “Usulud  Din” 
məsələsində  Əbu  Hənifənin  etiqadı  digər  imamlardan  İman 
məsələsi  xaric  heç  bir  fərqi  yoxdur.  Təhavi  şərhinə  görə  isə  iman 
məsələsində  ixtilaf  Ləfzi ixtilafdır
27
.
  - 
deməli  İmamın sözləri  deyil 
ona nisbət edilən sözlərdir. 
 
 
Əqidəni Bilmək Ən Böyük Fiqhdir 
 
Həmd  aləmlərin  Rəbbinə,  Salat  və  salam  Peyğəmbərimiz 
Muhəmmədə – sallallahu aleyhi və səlləm – və onun ailə və əshabına 
olsun.  
İmam  Əbu  Bəkr  Muhəmməd  İbn  Muhəmməd  əl-Qasani,  Əbu 
Bəkr  Alaud-Din  Muhəmməd  İbn  Əhməd  əs-Səmərqəndidən 
rəvayət  etdi:  Bizə  Əbul  Muin  Meymun  İbn  Muhəmməd  Məqhuli 
ən-Nəsəfi, ona  əl-Fadl ləqəbli Əbu Abdullah əl-Huseyn İbn Əli əl-
Qaşqari,  ona  Əbu  Malik  Nasran  İbn  Nasr  əl-Huttəli,  ona  Əli  İbn 
Həsən İbn Muhəmməd əl-Qazzal, ona Əbul Həsən Əli İbn Əhməd 
əl-Farisi, ona Nusayr İbn Yəhyə əl-Fəqih xəbər verdi və dedi: Əbu 
Muti  Həkəm  İbn  Abdullah  əl-Bəlxinin  belə  dediyini  eşitdim:  Əbu 
Hənifəyə  -  rahmətullahi  aleyhi  -  Fiqhul  Əkbəri  (Böyük  Fiqh) 
haqqında soruşdum o da:  
                                                
26
 “Ləvamiul Ənva” 1/66.  
27
 Daha  geniş  məlumat  üçün  bax:  Muhəmməd  əl-Xumeyyis  “Əqidətu  İmam  Əbu  Hənifə  Fi 
Usulud Din”.  

 
20 
Əbu Hənifə dedi: Qiblə Əhlindən olan bir kimsəni hər hansı bir 
günahına  görə  təkfir  etməmək,  o  kimsəni  imandan  uzaqlaşdır-
mamaq,  mərufu  (yaxşılığı)  əmr  edib,  munkərdən  (qadağalardan) 
çəkindirmək,  sənin  üçün  təqdir  edilən  şeyin  sənə  mütləq  şəkildə 
icabət  edəcəyinə,  sənin  üçün  təqdir  olunmayanın  da  sənə  icabət 
etməyəcəyini  bilməyin,  Peyğəmbərin  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  – 
səhabələrindən  heç  birini  inkar  (nifrət)  etməmək,  birini  sevib 
digərini  sevməməyin,  Osman  və  Əlinin  –  radıyallahu  anhum  – 
durumunu Allaha həvalə etməyindir.  
Əbu Hənifə dedi: Dində (etiqadda) fiqh, əhkamda fiqhdən daha 
üstündür.  Kişinin  (insanın)  necə  ibadət  edəcəyini  öyrənməyə 
çalışması  və  ya  bilməsi  onun  üçün  bir  çox  elmləri  toplamasından 
daha xeyirlidir.  
Əbu Muti dedi: Mənə dinin ən fəzilətli olanından xəbər ver.  
Əbu  Hənifə  dedi:  Fiqhin  ən  fəzilətlisi,  kişinin  (insanın)  Uca 
Allaha  imanı,  şəriəti,  sünnətləri,  hədləri,  ümmətin  ittifaq  və 
ixtilafını bilməsidir.  
Əbu Muti: İmanın nə olduğunu mənə açıqla.  
Əbu  Hənifə:  Mənə  Əlqəmə  İbn  Mursəd,  Yəhyə  İbn  Yamərdan 
rəvayət  etdi  və  dedi:  İbn  Ömərə  –  radıyallahu  anhu  –  mənə  din 
(İslam)  nədir  xəbər  ver  dedim.  O  da  imana  sarıl  və  onu  öyrən  – 
dedi. Mən  iman nədir? Mənə öyrət –  dedim.  O: “...Əlimdən  tutub 
məni yaşlı bir insanın yanına apardı. Yanında oturddu və: Məndən 
imanın nə olduğunu soruşur – deyərək bu kimsənin Peyğəmbərlə – 
sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  birlikdə  Bədr  döyüşündə  iştirak 
edənlərdən  olduğunu  söylədi.  İbn  Ömər  –  radıyallahu  anhu  – 
sözünə davam edərək dedi: Mən Peyğəmbərin – sallallahu aleyhi və 
səlləm  –  yanında  idim,  bu  kimsədə  bizimlə  bərabər  idi.  Bu  vaxt 
gözəl saçları, başında əmmamə, çöl bədəvilərindən zənn etdiyimiz 
bir  nəfər  qarşımıza  çıxdı.  İnsanların  arasından  keçərək 
Peyğəmbərin  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  önündə  oturdu.  Ey 
Allahın  Elçisi!  İman  nədir?  Deyə  soruşdu.  Peyğəmbər:  “İman  – 
Allahdan başqa ibadətə layiq haqq ilah olmadığına, Muhəmmədin 

 
21 
Allahın  qulu  və  Rəsulu  olduğuna  şəhadət  gətirmək,  mələklərə, 
kitablara,  peyğəmbərlərinə,  Axirət  gününə,  Xeyir  və  şərrin  Uca 
Allahdan olduğuna inanmaqdır” deyə buyurdu. O, kimsə: “Doğru 
söylədin”  dedi.  Biz  bu  çöl  bədəvilərini  cahil  olmalarına 
baxmayaraq  Peyğəmbərin  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  sözlərini 
təsdiq  etməsinə  heyrət  etdik.  Sonra  o  kimsə:  “Ey  Allahın  Rəsulu! 
İslamın əlamətləri nədir?” dedi. Peyğəmbər: “Namaz qılmaq, zəkat 
vermək, Ramazan orucunu  tutmaq,  gücü  çatan  kimsə üçün  Həccə 
getmək və cünubdan dolayı qüsl etmək” deyə buyurdu. O, kimsə: 
“Doğru  söylədin”  dedi.  Biz  yenə  də  bədəvinin  soruşduğunun 
cavabını  bilir  kimi  Peyğəmbəri  – sallallahu aleyhi və səlləm –  təsdiq 
etməsinə heyrət etdik. O, kimsə: “Ey Allahın Rəsulu! Ehsan nədir?” 
deyə soruşdu.  Peyğəmbər:  “Ehsan  –  Allahı  görür  kimi ona ibadət 
etməyindir,  Sən  Onu  görməsən  də  belə  O  səni  görür”  deyə 
buyurdu. O, kimsə: “Doğru söylədin – dedi və ardıyca Qiyamətin 
nə  zaman  qopacağı  barədə  soruşdu.  Peyğəmbər:  “Bu  haqda 
soruşan  soruşulandan  çox  bilmir”  deyə  buyurdu.  Sonra  o,  kimsə 
ayağa  qalxaraq  insanlar  içərisində  itdi  və  biz  onu  bir  daha 
görmədik.  Peyğəmbər:  “Bu  gələn  Cəbrail  -  əleyhissəlam  -  idi.  Sizə 
dininizi öyrətmək üçün gəlmişdi” deyə buyurdu.  
 
Allahin Xəlq Etdiklərindən Bir Şeyi İnkar Edən Və 
Ya Dində Zəruri Bilinən Bir Şeyi İnkar Edən 
Barəsində Hökm
 
 
Əbu  Muti:  Bütün  bunlara  qəti  olaraq  inanan  və  (dili)  ilə  iqrar 
edən mömin olurmu? Deyə soruşdum.  
Əbu  Hənifə:  Bəli,  Bunu  iqrar  edən  (inanan)  bütün  İslamı  iqrar 
etmiş və inanmışdır və o kimsə mömindir.  
Əbu  Muti:  Əgər  Allahın  xəlq  etdiklərindən  bir  şeyi  inkar  edib: 
“Mən  bilmirəm  bunun  xaliqi  kimdir?”  deyərsə  nə  olar?  Deyə 
soruşdum.  

 
22 
Əbu  Hənifə:  O,  kimsə:  “Allah  hər  bir  şeyin  xaliqidir...”.  (əl-
Ənam 102) ayəsinə görə kafir olar. Sanki o, kimsə Allahdan başqa 
yaradıcı  vardır  –  deyir.  Necə  ki,  bir  kimsə:  Allahın  mənə  namazı, 
orucu  və  zəkatı  fərz  etdiyini  bilmirəm”  deyərsə  yenə  kafir  olar. 
Çünki  Allah:  “(Müsəlmanların  namazı  kimi)  namaz  qılın,  zəkat 
verin və rüku edənlərlə birlikdə rüku edin!”. (əl-Bəqərə 43, 83, 110). 
“Ey iman gətirənlər! Oruc tutmaq sizdən əvvəlki ümmətlərə vacib 
edildiyi  kimi,  sizə  də  vacib  edildi  ki,  (bunun  vasitəsilə)  siz  pis 
əməllərdən  çəkinəsiniz!”.  (əl-Bəqərə  183).  “Elə  isə  axşam-səhər 
(axşama  yetişəndə,  səhərə  çıxanda)  Allahı  təqdis  edib  şəninə 
təriflər  deyin!  (Axşam,  gecə  və  sübh  namazlarını  qılın!)  Göylərdə 
və yerdə həmd (şükür və tərif) yalnız Ona məxsusdur. Gün batanda 
da (günün sonuna yetişəndə də), gündüz də Onu təqdis edib şəninə 
təriflər  deyin!  (Zöhr  və  Əsr  namazlarını  qılın!)”.  (ər-Rum  17-18) 
deyə  buyurmuşdu. Əgər o  kimsə:  “Mən  bu  ayəyə  iman gətirirəm, 
lakin  Təvil  və  Təfsirini  bilmirəm”  deyərsə  kafir  olmaz.  Çünki  o 
kimsə  ayənin  Allah  tərəfindən  nazil  edildiyinə  iman  etmiş,  lakin 
təfsirində xəta etmişdir (Təfsirində xəta etmək insanı kafir etməz)”. 
Sirk diyarında yaşayan cahil kafir olmaz.  
Əbu  Muti:  Şirk  diyarında  yaşayan,  İslamı  ümumi  olaraq  qəbul 
edən,  lakin  (Allahın  əmr  etdiyi)  fərzlərindən  və  əməllərindən  heç 
birini  bilməyən,  Kitabı  və  İslamın  ayinlərindən  heç  birini  iqrar 
etmədiyi halda, lakin bununla bərabər Allahı və imanı qəbul edən, 
lakin  imanın  ayinlərini  iqrar  etməyərək  ölən  kimsə  mömin 
olurmu? Deyə soruşdum.  
Əbu Hənifə: Bəli – dedi. Mən: Hətta heç bir şey bilməyib, əməl 
etməyib,  yalnız  İmanı  qəbul  edib  ölürsə?  Deyə  soruşdum.  Əbu 
Hənifə: O, mömindir – dedi.  
 
İmam Əbu Hənifənin İmana Verdiyi Tərifi Və 
Əməllərin Allahın İstəməsinə Bağlı Olması
 
 
Əbu Muti: “Mənə imanın nə olduğunu açıqla?” dedim.  

 
23 
Əbu  Hənifə:  “İman  –  Allahdan  başqa  ibadətə  layiq  haqq  ilah 
olmadığına,  Onun  tək  olub  şəriki  olmadığına,  mələklərinə, 
kitablarına,  Peyğəmbərlərinə,  Cənnətə,  Cəhənnəmə,  Qiyamətə, 
Qədərin  Xeyir  və  Şərinə,  heç  kimsəyə  öz  əməlini  yaratmaq 
gücünün  verilmədiyinə,  Əməllərin  bütünlüklə  insanın  istəyi 
altında  olmadığına,  insanlar  onlar  üçün  yaradılmış  sonluğa  və 
onlar  üçün  nə  təqdir  olunmuşsa  ona  doğru  hərəkət  etmələrinə 
şəhadət etməyindir“ dedi.  
Əbu  Muti:  Əgər  bunun  hamısını  qəbul  edib,  lakin  hər  bir  şey 
mənim  öz  istəyimlədir:  “İstəyən  iman  etsin,  istəyən  kafir  olsun” 
ayəsinə  görə:  İstəsəm  iman  edərəm,  istəsəm  iman  etmərəm” 
deyərsə nə olar? Deyə soruşdum.  
Əbu Hənifə: “O, kimsə iddiasında yalançıdır. Allahın: “Xeyr, bu 
(Quran) bir öyüd-nəsihətdir! İstəyənlər ondan öyüd alar. Bununla 
belə,  Allah  istəməsə,  onlar  əsla  öyüd  ala  bilməzlər.  Qorxub 
çəkinməyə  də,  bağışlamağa  da  layiq  olan  ancaq  Odur!”.  (əl-
Mudəssir 54-56), “(Ey insanlar! Onu da bilin ki) Allah istəməsə, siz 
(bunu)  istəyə  bilməzsiniz.  (Ancaq  Allah  istəsə,  istəyə  bilərsiniz). 
Həqiqətən,  Allah  (hər  şeyi)  biləndir,  hikmət  sahibidir!”.  (əl-İnsan 
30)  ayətlərini  görmürsənmi?  O,  ki  qaldı:  “Və  de:  “Haqq 
Rəbbinizdəndir.  Kim  istəyir  inansın,  kim  də  istəyir  inanmasın 
(kafir olsun)".  (əl-Kəhf  29)  ayəsi  Vaid  (Təhdid,  hədə)  üçündür.  O, 
kimsə  bu  sözü  ilə  ayəni  inkar  etmədiyi  üçün  kafir  olmaz.  Ayənin 
nazil  olmasını  rədd  etməmiş,  fəqət  Təvilində  (təfsirində)  xəta 
etmişdir.  
Əbu  Muti:  Əgər  bir  kimsə  başına  gələn  müsibətdən  dolayı  bu 
sənə  Allahdan  olan  bir  imtahandır,  yoxsa  əməllərinə  görə 
olmuşdur”  deyə  soruşarsa.  Bu  Allahdan  mənə  olan  bir  imtahan 
deyildir – deyərsə kafir olurmu?  
Əbu Hənifə: Xeyr – dedi. Əbu Muti: “Nə üçün?” deyə soruşdu. 
Əbu  Hənifə:  “Çünki  Allah:  “(Ey  insan!)  Sənə  yetişən  hər  bir 
yaxşılıq Allahdandır, sənə üz verən hər bir pislik isə özündəndir...”. 
(ən-Nisa 79) buyurur. Yəni, pislik günahın səbəbilədir, mən də onu 

 
24 
günahın  səbəbilə  sənə  təqdir  etdim  deməkdir.  Necə  ki,  Allah 
buyurur: “Sizə üz verən hər bir müsibət öz əllərinizlə qazandığınız 
günahların  (etdiyiniz  əməllərin)  ucbatındandır!  (Bütün  bunlara 
baxmayaraq) Allah (günahlarınızın) çoxunu əfv edər”. (əş-Şura 30). 
Yəni,  günahlarınızın  səbəbilədir.  Necə  ki:  “Əgər  Allah  istəsəydi, 
sizi  (eynilə  dində  olan)  tək  bir  ümmət  edərdi.  (Allah)  dilədiyini 
zəlalətə  salar,  dilədiyini  isə  doğru  yola  yönəldər.  Sözsüz  ki, 
etdiyiniz  əməllərə  görə  sorğu-sual  olunacaqsınız”.  (ən-Nəhl  93). 
Lakin o, kimsə təvildə xəta etmişdir. “Bilin ki, Allah insanla onun 
qəlbi  arasındadır...”.  (əl-Ənfal  24).  Yəni,  möminlə  küfr  arasına, 
kafirlə iman arasına girər deməkdir (Yəni, onun istəyinə çatmasına 
mane ola bilər).  
 
İstitaa (Bacarıq, Qüdrət) Haqqında Söz 
 
Əbu  Hənifə:  “İstitaa  (bacarıq,  güc)  –  insanın  onun  səbəbilə 
günahları  etməsidir.  Həmçinin  qulun  xeyirli  işləri  etməsi  üçündə 
səbəbdir.  Qul, Allahın onda xəlq  etdiyi  İstitaaya görə  cavabdehlik 
daşıyır.  Hansıki  ondan  pis  işlərə  deyil,  xeyirli  işlərə  sətf  etməsini 
əmr etmişdi.  
Əbu Muti: “Əgər o: “Allah qullarını günah etməyə məcbur edir, 
daha  sonra  onları  günaha  görə  cəzalandırır  -  deyərsə  necə  cavab 
verilir” deyə soruşdum.  
Əbu Hənifə: O, kimsədən: Qul özü üçün fayda və zərər vermyə 
qadir  ola  bilərmi?  Deyə  soruş.  Əgər  xeyr,  çünki  onlar  itaət  və 
asiliklərdən başqa özləri üçün fayda və zərər (onun istəyi olmadan 
baş  verir)  mövzusunda  məcburdular”  deyərsə,  ona:  Allah  şəri 
yaratdımı?” deyə soruş. O buna: “Bəli” deyərsə öz iddiasından vaz 
keçmiş  olar.  Əgər:  Xeyr”  deyərsə,  bu  zaman  de:  “De:  "Sığınıram 
sübhün Rəbbinə! Yaratdıqlarının şərindən...”. (əl-Fələq 1-2) ayəsinə 
görə  kafir  olur.  Çünki  bu  ayə  Allahın  şəri  yaratdığından  xəbər 
verir.  

 
25 
Əbu Muti: Əgər o: Siz, Allah küfrü və imanı dilədi (küfr və iman 
Allahın diləməsi ilədir) demirsinizmi?” deyərsə və ona: Bəli, desək. 
O,  Yenə  də:  Allah:  “Mütləq  qüdrətindən  qorxub  çəkinməyə  layiq 
olan  da,  bağışlamağa  qadir  olan  da  Odur!”.  (əl-Mudəssir  56) 
buyurmurmu? Deyə soruşarsa və ona: Bəli, desək. O, da: Bu zaman 
Allah  küfrə  layiqdirmi?  (ona  qarşı  bu  qədər  küfrlər  edilir)” 
deyərsə, biz o kimsəyə qarşı nə cavab verə bilərik? Deyə soruşdum.  
Əbu  Hənifə:  “O  itaət  etmələrini  dilədiyi  kimsələrin  itaətinə 
layiqdir,  asilik  etmələrini  dilədiyi  kimsələrin  asiliklərinə  isə  layiq 
deyildir”.  Əgər  o:  Allah  özünə  qarşı  yalan  (şirk  və  küfr) 
söylənilməsini diləmədi” deyərsə, ondan soruş: “Allaha qarşı iftira 
(şirk,  küfr) insan  kəlamıdır,  yoxsa  yox?  Əgər o: Bəli,  deyərsə ona: 
“Adəmə  bütün  şeylərin  adlarını  öyrədən  kimdir?”  deyə  soruş. 
Əgər  o:  “Allah”  deyərsə  ona:  Küfr  -  kəlamdır,  yoxsa  yox?”  deyə 
soruş.  Əgər  o:  “Bəli,  deyərsə  ona:  Kafiri  kim  danışdırdı?  (Ona 
danışmaq imkanını, qüdrətini verən kimdir?)” Deyə soruş. Əgər o: 
“Allah”  deyə  cavab  versə  öz  fikrinə  qarşı  çıxmış  olar.  Çünki  Şirk 
kəlam  növündəndir.  Əgər  Allah  diləsəydi  onlara  şirk  sözünü 
danışdırmazdı.  Əbu  Muti:  Əgər  o:  Bir  kimsə  istəsə  edər,  istəsə 
etməz, istəsə yeyər, istəsə yeməz, istəsə içər, istəsə içməz” deyərsə, 
ondan:  Allah  İsrail  övladları  üçün  dənizi  keçmələrini,  Fironun 
boğulmasını  təqdir  etmədimi?  Deyə  soruş.  Əgər  o:  “Bəli,  deyərsə 
ondan:  Ola  bilərdimiki  Firon  dəstəsilə  birlikdə  Musanın  - 
əleyhissəlam - ardıyca getməsin, özü və dəstəsi suda boğularaq tələf 
olmasınlar?”  deyə  soruş.  Əgər:  Bəli,  deyərsə  kafir  olar,  Xeyr  – 
deyərsə  əvvəlki  sözünə  cavab  vermiş  olar.  Bizə  Əli  İbn  Əhməd, 
Nusayr İbn Yəhyədən, o da Əbu Mutunin belə dediyini nəql etdi. 
Əbu  Hənifə  deyir  ki,  bizə  Həmməd,  o  da  İbrahimdən,  o  da  Əbu 
AbdurRahmən  Abdullah  İbn  Məsud  -  radiyallahu  anhu  –  rəvayət 
edir  ki,  doğru  sözlü  və  doğruluğu  təsdiq  olunan  Peyğəmbər  – 
sallallahu  aleyhi  və  səlləm  -  bizə  buyurdu:  «Sizdən  hər  birinizin 
yaradılışı  anasının  bətnində  qırx  gün  nütfə
28
 şəklində  olaraq  bir 
                                                
28
 Nütfə – məni mənasındadır. Nütfə bəzən də saf su adlanır. 

 
26 
yerə  toplanılır.  Sonra  bu  müddət  qədər  aləqa
29
.  Sonra  bir o, qədər 
də mudğa
30
 şəklində bir yerə cəm olunur. Sonra onun (yanına) bir 
mələk göndərilir və (mələk) ona ruh üfürdükdən sonra dörd şeyi: 
“Ruzisini,  əcəlini,  əməlini,  bədbəxt  və  ya  xoşbəxt  olacağını» 
yazmaqla  əmr  olunur.  Ondan  başqa  heç  bir  haqq  ilah  olmayan 
Allaha  and  olsun  ki,  sizlərdən  biri  Cənnət  əhlinin  əməli  ilə  əməl 
edər  və  onunla  Cənnət  arasında  bir  arşınlıq  məsafə  qalarkən, 
kitab(-da  olan  qədər)  onun  əlehinə  irəli  keçər  o,  da  Cəhən-
nəmliklərin  əməli  ilə  əməl  edib  Cəhənnəmə  düşər.  Həmçinin 
sizdən  biri  Cəhənnəmliklərin  əməli  ilə  əməl  edər  və  onunla 
Cəhənnəm  arasında  bir  arşınlıq  məsafə  qalarkən  kitab(-da  olan 
qədər) onun leyhinə irəli keçər o, da Cənnət əhlinin əməli ilə əməl 
edib Cənnətə düşər»
31
.