Əhməd-Cabir smayıl oğlu Əhmədov

P  vitamini  –  rutin  və  ya  kapilyar-qan  damarlarının  di-
varlarını möhkəmlədən maddələr (flavonoidlər) kompleksi. 
P  vitamini  ilk  dəfə  1936-cı  ildə  limon  və  portağal  qabı-
ğ
ında tapılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, P vitamini kapillyar-
ların  keçiricilik  qabiliyyətini  artırır.  P  vitamini  askorbin  turşu-
sunun çox yayıldığı bitki mənşəli qida məhsullarında olur. Bitki 
mənşəli qida məhsullarında bioloji fəallığına görə, P vitamininə 
müvafiq gələn bir neçə  birləşmə – rutin, hesperidin, kversetin, 
antosianlar və katexinlər vardır. Bunlara flavonoidlər adı veril-
mişdir. 
P  vitamini  C  vitamini  ilə  birlikdə  toxumalarda  oksid-
ləşmə  proseslərini  fəallaşdırır,  dehidroaskorbin  turşusunu  L-
askorbin  turşusuna  bərpa  edir.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  sinqa 
xəstəliyi  ayrıca  C  vitamini  ilə  müalicə  edilmir,  qida  ilə  orqa-
nizmə mütləq P vitamini də qəbul olunmalıdır. P vitamini eyni 
zamanda C vitaminin oksidləşməsinin qarşısını alır. 
Bitki  mənşəli  məhsullarda  P  vitamini  xassəli  maddələr-
dən  –  rutin  qarabaşaq  yarpaqlarından,  hesperidin  (sitrin)  sitrus 
meyvələrinin  qabığından,  katexinlər  (pirokatexin)  çay  yarpa-
ğ
ından alınmışdır. Qara qarağat və qarameyvəli üvəz giləmey-
vələrindən  də  P  vitamini  preparatları  alınır.  Məhsulların  sax-
lanılması və emalı zamanı P vitaminli maddələr yaxşı qalır. 
Bitki  mənşəli  məhsullarda  P  vitamini  fəallığında  olan 
maddələrin  mq%-lə  miqdarı  aşağıdakı  kimidir:  qara  meyvəli 
 
46
üvəz  –  2000;  qara  qarağat  –  1000;  itburnu  –  680;  portağal  və 
limon – 500; quşüzümü – 240-330; çiyələk – 150-172; üzüm – 
290-430;  alma  –  10-70;  çuğundur  –  3775;  kələm  –  10-69; 
yerkökü – 50-100; kartof – 15-35. 
P vitamininə gündəlik tələbat orta hesabla 35-40 mq-dır. 
B
12
  vitamini – siankobalamin və  ya  antianemik vitamin 
(C
63
H
90
N
14
O
14
PC
O
).  B
12
  vitamini  tünd  qırmızı  rəngli,  suda 
asanlıqla həll olan kristallik maddədir. Tərkibində metal atomu 
(C
O
 – 4,5%) olan yeganə vitamindir. Molekulunda həm sian və 
amin qrupu və həm də kobalt atomu olduğundan B
12
 vitamininə 
siankobolamin deyilir. B
12
 vitamini xolin, kreatin, nuklein tur-
ş
uları və s.-nin sintezində iştirak edən fermentlərdən bir qrupu-
nun tərkibinə daxildir. 
B
12
  vitamini  çatışmadıqda  qanazlığı  baş  verir,  qidanın 
həzmi, o cümlədən zülalların, yağların və karbohidratların mü-
badiləsi pozulur. Qanazlığının profilaktikasına qarşı ən fəal pre-
paratdır.  B
12
  vitamini  bitkilərdə  olmur,  bir  qrup  mikroorqa-
nizmlər tərəfindən sintez olunur.  nsanların və heyvanların ba-
ğ
ırsağqındakı  mikroflora  tərəfindən  sintez  olunan  B
12
  vitamini 
ə
sasən qaraciyərdə, böyrəkdə və bağırsaq divarlarında toplanır. 
nsan  orqanizmi,  əsasən  qaraciyər,  böyrək,  ət  və  süd  məhsul-
larında  olan  B
12
  vitamini  ilə  təchiz  edilir.  100  q  ərzaq  məh-
sullarında B
12
 vitamini mkq-la miqdarı aşağıdakı kimidir: mal əti 
– 2-8; malın qaraciyəri – 20-50; böyrək – 50-130; ürək – 25; süd – 
0,2-0,6; pendir – 1,4-3,6; yumurta sarısı – 1,2; siyənək – 11. 
B
12
 vitamininə gündəlik tələbat orta hesabla 2-5 mkq-dır. 
B
9
 vitamini – fol turşusu, folasin (C
19
H
19
O
6
N
7
). Ilk dəfə 
bu  vitamin  1940-cı  ildə  cücələr  üzərində  aparılan  tədqiqatlar 
nəticəsində  müəyyən  edilmişdir.  Ona  görə  də  B
c
  vitamini  ad-
lanırdı.  1945-ci  ildə  B
c
  vitamini  ilə  ispanaqda  tapılan  fol  tur-
ş
usunun  eyni  olduğu  müəyyən  edilir.  Bitkilərin  yarpağında 
daha  çox  olduğu  üçün  (latınca  folium  –  yarpaq  deməkdir)  fol 
turşusu  adlanır.  Fol  turşusu  purin  və  pirimidin  birləşmələrinə, 
habelə  bəzi  aminturşuların  (serin,  metionin)  sintezində  iştirak 

 
47
edən  fermentlərin  tərkibindədir.  B
12
  vitamini  ilə  birlikdə 
qanyaranması prosesində iştirak edir. 
100  q  ərzaq  məhsulunda  fol  turşusunun  mkq-la  miqdarı 
aşağıdakı  kimidir:  qara  malın  qaraciyəri  –  160;  böyrək  –  45; 
mal əti – 10; süd – 4; yumurta – 13; kahı – 40; cəfəri – 117; is-
panaq – 53; pomidor – 11; baş soğan – 5; limon – 3; preslənmiş 
çörəkçilik mayası – 1080; pivə mayası – 1470. Fol turşusu ba-
ğ
ırsaq  mikroflorası  tərəfindən  sintez  olunduğu  üçün  gündəlik 
tələbat  dəqiq  müəyyən  edilməmişdir.  Təxmini  norma  gündə 
0,2-0,4 mq-dır. 
B
3
 vitamini – pantoten turşusu (C
9
H
17
O
5
N), antidermatit 
amili, bitki və heyvan mənşəli məhsullarda geniş yayıldığı üçün 
pantoten turşusu adlandırılmışdır (latınca pantoten – hər yerdə). 
Bu vitamin 1933-cü ildə düyü kəpəyindən alınmışdır. Suda və 
sirkə turşusunda yaxşı, efirdə isə zəif həll olan açıq sarı rəngli 
yağabənzər maddədir. Işığa və oksigenə qarşı davamlıdır. 
Alfatik  turşular,  steoridlər,  asetil  xolin  və  bir  çox  başqa 
birləşmələrin  sintez  olunmasında  iştirak  edən  A  kofermentinin 
tərkibinə  daxildir.  Çatışmadıqda  qaraciyərdə  və  böyrəklərdə 
degenerasiya müşahidə edilir. Bağırsaq mikroflorası tərəfindən 
sintez  olunduğu  üçün  bu  vitaminin  çatışmazlığı  kəskin  hiss 
olunmur. 
Ə
rzaq məhsullarında mq%-lə miqdarı aşağıdakı kimidir: 
ə
t  –  0,7;  qoyunun  qaraciyəri  –  30,0;  yumurta  –  1,5-2,7;  süd  – 
0,3; pendir – 0,5; kartof – 0,6; tərəvəz – 0,3; göy noxud – 0,7; 
çörək – 0,8; yarma – 0,6. 
nsan  orqanizminin  B
3
  vitamininə  gündəlik  tələbatı  10 
mq-dır. Insan bu vitaminə çatışmazlıq hiss etmir. Çünki həmin 
vitamin  bağırsaqlardakı  mikroorqanizmlər  tərəfindən  də  sintez 
olunur və mənimsənilir. 
H vitamini – biotin (antiseboreya). Mayaların inkişafına 
və bir çox mikroorqanizmlərə təsir edir. Çatışmadıqda dəri xəs-
təliyi  (dermatit)  və  tüklərin  tökülməsi  müşahidə  edilir.  Orqa-
nizmdə gedən yağ mübadiləsində iştirak edir. 
 
48
Biotin suda yaxşı, spirtdə zəif həll olan iynəvarı kristallik 
maddədir.  O,  yağ  turşularının  sintezinin  aralıq  mərhələlərində 
iştirak edən fermentlər sisteminin kofermentidir. Oksigen mole-
kulunun təsirinə qarşı davamlıdır, lakin qeyri-üzvi turşuların və 
qələvilərin təsirindən parçalanır. 
Biotin  həm  bitki  və  həm  də  heyvanat  mənşəli  məhsul-
larda  var.  Ərzaq  məhsullarının  100  q-da  mkq-la  biotinin  miq-
darı belədir: malın qaraciyəri – 200; ət – 5; toyuq yumurtası – 
9; süd – 5; çörək – 2-5; düyü – 12; gül kələm – 17; tərəvəzlər – 
2-4; kartof – 0,5-1. 
nsanın bu vitaminə gündəlik tələbi 150-200 mkq-dır. 
 
YAĞDA  HƏLLOLAN  V TAM NLƏR 
 
A  vitamini (retinol, akseroftol). Bu qrupa daxil olan iki 
vitamin  məlumdur:  A
1
  və  A
2
.  Bunlar  biri  digərindən  fiziki-
kimyəvi  xassəsinə  və  fəallığına  görə  fərqlənir.  A
1
  vitamini 
(retinol)  biratomlu  doymamış  tsiklik  spirtdir  (C
20
H
29
OH). 
Normal şəraitdə açıq sarı rəngli kristallik maddədir. 63-64
0
C-də 
ə
riyir. A
1
 vitamini molekulunda 
β
 - ionon halqası və iki ədəd 
izopren (metilbutadien) qalığı vardır. Şirin su hövzələrində ya-
ş
ayan  balıqların  yağında  bioloji  təsirinə  görə  retinola  oxşayan 
bir  maddə  tapılmışdır.  Fəallığı  A
1
  vitaminin  40%-i  qədərdir. 
Molekulunda  bir  ədəd  artıq  ikiqat  rabitə  olduğundan  de-
hidroretinol – A
2
 vitamini – C
20
H
27
OH adlanır. 
A vitamini çatışmadıqda böyüməkdə olan orqanizm inki-
ş
afdan  qalır,  dəri  və  selikli  qişalar  quruyur,  dərinin  qabıqlan-
ması və ümumi arıqlama müşahidə edilir. Erkən meydana çıxan 
ə
lamətlərdən biri toyuq və ya gecə korluğudur (hemeraqoniya). 
Bu  vitamin  çatışmadıqda  orqanizmin  infeksion  xəstəliklərə 
qarşı müqaviməti zəifləyir. Normal halda insan qanında 60-165 
mkq%-ə  qədər  karotin  (provitamin  A)  olur.  A  hipovitaminozu 
zamanı karotinin miqdarı kəskin surətdə azalır. 

 
49
A  vitamini  heyvanat  mənşəli  məhsullarda  rast  gəlinir. 
Lakin bu vitaminə tələbat bitki mənşəli məhsullarda olan sarım-
tıl-narıncı rəngli karotinin (provitamin A) hesabına ödənilir. 
nsanların  və  heyvanların  orqanizmində 
−
α
 
−
β
 və 
γ
 
karotindən A vitamini əmələ gəlir. Təbiətdə ən çox  −
β
 karotin 
yayılmışdır.  Yerköküdə  olan  karotinin  90%-i 
−
β
 karotindir. 
Orqanizmdə karotin qaraciyər və bağırsaqlarda olan karotinaza 
fermentinin təsiri altında iki molekul A vitamininə parçalanır. 
 
C
40
H
56
 + 2H
2
O → 2C
20
H
29
OH 
 
Karotinin müxtəlif növləri biri digərindən tərkibinə daxil 
olan 
β
 -  ionon  halqalarına  görə  fərqlənir.  Belə  ki, 
β
 -  ka-
rotinin  molekulunda  iki 
β
 -  ionon  halqası; 
α
 -  və 
γ
 -  karo-
tinlərdə  isə  bir 
β
 -  ionon  halqası  vardır.  Ona  görə  də 
β
 -  ka-
rotin parçalandıqda iki molekul A vitamini; 
α
 - və 
γ
 - karotin 
parçalandıqda isə bir molekul A vitamini əmələ gəlir. 
Sənayedə  karotini  qırmızı  yerköküdən  və  karotinlə 
zəngin olan qabaq sortlarından alırlar. 
Qarğıdalıdan,  narıngi  və  portağalın  qabığından  və  buğ-
dadan  alınan  karotinoidlər  də  A  vitaminin  provitaminləridir. 
Bunların da tərkibində 
β
 - ionon və izopren qalıqları olur. 
Oksigensiz  şəraitdə  A  vitamini  və  karotin  120-130
0
C-yə 
qədər qızdırıldıqda onların tərkibi və bioloji xassələri dəyişmir. 
Oksigenli şəraitdə isə 4 saat ərzində 100
0
C-də vitamin A tama-
minə parçalanır. Məhsulları açıq havada qurutduqda A vitamini 
və karotin parçalanır. 
Yeyinti  məhsullarında  A  vitamini  və  karotinin  miqdarı 
(mq%-lə)  aşağıdakı  kimidir:  A  vitamini  balıq  yağında  –  19; 
kərəyağında – 0,5; süddə – 0,02; malın qaraciyərində – 0,2; yu-
murtada  –  0,4.  Karotin  –  qırmızı  yerköküdə  –  9,0;  sarı  yer-
köküdə – 1,1; kahıda – 1,8; kələmdə – 0,4; göy soğanda – 6,0; 
ispanaqda  –  4,5;  turşəngdə  –  2,5;  pomidorda  –  1,2;  almada  – 
 
50
0,03  mq%-dir.  Göründüyü  kimi,  yerkökü,  göy  soğan,  ispanaq 
və turşəng provitamin A ilə zəngindir. 
Retinol preparatları treska balıqlarının qaraciyərindən ha-
zırlanır.  1  q  balıq  yağında  350  BV  (beynəlxalq  vahid)  A  vi-
tamini var. 
Orqanizmin  A  vitamininə  gündəlik  tələbatı  1,0-2,5  mq-
dır. A vitamininə olan tələbatın 1/3 hissəsi həmin vitamin olan 
məhsulların  hesabına,  2/3  hissəsi  isə  karotin  hesabına  ödənil-
məlidir. Ölkəmizdə hipovitaminozun profilaktikası üçün yeyinti 
yağlarının  (marqarin  və  mətbəx  yağlarının)  100  q-a  2  mq 
hesabı ilə A vitamini preparatı qatılır. Isti sexlərdə çalışan fəh-
lələrin gündəlik qida rasionuna 2 mq A vitamini əlavə edilir. 
D  vitamini  –  kalsiferol,  antiraxit  vitamini.  Bu  vitamin 
qidada kalsiumun assimilyasiyasını artırır, böyrəklərdə fosforun 
reabsorbsiyasını  gücləndirir,  sümüklərin  əmələ  gəlməsi  və 
möhkəmlənməsi  üçün  lazımdır.  D  vitamini  çatışmadıqda  kal-
sium və fosfor mübadiləsi pozulur, raxit xəstəliyi baş verir. Nə-
ticədə sümük toxumasında kalsium hidrofosfatın toplanması çə-
tinləşir, sümükdə minerallı maddələrin miqdarı azalır, sümüklər 
yumşalır  və  asanlıqla  əyilir.  D  vitaminin  müxtəlifliklərinin  – 
D
2
, D
3
, D
4
, D
5
, D
6
, D
7
 quruluşu bir-birinə yaxın, bioloji fəallığı 
isə müxtəlifdir. Ən geniş yayılmış sterolların törəməsi olan D
2
 
və D
3
 vitaminləridir (C
28
H
44
O və C
27
H
44
O). 
Sterolların  əsas  nümayəndəsi  olan  erqosterola  ultrabə-
növşəyi şüalarla təsir etdikdə D
2
 vitamininə (erqokalsiferol), 7-
dehidroxolesterinə  təsir  etdikdə  isə  D
3
  vitamininə  (xolekal-
siferol) çevrilir. Ona görə də sterollara provitamin D deyilir. D
3
 
vitamini  D
2
  vitamininə  nisbətən  insan  orqanizminə  fəal  təsir 
göstərir.  Ərzaq  məhsullarından  D  vitamini  ilə  zəngin  olanları, 
ə
sasən  heyvanat  mənşəli  məhsullardır.  100  q  məhsulda  mkq 
hesabı  ilə  D  vitaminin  miqdarı  aşağıdakı  kimidir:  treska  ba-
lığının  qaraciyəri  –  125-750;  malın  qaraciyəri  –  0,2-1,2; 
yumurta sarısı: qışda – 3,5; yayda – 12,5; kərəyağı: qışda – 0,3-

 
51
0,5;  yayda  –  1,2;  ultrabənövşəyi  şüalarla  emal  edilmiş  bitki 
yağı – 25-50; quru pivə mayası – 2500-12500. 
Təcrübələr göstərir ki, yay fəslində südün və kərəyağının 
tərkibində  D  vitamininin  miqdarı  çox  olur.  Gün  işığında  olan 
ultrabənövşəyi  şüalar  heyvan  orqanizmində  sterinlərin  D 
vitamininə çevrilməsini sürətləndirir. 
D vitamininin miqdarını ifadə etmək üçün beynəlxalq va-
hid olaraq erqokalsiferolun 0,025 mikroqramı qəbul edilmişdir. 
Gündəlik  tələbat  400  beynəlxalq  vahidə  və  yaxud  10  mkq-a 
bərabərdir.  Uşaqların  D  vitamininə  gündəlik  tələbatı  yaşlılara 
nisbətən 2-2,5 dəfə çoxdur. Yaşlı adamlar gün işığı altında çox 
qaldıqlarına  görə,  onların  D  vitamininə  qarşı  tələbatı,  başlıca 
olaraq daxili ehtiyatlar hesabına ödənilir. 
E  vitamini  –  tokoferol  (C
29
H
50
O
2
).  Bu  vitamin  hücey-
rənin  lipoid  maddələrini  oksidləşmədən  qoruyur.  E  vitamini 
heyvanlarda  uzun  müddət  çatışmadıqda  əzələ  distrofiyasına, 
qısırlığa səbəb ola bilir. Bu maddəni ilk dəfə 1936-cı ildə Evans 
buğdanın  rüşeymindəki  yağın  tərkibində  tapmışdır.  Tokoferol 
yunanca tokos – doğuş, phero – törətmək mənasını daşıyır. Ona 
görə də E vitamini nəsil vitamini də adlanır. 
1938-ci ildə isə Emerson quruluşca bir-birinə oxşayan və 
bioloji  təsirinə  görə  fərqlənən  3  maddə  - 
−
α
, 
−
β
 və  −
γ
 to-
koferollar  əldə  etdi. 
−
α
 tokoferolun  vitamin  aktivliyi 
−
β
 
tokoferoldan 2,5 dəfə çoxdur. 
Tokoferollar yağlı maye olub bitki yağında, etil spirtində 
yaxşı  həll  olur.  E  vitamini  istiliyə  davamlıdır.  Oksigensiz 
şə
raitdə  170-200
0
C  kimi  qızdırdıqda  parçalanır,  lakin  ultra-
bənövşəyi  şüaların  təsirindən  parçalanmır.  Antioksidant  kimi 
yağların  oksidləşməsinin  qarşısını  almaq  üçün  tətbiq  edilir.  E 
vitamini  ən  çox  dənli  bitkilərin  rüşeymindəki  yağda  və  bitki 
yağlarında  vardır.  E  vitamininin  mq%-lə  miqdarı  aşağıdakı 
kimidir: buğda rüşeymi – 25; qarğıdalı rüşeymi – 15-25; vələ-
mir – 18-20; çovdar – 10; təzə tərəvəz – 1,5-2,0; süd – 0,1-0,5; 
kərəyağı  –  1,5-2,5;  yumurta  -  1-3;  günəbaxan  yağı  –  60;  soya 
 
52
yağı  –  120;  qarğıdalı  yağı  –  100.  Gündəlik  tələbat  12-15  mq-
dır. 
K  vitamini  –  filloxinon.  Qaraciyərdə  protrombinin  sin-
tezini  sürətləndirir,  qanın  laxtalanma  qabiliyyətini  artırır.  Belə 
güman  edilir  ki,  K  vitamini  protrombinin  sintezində  iştirak 
edən  fermentin  aktiv  qrupudur.  Insanların  qidasında  K  vita-
minin  olmaması  avitaminozun  əmələ  gəlməsi  ilə  nəticələnmir. 
Çünki  K  vitamini  normal  bağırsaq  florasını  təşkil  edən  mik-
roorqanizmlər  (E.Coli)  tərəfindən  sintez  olunur.  Əgər  həddin-
dən  artıq  antibiotiklər  qəbul  edilirsə,  bağırsaqlarda  yaşayan 
bakteriyalar  tələf  olurlar.  Belə  hallarda  K  vitaminin  sintezi 
pozulur. K vitamini K
1
, K
2
 və K
3
 müxtəlifliyində olur. Bunlar 
metilnaftoxinonun  törəmələridir.  Bitkilərdə  K
1
  vitamini  hey-
vanat  mənşəli  məhsullarda  K
2
  vitamini  olur.  K
1
  vitamini  – 
filloxinon – C
31
H
46
O ilk dəfə yoncadan alınmışdır. K
2
 vitamini 
C
41
H
56
O
2
  –  farnoxinon  iylənmiş  balıq  unundan  alınmışdır.  K
1
 
və K
2
 vitaminlərinin kimyəvi təbiətini 1939-cu ildə  sveç alimi 
Karrer  müəyyənləşdirib.  K
1
  vitamini  K
2
  vitamininə  nisbətən  2 
dəfə  aktivdir.  K
1
  vitamini  rəngsiz  yağlı  mayedir,  K
2
  vitamini 
isə  açıq  sarı  rəngli  kristallik  maddədir.  Hər  ikisi  suda  həll 
olmur, üzvi həlledicilərdə həll olur. 
1942-ci  ildə  A.V.Palladin  yüksək  aktivliyə  malik  suda 
həll  olan  K
3
  vitamini  –  C
11
H
8
O
2
  almışdır.  K
3
  vitamini  məh-
luluna  natrium-bisulfat  əlavə  etməklə  A.V.Palladin  suda  həll 
olan birləşmə –  vikasol  əldə etdi.  Vikasolun təsiri K
1
 vitamini 
kimidir,  ancaq  ondan  ikiqat  fəaldır.  Müasir  tibbdə  K
3
  vitami-
nindən qanaxmalara qarşı, mədə və onikibarmaq bağırsaq yara-
sının  müalicəsində,  xəstələri  cərrahiyyə  əməliyyatına  hazır-
ladıqda geniş istifadə olunur. 
Müxtəlif  məhsullarda  K  vitaminin  miqdarı  mq%-lə  aşa-
ğ
ıdakı  kimidir:  göy  noxud  –  0,1-0,3;  çiyələk  –  0,12;  kartof  – 
0,08;  pomidor  –  0,4;  ispanaq  –  4,5;  ət  –  0,15;  donuzun  qa-
raciyəri  –  0,6.  Orqanizmin  bu  vitaminə  olan  tələbatı  dəqiq 
müəyyən  edilməmişdir,  çünki  K  vitamini  bağırsaqlarda  da 

 
53
sintez  olunur.  Orta  yaşlıların  bu  vitaminə  təxmini  tələbatı 
gündə 0,2-0,3 mq-dır. 
 
V TAM NƏBƏNZƏR  MADDƏLƏR 
 
B
15
  vitamini  –  panqam  turşusu  –  C
10
H
19
O
8
N.  1950-ci 
ildə Tomiyama öküzün qaraciyər ekstraktında B
12
 vitaminindən 
fərqli  naməlum  bir  maddə  aşkar  edərək,  onu  B
15
  vitamini  ad-
landırdı.  1951-ci  ildə  Krebs  ərik  toxumu  ekstraktından  bioloji 
fəal maddə alaraq, ona panqam turşusu adı verdi. Sonralar düyü 
kəpəyinin,  pivə  mayasının,  at  qaraciyərinin  tərkibindən  də 
panqam  turşusu  alındı  və  B
15
  vitamini  ilə  panqam  turşusunun 
eyni  maddə  olduğu  sübut  edildi.  Panqam  turşusu  ürək-damar 
sisteminin  fəaliyyətinə,  lipid  mübadiləsinə,  hipoviz  və  böy-
rəküstü  vəzilərin  funksiyasına  müsbət  təsir  göstərir.  Oksigen 
mübadiləsini artırır, xolin və metionin biosintezinin normal get-
məsinə şərait yaradır. Panqam turşusunun kalium duzu preparat 
şə
klində  təbabətdə  geniş  tətbiq  olunur.  Ağ  kristallik  maddə 
olub suda yaxşı həll olur. B
15
 vitaminin gündəlik norması 2 mq-
a  qədərdir.  Adından  məlum  olduğu  kimi,  (pan  –  hər  yerdə, 
qami
  -  ailə)  təbiətdə  və  yeyinti  məhsullarında  geniş  yayılmış 
maddədir.  Bəzi  mənbələrdə  B
15
  suda  həll  olan  vitamin  kimi 
səciyyələndirilir. 
Paraaminobenzoy  turşusu  –  (PAB)  C
7
H
7
O
2
N  (piq-
mentasiya amili). Bəzi bakteriyalar üçün böyümə amili adlanır. 
Heyvan  və  bitkinin  toxuma  və  hüceyrələrinin  tərkib  hissəsinə 
daxildir.  Heyvanların  qidasında  çatışmadıqda  tüklərin  ağarma-
sına səbəb olur.  nsan orqanizmi üçün paraaminobenzoy turşu-
sunun  əhəmiyyəti  tam  müəyyən  edilməmişdir.  Fol  turşusunun 
tərkibinə  bir  komponent  kimi  daxildir.  Təbiətdə  paraamino-
benzoy  turşusu  sərbəst,  asetilləşmiş  formada  və  ya  peptid 
birləşmələri  şəklində  rast  gəlinir.  Ərzaq  məhsullarının  100  q-
nın tərkibində mkq-la aşağıdakı kimidir: mal əti – 65; donuz əti 
– 80; malın qaraciyəri – 250; toyuq yumurtası – 40; inək südü – 
 
54
10; ispanaq – 60; kartof – 36; yerkökü – 22. Insanın paraamin-
benzoy turşusuna tələbi hələlik müəyyən edilməmişdir. 
nozit – C
6
H
12
O
6
 (mezoinozit, mioinozit) – 1848-ci ildə 
Libix  tərəfindən  ət  suyundan  alınmışdır.  1850-ci  ildə  Şerer  bu 
maddəni  kristallik  şəkildə  əldə  etmiş  və  şirin  olduğunu  nəzərə 
alaraq, ona ət şəkəri və ya inozit adı vermişdir. Altıatomlu tsik-
lik spirtdir. 
Qida  vasitəsilə  inozitin  orqanizmə  daxil  edilməsinin  zə-
ruriliyi  yalnız siçan və siçovullar üzərində aparılan təcrübələrə 
ə
sasən  müəyyən  edilmişdir.  Tərkibi  məlum  olan  bütün  vita-
minlər  qatılmış  sintetik  qidalarla  yemlənən  siçanların  tükləri 
tökülür və inkişafdan qalır. Lakin qaraciyər ekstraktı heyvanları 
sağaldır. Təcrübələr vasitəsilə müəyyən edilmişdir ki, qaraciyər 
ekstraktında  belə  heyvanlara  müalicəvi  təsir  göstərən  maddə 
inozitdir. Ətin, qaraciyərin, böyrəyin, beynin və bəzi balıqların 
ə
tində vardır. 
nozitin  insanlar  üçün  vitamin  vəzifəsi  daşıması  hələlik 
mübahisəlidir. 
U  vitamini  (S  -  metilmetionin).  1949-cu  ildə  Çiney  ilk 
dəfə  olaraq  kələm  şirəsinin  mədə  və  onikibarmaq  bağırsağın 
peptid  xoralarına  müalicəvi  təsir  göstərdiyi  müəyyən  etmişdir. 
Bu  vitaminin  adı  latın  dilində  olan  ulcus  –  xora  sözünün  baş 
hərfidir.  Həzm  vəzifələrinin  normal  fəaliyyətinə,  yaraların 
sağalması  və  epitel  toxumaların  əmələ  gəlməsinə  müsbət  təsir 
göstərir. 
Mak Rori U vitaminin kristallik bromlu duzları şəklində 
ə
ldə etmiş, onun S – metilmetionin-sulfat olduğunu sübuta ye-
tirmişdir. 1972-ci ildən bu maddə dərman preparatı kimi isteh-
sal edilir. U vitamini xolinin endogen sintezini sürətləndirməklə 
orqanizmə  lipotron  təsir  göstərir.  Ağbaş  kələmdə  –  85;  yer-
köküdə  –  36;  pomidorda  –  48;  qulançarda
 
–  100-160  mq%  U 
vitamini vardır. Kərəviz və ispanaqda da təsadüf olunur. 
Ubixinon (koenzim Q). Canlı orqanizmdə çox geniş ya-
yılmış  kofermentdir.  Toxuma  və  hüceyrələrdə  təsadüf  edilir. 

 
55
Suda həll olmayan, 49
0
C-də əriyən neytral lipiddir. Ubixinonun 
avitaminozu müşahidə edilməyib. Çünki bu bioloji fəal maddə 
insan  orqanizmində  mevalon  turşusundan,  fenilalanin  və 
triozinin mübadilə məhsullarından sintez olunur. Bəzi xassələ-
rinə görə vitaminlərə oxşardır. Ubixinon E vitaminin çatışmaz-
lığı  hallarında  bəzən  onu  əvəz  edir.  Əzələ  distrofiyası  və  ürək 
fəaliyyətinin çatışmazlığı hallarında da şəfaverici təsir göstərir. 
Ürək əzələsinin hər q-da 53 mq, qaraciyərdə 410 mq Ubixinon 
olur.