Ekologik qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik

2. Ekologik qonun hujjatlarni buzganlik uchun intizomiy va moddiy javobgarlik.
Ekologik qonun hujjatlarni buzganlik uchun intizomiy javobgarlik korxona, tashkilot va muassasalar bilan mehnat munosabatlarida bo`lgan shaxslarga nisbatan qo`llaniladi. Ekologik huquqbuzarlik uchun intizomiy choralar qo`llash uchun xodimlarga tabiiy resurslardan foydalanish va ularni muhofaza etish vazifalari yuklatilgan bo`lishi lozim. Ushbu vazifalar mehnat shartnomalarida yoki mehnat majburiyatlarni taqsimlovchi boshqa hujjatlarda, masalan, mansab yo`riqnomasida o`z aksini topishi lozim. Xodim atrof tabiiy muhitga zararli moddalar chiqarish hisobini noto`g`ri yuritganligi, tozalash uskunalaridan foydalanish qoidalarini buzganligi va boshqa mehnat vazifalari bilan bog`liq bo`lgan ekologik majburiyatlarni bajarmaganligi uchun intizomiy javobgarlikka tortiladi.

O`zbekiston Respublikasing Mehnat kodeksini 181-moddasiga muvofiq mehnat intizomini buzganlik uchun quyidagi jazo choralari qo`llaniladi: xayfsan; o`rtacha oylik ish haqining o`ttiz foizidan ortiq bo`lmagan miqdorida jarima; ichki mehnat tartibi qoidalarida nazarda tutilgan hollarda xodimga o`rtacha oylik ish haqining ellik foizidan ortiq bo`lmagan miqdorida jarima solish; mehnat shartnomasini bekor qilish. Mazkur Kodeksda nazarda tutilmagan intizomiy jazo choralarini qo`llashi taqiqlanadi. Mehnat kodeksining 180-moddasi to`rtinchi qismiga muvofiq intizomiy jazo amal qilib turgan muddat mobaynida xodimga nisbatan rag`batlantirish choralari qo`llanilmaslik belgilangan. Bu muddat, O`zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksini 183-moddasiga muvofiq, agar ushbu jazo bir yil o`tmasdan oldin ish beruvchi tomonidan olib tashlanmagan bo`lmasa, bir yildan oshib ketishi mumkin emas.

Intizomiy jazo choralari korxona, tashkilot, muassasa rahbari yoki ustavda belgilangan boshqa shaxs yoki organ (mulkdor, kollegial organ) tomonidan qo`llaniladi (Mehnat kodeksining 82, 182-moddalari). Intizomiy jazo chorasini qo`llash tartibi quyidagilardan iborat: jazo qo`llanilishidan avval xodimdan yozma ravishda tushuntirish xati olinadi; nojo`ya xatti-harakatining og`irligi, qaysi vaziyatda sodir etilganligi, xodimning oldingi ish faoliyati va xulq-atvori inobatga oliniladi; har bir nojo`ya xatti-harakat uchun faqat bitta intizomiy jazo qo`llanilishi mumkin; agar O`zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksida boshqa muddat ko`rsatilgan bo`lmasa, nojo`ya xatti-harakat aniqlangandan keyin bir oy ichida ushbu jazo qo`llanilishi mumkin.

Intizomiy jazo chorasi berilganligi to`g`risidagi buyruq yoki qaror xodimga yozma ravishda ma'lum qilinadi va u tanishganligi to`g`risida uning nusxasiga imzo qo`yadi. Intizomiy jazo chorasi berilganligi to`g`risidagi qaror ustidan O`zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksini 184-moddasida belgilangan tartibda shikoyat qilishi mumkin.

Atrof tabiiy muhitga ekologik talablar buzilishi oqibatida yetkazilgan zarar aybdor shaxsdan undiriladi. Agar zarar yetkazuvchi yuridik shaxs bo`lsa, u zararni qoplash majburiyati bilan birga, ushbu zarar yetkazilishiga bevosita aybdor xodimni moddiy javobgarlikka tortish huquqiga ega bo`ladi.

Korxona, tashkilot, muassasaning atrof tabiiy muhitga zarar yetkazilishida aybdor bo`lgan xodimining moddiy javobgarligining fuqarolik qonun hujjatlarida belgilangan mulkiy javobgarlikdan farqlash lozim. Moddiy javobgarlik mulkiy javobgarlikdan undiriladigan zararning miqdorini belgilash va zararning faqat xodimning mehnat munosabatlari natijasida vujudga kelishi bilan farq qilinadi.

Xodimlarning moddiy javobgarlikka tortish tartibi va shartlari mehnat qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Moddiy javobgarlikning vujudga kelishi uchun quyidagi shart-sharoitlar mavjud bo`lishi kerak: xodimning noqonuniy xatti-harakati, ya'ni o`z majburiyatlarini bajarmaganligi yoki lozim darajada bajarmaganligi oqibatida korxona, tashkilot, muassasaga haqiqiy zarar yetkazilgan bo`lishi zarur; xodimning harakat yoki harakatsizligi aybli bo`lishi lozim, xodimning harakat yoki harakatsizligi bilan kelib chiqqan oqibatlar o`rtasida sababiy bog`lanish bo`lishi lozim.

Aksariyat hollarda moddiy javobgarlikning miqdori qonun bilan chegaralangan, masalan, Mehnat kodeksining 201-moddasiga muvofiq, agar mazkur Kodeksda boshqacha holat nazarda tutilgan bo`lmasa, xodim yetkazilgan zarar uchun o`zining o`rtacha oylik ish haqi miqdori doirasida moddiy javobgar bo`ladi. Agar xodim ekologik talablarni buzib qasddan zarar yetkazgan bo`lsa yoki alkogolli ichimlik, giyohvandlik yoki toksik modda ta'siridan mastlik holatida zarar yetkazganda, hamda qonunlarda, shuningdek hukumatning qarorlarida nazarda tutilgan hollarda, yetkazilgan zarar uchun xodim to`liq moddiy javobgarlikka tortiladi (Mehnat kodeksining 202-moddasi).

Ish beruvchi xodimlardan yetkazilgan zararni undirish to`g`risida qarorni qabul qilishidan oldin uning miqdorini va zararni, kelib chiqish sabablarini aniqlashi lozim. Bu maqsadlarda komissiya tuzilishi hamda xodimdan tushuntirish xati olinishi lozim.

Xodim tomonidan zararning ixtiyoriy ravishda qoplashini yoki uni majburiy undirilishi tartibi O`zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksini 206 va 207-moddalarida o`z aksini topgan. Korxona, tashkilot va muassasa rahbarining zararni undirish to`g`risidagi qarori zarar yetkazilganligi aniqlangan kundan boshlab bir oy ichida chiqarilishi lozim. Zararning miqdori xodimning o`rtacha oylik ish haqidan ortiq bo`lmasa, korxona, tashkilot va muassasa rahbarining qaroriga binoan undiriladi, agar zarar miqdori xodimning o`rtacha oylik ish haqidan ortiq bo`lsa, yoki zarar aniqlangan kundan keyin bir oylik muddat o`tgan bo`lsa, zarar sud tartibida undiriladi.

Korxona, tashkilot va muassasa mol-mulkiga yetkazilgan zararni undirish haqidagi qaror ustidan sudga shikoyat qilinishi mumkin.

Xodimlarning moddiy javobgarlikka tortilishidan qat'iy nazar ularga nisbatan intizomiy jazo choralari qo`llanilishi mumkin.