Ekoloji xarakterli fövqəladə hallar

Ekoloji xarakterli fövqəladə hallar
Ekoloji xarakterli fövqəladə hallar
Mövzunu hazırladılar: biologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Zamanova Sevda Xasay q. 
baş müəllim Məmmədova Nahidə Məcid q.
Mülki Müdafiə və Tibbi biliklərin əsasları, Bədən tərbiyəsi kafedrası. ADU
Ekologiya – canlı orqanizmlərin bir-biri ilə və ətraf mühit ilə qarşılıqlı əlaqələri haqqında elmdir.Yer üzərində həyatın davam etməsi üçün canlı və cansız təbiətin bütün elementləri arasında ekoloji tarazlığın sabit qalması çox vacibdir.
Ekoloji fəlakət – təbii fəlakət, iri sənaye və nəqliyyat qəzası nəticəsində kütləvi surətdə canlı orqanizmlərin məhvinə və böyük maddi itkilərə səbəb olan haldır.
Ekoloji xarakterli fövqəladə hadisələrin təsnifatı:

1. 
   Atmosferin (mühitin) tərkibi və xassələrinin dəyişməsi ilə əlaqədar fövqəladə hadisələr.
   
2. 
   Yerin (torpağın, yer təkinin və səthinin) vəziyyətinin dəyişməsi iə əlaqədar fövqəladə hadisələr;
   
3. 
   Hidrosferin (su mühitinin) vəziyyətinin dəyişməsi ilə əlaqədar fövqəladə hadisələr
   
4. 
   Biosferin vəziyyətinin dəyişməsi ilə əlaqədar fövqəladə hadisələr .
   

Atmosferin (mühitin) tərkibi və xassələrinin dəyişməsi ilə əlaqədar fövqəladə hadisələr: atmosferin çirklənməsi həm təbii, həm də insanın təsərrüfat fəaliyyətinin nəticəsində baş verir. 
Havanın çirklənməsinin təbii səbəbləri:

• 
  kosmik toz;
  
• 
  vulkanların fəaliyyəti;
  
• 
  küləyin torpağa və dağ mədənlərinə təsiri.
  

Atmosferin çirklənməsinin antropogen səbəbləri:  

• 
  sənaye müəssisələri tərəfindən havaya atılan tullantılar;
  
• 
  elektrostansiyaların fəaliyyəti;
  
• 
  nəqliyyat vasitələrindən atılan tullantılar;
  
• 
  meşə yanğınları;
  
• 
  şəhərlərdə səs- küyün yolverilən həddən artıq olması;
  
• 
  insan fəaliyyəti nəticəsində iqlimin kəskin dəyişiklikləri;
  
• 
  atmosferdə zərəli maddələrin yolverilən həddən artıq olması;
  
• 
  şəhərlərdə kəskin «oksigen» aclığı;
  
• 
  şəhərlər üzərində temperatur inversiyaları;
  
• 
  böyük ərazilərdə «turşu yağışlarının» yağması;
  
• 
  atmosferin ozon qatının dağılması;
  
• 
  atmosferin şəffaflığının dəyişməsi.
  

Şəhərlərdə çirkləndirici maddələrin 60 %-i nəqliyyatın, 15 %-i istilik-enerji müəssisələrinin, 25 %-i sənaye və tikinti müəssisələrinin tüllantılarının payına düşür. Havanın əsas çirkləndiriciləri—kükürd oksidi, azot, metan və dəm qazıdır. Sənaye çirkləndiricilərinin növündən asılı olaraq dəyən zərər də müxtəlif olur. Xlor tənəffüs üzvlərinə və gözlərə zərər verir. Flüoridlər insan orqanizminə həzm üzvlərə vasitəsilə düşdükdə kalsiumu sumuklərdən yuyub çıxarır və qanda miqdarını aşağı salır; tənəffüs üzvləri ilə daxil olduqda tənəffüs üzvlərinə mənfi təsir edir. Hidrosulfidlər gözün buynuz qişasına və tənəffüs üzvlərinə mənfi təsir edir, baş ağrılarına səbəb olur. Yüksək dozalarda isə ölüm baş verir. Karbon disulfid sinir sistemi zəhəridir və psixi pozğunluğa səbəb olur.Atmosferdəki toz yerə ultrabənövşəyi şüaların keçməsinə mane olur.
Sмоq. Смог (ingilis sözü smog, smoke – тцстц вя fog - думан), бюйцк шящярлярдя вя сянайе мяркязляриндя щаванын эцълц дяряъядя зящярлянмясидир. Смог-токсики зящярляйиъи думандыр. Ири шящярлярдя смогун нятиъясиндя эцняш шцаларынын 10-15%-и, ултрабянювшяйи шцаларын 30%-и тутулур.
Sмогун formalaşmasında çoxlu birləşmələr iştirak edir: автомобиллярин щярякяти заманы щавайа бурахылан газлар (сона гядяр йанмайан), електрик стансийаларынын вя заводларын атмосферя бурахдыьы газлар, мяишят мящсуллары (лаклар, бойалар, кимйяви щялледиъиляр) və s. Эцняшли və küləksiz hava sмогу daha da аьырлашдыrir ,belə щавалаrда смог даща сых олур, ашаьы енир, бир нечя эцн давам едир, кцляк щямин чтркли щаваны узaг мясафяляря гядяр йайа билiр.
Смогун ашаьыдакы типляри айырд едилир:
Nəm смог- (лондон типли) dumanın qaz halındakı istehsalat tullantıları ilə qarışığından əmələ gəlir;
Алйаска типли буз смогу-ашаьы темпeратурда исидиъи системлярин бухарларынын мяишят газ туллантылары ilə гарышыьыдан ямяля эялир;
Радиасийа думаны-йер сятщинин радиасион сойумасы вя ням щава кцтляляринин шещ нюгтясиня гядяр сойумасы нятиъясиндя йараныр;
Гуру смог - фото-кимйяви реаксийалар нятиъясиндя йараныр.
Фотокимйяви смог атмосфер чирклянмясинин йени нювцдцр. Мцяййян шяраитдя фото-кимйяви реаксийалар нятиъясиндя йараныр , ясас компонентляри озон, кцкцрд вя азот оксидляри, щямчинин чохсайлы перекис тябиятли цзвц бирляшмялярдир. Узун мцддятли айдын щава шяраитиндя эцняш радиасийасы азот диоксидини парчалайыр, азот оксиди вя атом щалында оксиэен ямяля эялир. Атом щалындакы оксиэен оксиэен молекулу иля бирляшир вя озон ямяля эяtirir.Юз нювбясиндя озон автомобиллярдян чыхан газлар иля (олефинляр) реаксийайа эирир вя нятиъядя мцхтялиф перекис тябиятли маддяляр ямяля эялир. Bу маддяляр фотокимйяви думан цчцн характер олан оксидантлардыр. Оксидантлар сятбясt радикаллар адланан маддяляр цчцн мянбядиr. Oнлар ися йцксяк дяряъядя реаксийайа эирmək габилиййятиня малик olub, iнсан организмi ücün, xüsusilə тяняффцс вя ган-дамар системи цчцн чох тящлцкялидир və шящяр ящалисинин вахтсыз юлцмцнцн ясас сябяbляриндян биридир.