Еколожи Епидемиолоэийа: Сящиййядя Тятбиги вя Тядгигат Методлары



Yüklə 3,04 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə38/38
tarix21.01.2017
ölçüsü3,04 Mb.
#6029
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   38

1.4.
 
Åêî-åïèäåìèîëîýèéà âÿ îíóíëà ÿëàãÿëè åëì ñàùÿëÿðè 
 
Åêî-åïèäåìèîëîýèéà èëÿ ïåøÿ åïèäåìèîëîýèéàñû àðàñûíäà ôÿðãëÿð 
 
Яьяр  ятраф  мцщит  эениш  мянада  мцяййян  едилмишдирся,  иш  йери  еколожи  тящлцкяляр  баш 
веря билян мцщитин бириня чеврилир. Бир чох щалларда иш йери иля цмуми ятраф мцщит арасын-
да  сярщяд  анлашылмаз  олур.  Инкишаф  етмякдя  олан  юлкялярдя  инсанларын  чоху  истещлакчы 
фермерлярдир вя вахтларынын кифайят гядярини йашадыьы йерин ятрафында ишлямяйя сярф едир-
ляр. Бу, онларын йашайыш вя йа иш йеридирми? Гадынларын чоху евдя мяишят ишляри эюрцр вя 
ушагларын гайьысына галыр. Бу, онларын, щямчинин иш йерляридир. Бу китаб истянилян мцщит 
цчцн тятбиг едиля билян методолоэийалары тягдим едир, лакин бизим эятирдийимиз мисалларда 
диггят онун цмуми ятраф мцщитдя тятбигиня йюнялмишдир. 
 
"Еко-епидемиолоэийа" иля "пешя епидемиолоэийасы" арасында фярг щямишя айдын олмур вя 
буна эюря дя бязи алимляр ону еко-епидемиолоэийанын компоненти щесаб едирляр. Буна 
бахмайараг, пешя саьламлыьынын юзцнцн щцгуги ясаслары вя фящлялярин зярярли тясирлярдян 
мцщафизяси иля баьлы чох мцщцм ганунвериъилийи вардыр. Бундан башга, ихтисаслашдырылмыш 
тренинг  вя  пешя  тяърцбясинин  узун  мцддят  мювъуд  олан  тялиматлары  вардыр  (мясялян, 
пешя эиэийенасы, пешя тябабяти). 
 
Диггятини фяал сурятдя "ишя" ъялб олунмуш инсанлара йюнялдян вахтдан епидемиолоэийа-
нын истещсал сащясиндя тятбиги онун цмумиляшдирилмиш ятраф мцщитдяки тятбигиндян фярг-
лянир. Бу ганунауйьун сурятдя баш верир. Мясялян, ушаглар вя йашлылар истещсал мцщитинин 
тясирляриндян узагдырлар (бахмайараг ки, бязи ъямиййятлярдя индийя гядяр ушаг ямяйин-
дян  истифадя  едилир).  Бундан  башга,  хястяликлярдян  вя  йа  физики  чатышмазлыгдан  язиййят 

Åêî-åïèäåìèîëîýèéà íÿäèð? 
 
 
13
чякян инсанлар чох заман ишдян кянар едилирляр. Гысаъа демяк олар ки, фяал ишчи гцввяси 
цмуми  ящалийя  нисбятян  даща  саьламдыр.  Она  эюря  дя  пешя  епидемиолоэийасынын 
тядгигатлары "саьлам фящля еффекти"-ни нязяря алмалыдыр (McMichael, 1976). 
 
"Саьлам фящля еффекти", щямчинин ев вя иш мцщитинин нисби кейфиййятиндян асылыдыр. Сяна-
йеляшдирмянин илкин мярщяляляриндя (хцсусиля "кустар сянайе сащяляри" арасында) сащиб-
карлар иш йерляринин цмуми эиэийена шяраитиня, адятян, чох аз диггят йетирирдиляр. Сыхлыг, 
истилик,  вентилйасийанын  ашаьы  сявиййяси,  тящлцкяли  тикинтиляр,  ашаьы  кейфиййятли  ичмяли  су 
цмуми еколожи проблемляр иди. Бу проблемляри иш мцщити нормаларынын йахшылашдырылмасы 
кими  демяк  олар  ки,  бцтювлцкдя  арадан  галдырмаг  олар,  щятта  бязи  щалларда  иш  йериндя 
мцщит фящлянин евиндяки мцщитдян йахшы ола биляр. 
 
Ъядвял 1.1. Кадмиумла зящярлянмя щаггында биликлярин инкишафы 
 
Илляр  
Биликлярин инкишафы 
1930 
Щейванлар цзяриндя апарылан илк тядгигатлар аьъийярлярдяки еффектляри эюстярир 
1940 
Фящляляр  арасында  апарылан  илк  тядгигатлар  сцмцк,  аьъийяр  вя  бюйряклярдяки 
еффектляри эюстярир (Франса вя Исвеч) 
1950 
Йапонийада  чирклянмиш  су  вя  дцйцнцн  тясириня  мяруз  галмыш  цмуми  ящали 
(фермерляр)  арасында  бюйряклярдя  вя  сцмцкдя  еффектлярин  юйрянилмяси (Itai-
Itai хястялийи)иля баьлы апарылан илк тядгигатлар  
1960 
Йапонийанын  Тойама  шящяриндя,  цмуми  ящали  арасында Itai-Itai хястялийинин 
мцфяссял епидемиоложи тядгигатлары. Йапонийа дювляти кадмиум зящярлянмяси 
иля ялагяни тясдиг едир. 
Фящлялярдя бюйряйя олан зярярли тясирин механизми баша дцшцлдц. 
1970 
Илк  дяфя  олараг,  щяртяряфли  щесабат  няшр  едилди ("Cadmium in the 
environment" Friberg et al.) 
Йапонийанын  чирклянмиш  бир  нечя  яразисиндя  цмуми  ящали  арасында  апарылан 
тядгигатлар. 
Фящлялярдя  кадмиумун  тясири  иля  аьъийяр  хярчянэинин  ялагясини  юйрянян  илк 
тядгигатлар 
Гидада кадмиум. ЦСТ. Дярслик  
1980 
Истещсал сащясиндя кадмиум. ЦСТ. Тялимат.
Чинин чирклянмиш яразиляриндя цмуми ящали арасында апарылан тядгигатлар 
Щейванлар  цзяриндя  апарылан  тядгигатлар  нятиъясиндя  мцяййян  едилмиш 
кадмиумла баьлы бюйряк вя сцмцк еффекляринин сонракы инкишаф механизми 
1990 
ЦСТ Еколожи Саьламлыг Критериляри.
Хярчянэ  цзря  Тядгигатларын  Бейнялхалг  Аэентлийи  кадмиумун  инсан  цчцн 
кансероэен фактор олмасыны елан едир 
 
Мянбя: 
Friberg et al., 1986, and Kjellstrom, 1986 
 
Иш  мцщити,  адятян,  биналарын  дахилиндя  йерляшир.  Нятиъядя  иш  мцщитиндя  тясирин  дяряъяси 
ачыг щавадакы тясирдян йцксяк ола биляр. Яэяр тящлцкянин мянбяйи фящлянин йахынлыьын-
да йерляширся, иш йерляринин ачыг щавада вя йа гапалы мцщитдя йерляшмясиндян асылы олма-
йараг,  тясир  эцълц  ола  биляр  (мясялян,  фермерлярин  пестисидляр  сяпялямяси).  Щавада  баш 
верян  тящлцкялярин  яксяриййяти  цчцн  тясиря  мяруз  галмыш  ящалинин  саьламлыьында  баш 
верян  еффектлярин  илкин  яламятляри  пешя  епидемиоложи  тядгигатларындан  ялдя  едилир,  кянд 
тясяррцфатында  вя  йа  сянайедя  истифадя  едилян  тящлцкяли  маддялярля  билаваситя  ишляйян 

Åêîëîæè åïèäåìèîëîýèéà 
 
14
фящляляр тясиря мяруз галмыш илкин ящали щесаб олунур. Она эюря дя биз иш йериня ятраф 
мцщитдя баш веря биляъяк щадисянин индикатору (вя йа "сигнал ишаряси") кими баха билярик. 
Ъядвял  1.1  Кадмиум  зящярлянмяси  иля  баьлы  биликляримизин  инкишаф  мярщялялярини 
эюстярир вя цмуми ятраф мцщитдя бунунла баьлы биликляря гядяр иш йериндя баш верян беля 
зящярлянмяляря аид ялдя едилмиш биликляри нцмайиш етдирир. 
  
Еколожи нюгтейи-нязярдян айрыъа эютцрцлмцш истещсал сащясинин фящляляри дягиг мцяййян 
едилмиш вя мцайиня цчцн асан разылашан групдур. Она эюря дя пешя-епидемиоложи тядги-
гатлар хцсуси тящлцкялярин саьламлыгда еффектлярини юйрянмяк цчцн йериня йетирилмиш илк 
тядгигатлар  олмушдур.  Бязи  пешялярдя  саьламлыьын  юйрянилмяси  ганун  ясасында  йериня 
йетирилир.  Мясялян,  бир  чох  юлкяляр  гурьушунла  контактда  олан  фящлялярдя  гурьушунун 
тясири  вя  онун  саьламлыгда  еффектляринин  дюври  скрининги  иля  баьлы  гярар  гябул  етмишляр. 
Саьламлыгда  еффектляря  эюря  башга  тящлцкяли  сянайе  сащяляриндя  (галваник  юртцклярин 
чякилмяси, даь-мядян вя кархана ишляри) ишляйян фящлялярин дя скрининги буна аиддир. Бе-
ля скрининг програмларындан вя тясирлярин ялагяли мониторингиндян алынан мялуматлар пе-
шя-епидемиоложи тядгигатлар цчцн истифадя олуна биляр. 
 
Мянбя:
 Kjellstrom, 1986 
 
Пешя  епидемиолоэйасында  тятбиг  едилян  методлар  ЦСТ-нин  няшрляриндя  (ЦСТ, 1986) вя 
бир сыра башга китабларда шярщ олунмушдур. 
 
 
 
Йашама мцддятинин фаизи
 
П: Ъинси йеткинлик дюврц 
М: Менопоуза 
Шякил 1.5 Инсанларын вя Резус меймунларынын йашама мцддятинин мцгайисяси. 
 

Åêî-åïèäåìèîëîýèéà íÿäèð? 
 
 
15
Åêî-åïèäåìèîëîæè âÿ ùåéâàíëàð öçÿðèíäÿ àïàðûëàí åêñïåðèìåíòàë òÿäãèãàòëàð 
àðàñûíäà ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ 
 
Йухарыда  эюстярилдийи  кими,  тясир  вя  саьламлыгда  еффект  еко-епидемиолоэийада  истифадя 
едилян  ики  ясас  анлайышдыр.  Бу  анлайышлар  еколожи  факторларын  тясириня  мяруз  галмыш  щей-
ванларда еффектляр мейдана чыхана гядяр апарылан експериментал тядгигатларын да ясасыны 
тяшкил едир. Експериментал сцбутлар беля тясирлярин инсан саьламлыьынын потенсиал рисклярини 
гиймятляндирмяк  цчцн  истифадя  олунур.  Она  эюря  дя  Рискин  гиймятляндирилмяси  инсан 
саьламлыьына  потенсиал  тящлцкяляри  даща  дягиг  гиймятляндирмяк  цчцн  токсиколожи  вя 
епидемиоложи мялуматларын бирляшмясини нязярдя тутур. 
 
Щейванлар  цзяриндя  тядгигатлар  ясасында  инсан  организминин  тясиря  мяруз  галмыш  ор-
ганыны (щядяф органыны) мцяййян етмяк олар вя тящлцкялярин метаболизминдя мцхтялиф 
мярщяляляр  барядя  файдалы  вя  кейфиййятли  мялуматлар  ялдя  едиля  биляр.  Яэяр  щейванын 
инсан органына охшар гурулушлу органы варса, онда ещтимал едилир ки, инсанын щямин органы 
ейни йолла даща чох тясиря мяруз галаъагдыр. Лакин метаболизм, йохланылан щейванларын 
юлчцсц  вя  йашама  мцддяти  инсанынкындан  фярглянир. 30 иллик  тясирдян  сонра  инсанда 
мцшащидя  олунан  еффектин  (щейванын  йашама  дюврцнцн 1/3-и)  щейванларда  баш  вермяси 
щейванын юмрцндян дя ейни тясир мцддятини тяляб едя биляр. Кичик щейванлар мисалында 
(сичан вя сычовулларда) бу мцддят бир ил вя йа ондан аз ола биляр вя бу мцддяти излямяк 
мцмкцндцр. Лакин меймунлар кими бюйцк вя йа узунюмцрлц щейванларын тядгигатында 
бу,  онилликлярля  давам  едян  тясири  нязярдя  тута  биляр.  Тясирин  инсанда  якс  олунан 
вязиййятлярини дягиг излямяк чох чятин ола биляр. Кадмиумун тясири нятиъясиндя сцмцк 
хястяликляринин юйрянилмя щадисяси буна мисалдыр (Kjellstrom. 1986) (Шякил 1.5). 
 
Беляликля, ясас мящдудиййятляр рискин гиймятляндирилмясиндя йалныз щейванлар цзяриндя 
експериментал  тядгигатлара  ясасланмыш  мигдари  нятиъялярин  бирляшдирилмяси  заманы  мей-
дана чыхыр. Бундан башга, експериментал тядгигатлар чох вахт тясиря мяруз галмыш щей-
ванларын эенетик ъящятдян ейни олмаларыны гябул едир. Яэяр онлар щягигятян ейнидирся, 
тядгигатларда  кичик  щейван  групларынын  истифадяси  гейд  олунур.  Яэяр  ейни  дейился,  сон 
нятиъя  садя  ола  биляр  вя  инсанларда  эенетик  факторлар  нятиъясиндя  хястялийя  мейллиликдя 
фярди дяйишкянликляри кифайят дяряъядя нязяря алан тядгигатларын апарылмасы планлашдырыл-
майа  биляр.  Бунунла  йанашы,  ящали  групунда  фярдляр  арасында  тясир  чох  фяргляня  биляр. 
Епидемиоложи тядгигатлар тясир вя еффектлярдя дяйишкянликляри юйрянир вя она эюря дя реал 
щяйаты щейван цзяриндя апарылан експериментлярдян даща дягиг эюстярир. Яэяр саьлам-
лыгда  еффектлярин  тясвир  механизми  йалныз  щейванлар  цзяриндя  тядгигатлара  дейил,  щям 
щейван, щям дя епидемиоложи тядгигатлара ясасланырса, гярарларын гябул едилмясиндя да-
ща чох файдалы ола биляр. 
 
Щейванлар цзяриндя апарылан експериментал тядгигатлар йалныз бир тясирин спесифик еффект-
ляринин  юйрянилмяси  иля  мящдудлашыр.  Яслиндя,  тясирляр  аз  щалларда  тяърид  едилмиш  щалда 
баш верир. Она эюря дя бирляшмиш тясирлярин еффектляри нязярдян кечирилмялидир. Епидемио-
ложи  тядгигатлар  реал  щяйатда  тясирин  вязиййятляри  иля  мяшьул  олдуьу  вахтдан  бирляшмиш 
тясирлярин мцряккяблийини нязярдян кечирир вя щям дя хцсуси мцщитдя атрибутив риск вя 
тящлцкяйя мяруз галмыш ящалинин фактик сайы барядя мялуматлары веря билир. 

Åêîëîæè åïèäåìèîëîýèéà 
 
16
1.5 Åêî-åïèäåìèîëîæè ïðèíñèïëÿðèí èøèíèçäÿ òÿòáèãè 
 
Еко-епидемиоложи тядгигатларын планлашдырылмасында вя йериня йетирилмясиндя ресурслардан 
истифадя  цсуллары  вя  вахты  кими  приоритетлярин  мцяййян  едилмяси  чох  ваъиб  мясялядир. 
Биринъи приоритет ъямиййятдя еколожи саьламлыг проблемлярини щялл етмяйя кюмяк етмя-
лидир.  Тядгигатлар  йерли  вязиййятин  юйрянилмяси  иля  баьлы  олмалыдыр.  Еффектив  профилактик 
тядбирляри  башламаг  вя  йа  айрыъа  эютцрцлмцш  тящлцкянин  щансы  хястяликляр  тюрятмяси 
барядя  мялумат  ялдя  етмяк  цчцн  кцлли  мигдарда  мялумат  топланмалыдыр.  Бу  китабда 
тягдим едилмиш методлар вя эюстяришляр истянилян шяраитдя тядгигатчыйа дцзэцн елми ме-
тодла мялумат топламаьа кюмяк едяъяк. Йени мялумат хястялик рискини азалтмаг вя йа 
арадан галдырмаг цчцн тядбирляр барядя гярарларын гябул едилмясиндя анализ вя йа исти-
фадя едиля биляр. 
 
Бязи щалларда йерли вязиййятин садя тясвири тядгигаты ваъиб профилактик тядбирлярин йериня 
йетирилмяси  цчцн  кифайят  гядяр  мялуматла  тямин  едя  биляр.  Башга  щалда,  гярар  гябул 
едян шяхслярин там мялуматландырылмасы вя мягсядяуйьун еколожи саьламлыг сийасятля-
ринин ишляниб щазырланмасы цчцн даща дягиг вя мцряккяб тядгигатларын апарылмасы тяляб 
олуна биляр. Она эюря дя еко-епидемиолог вязиййятя даща мцвафиг эялян тядгигат планыы 
сечмялидир. 
 
Тядгигат  методунун  сечилмясиндян  асылы  олмайараг,  щесабат  методлар,  нятиъяляр  вя 
нятиъялярин  интерпретасийасындан  ибарят  олмалыдыр.  Ъямиййят  нятиъяляр  барядя  мялумат-
ландырылмайана  гядяр  тядгигат  там  йериня  йетирилмиш  щесаб  едиля  билмяз.  Ялавя  олараг, 
нятиъялярин  елми  журналларда  няшри  ялдя  едилмиш  нятиъянин  щямишялик  архивляшдирилмясини 
тямин едир ки, башга тядгигатчылар да бундан истифадя едя билярляр. 
 
Сизин еко-епидемиолоэийаны юйрянмякдя мягсядиниз йени мялуматларын вя йа йени араш-
дырмаларын эяляъяк еко-епидемиоложи тядгигатлар цчцн щазырланмасы вя йа бу тядгигатлар-
дан алынан мялуматларын еколожи саьламлыьын идаря олунмасында гярар гябул едян заман 
истифадя едилмяси ола биляр. Алтернатив олараг, сиз бу елм щаггында даща чох билик юйрян-
мякля, ону тялябяляря вя йа институтунуздакы кичик персонала юйрядя билярсиниз. Она эю-
ря дя биз еко-епидемиолоэийанын 3 ясас тятбиг сащясини гейд едя билярик: тядгигат, тяърц-
бя  вя  тядрис.  Еко-епидемиоложи  тядгигатларын  ясасыны  тяшкил  едян  принсиплярин  щяртяряфли 
баша дцшцлмяси тядгигатларын щяр бири цчцн ваъибдир. 
 
Бу китаб, ейни заманда, тялябяляря еко-епидемиоложи тядгигатларын апарылма гайдасыны вя 
онларын нятиъялярини интерпретасийа етмяйи юйрятмяк мягсядиля курсларын тяшкил едилмяси 
цчцн нязярдя тутумушдур. Бу курсларда ялавя тядрис материаллары да истифадя олуна биляр. 
Верилмиш китабда диэяр мцвафиг материаллара истинадлар да эюстярилмишдир. ЙСТ-нин китаб-
ханаларынын бцтцн дцнйайа ачыг олдуьу вахтдан биз онун няшр етдийц материаллара истинад 
етмяйи юзцмцзя вязифя боръу билирик (ЦСТ юш няшрляринин чох щиссясини инкишаф етмякдя 
олан юлкялярин китабханаларына пулсуз тягдим едир). XII фясля ялавя тядрис материаллары вя 
информасийа мянбяляринин сийащысы дахил едилмишдир. 
 
Бу китабы там баша дцшмяк цчцн охуъу мцтляг епидемиолоэийа сащясиндя мцяййян би-
ликляря  малик  олмалыдыр.  Епидемиолоэийанын  ясас  елементляринин III фясилдя  ачыгланма-
сына бахмайараг, щяр шейдян яввял епидемиолоэйианын ясас принсипляри щаггында биликляр 
тяляб  олунур.  Биз  беля  щесаб  едирик  ки,  охуъу  «Епидемиолоэийанын  ясаслары» (Basic 
Epidemiology. Beglehole et.al. 1993) китабынын цмуми анлайышлары иля артыг танышдыр. Бу 

Åêî-åïèäåìèîëîýèéà íÿäèð? 
 
 
17
биликляр цчцн епидемиолоэийайа 20-30 саатлыг курс лазымдыр. Китабда эюстярилмиш тядгигат 
планларынын щазырланмасы вя йериня йетирилмяси цчцн ясас статистик методларын баша дцшцл-
мяси ваъибдир. Бундан башга, охуъу еколожи саьламлыг елминин принсипляри вя консепси-
йасынын анлайышлары барядя мцтляг эениш билийя малик олмалыдыр. Бу биликляр ЦСТ-нин бу 
йахынларда няшр етдийи «Ясас Еколожи Саьламлыг» (Basic Environmental Health/ Yassi 
et.al., 1998) китабындан ялдя олуна биляр. Тякрар олараг гейд едирик ки, бу материал 20-30 
саатлыг курс цчцн нязярдя тутулмушдур. 
 
Еко-епидемиоложи тядгигатларын апарылмасынын юйрянилмяси давамедиъи просесдир, лакин о, 
тядгигатларын  планлашдырылмасында,  апарылмасында,  щесабат  ишляриндя,  еко-епидемиоложи 
мялуматларын  интерпретасийа  едилмясиндя  тяърцбяляри  нязярдя  тутмалыдыр.  Она  эюря  дя 
тягдим  едилмиш  китаб  бу  сащядя  анлайышларын  вя  дярин  биликлярин  инкишафынын  башланьыъы 
цчцн бир васитя кими щесаб едиля биляр. Беля юйрянмя просесиндя мцхтялиф елм сащялярин-
дя чалышан алимлярин вя сящиййя ишчиляринин гаршылыглы ялагяси ялавя ваъиб шяртдир. Бу китаб 
анлайышлар  вя  терминолоэийа  бахымындан  цмуми  ясаснамя  тягдим  едир  ки,  бу  да  елми 
ишчиляр арасында еко-епидемиоложи мялуматларла мцбадиля етмяйя кюмяк едир. 
 
 
 

Yüklə 3,04 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   38




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin