Ekonometrika fanining mohiyati, vazifalari va predmeti ekonomеtrika fanining mohiyati, vazifalari va predmeti

Ekonometrikaning metodologiyasi
Ekonometristlar iqtisodiy muammoni tahlil qilishda qanday yoʻl tutadilar, yaʼni ularning metodologiyasi nimalardan iborat?
Ekonometrika metodologiyasi bo„yicha bir necha maktablar mavjud, lekin biz bu yerda hozirgacha iqtisodiyot va boshqa ijtimoiy fanlarningempirik tadqiqotlarida ustunlik qilib kelayotgan an'anaviy yoki klassik metodologiyani keltirib oʻtamiz.

An'anaviy ekonometrik metodologiyalar quyidagi yoʻnalishlarda olib boriladi:

1. Nazariya yoki gipotezaning qoʻyilishi.

2. Nazariyaning matematik modelini aniqlashtirish.

3. Statistik yoki ekonometrik modelni aniqlashtirish.

4. Ma‟lumotlarni toʻplash.

5. Ekonometrik model parametrlarini baholash.

6. Gipotezalarni testdan oʻtkazish.

7. Prognozlash yoki oldindan aytib berish.

8. Boshqarish maqsadlari uchun modeldan foydalanish.

Yuqorida keltirilgan qadamlarni izohlash uchun Dj.M.Keynsning iste'mol nazariyasini koʻrib chiqamiz.

1. Nazariya yoki gipotezaning qoʻyilishi.

Keyns ta'kidlaydiki "...fundamental psixologik qonun shundan iboratki, qoidaga koʻra erkaklar (ayollar) oʻzlarining oʻrtacha daromadlari ortishi bilan daromadga nisbatan unchalik katta bo„lmagan darajada oʻzlarining iste' mollarini oshirishga harakat qiladilar"

Qisqacha aytganda, Keyns isteʼmolga boʻlgan chekli moyillik (MRS) bu daromadning bir birlikka (1 dollarga) oʻzgarishi bilan iste‟moldagi oʻzgarishning tezligi boʻlib, noldan katta, ammo 1 dan kichik deb faraz qilgan.
Ekonometrik usullar oliy statistika deb nomlanuvchi juft va ko’p o’lchovli regressiya, juft, xususiy va ko’p o’lchovli korrelyatsiya, trendlarni ajratish va boshqa davriy qatorlar komponentalari, statistik baholash usullari asosida yuzaga kelgan va rivojlangan.
R.Fisher shunday deb yozgan: “Statistik usullar ijtimoiy fanlarda muhim element hisoblanadi va aynan shu usullar yordamida ijtimoiy bilimlar fan darajasigacha ko’tarilishi mumkin”.
Birinchidan –ekonometrika o’ziga xos bo’lgan usullar tizimi sifatida iqtisodiy o’zgaruvchilar va ular orasidagi bog’lanishlarning xususiyatlarini tasvirlagan xolda o’zining masalalarini aniqlashtirish bilan rivojlana boshladi.
Regressiya tenglamasiga na faqat birinchi darajali o’zgaruvchilarni kiritildi balki natijaga maksimal yoki minimal (ozmi-ko’pmi) darajada ta’sir etuvchi qiymatlarni akslantiruvchi iqtisodiy o’zgaruvchilarning optimal xususiyatlarini ifodalash maqsadida, ikkinchi darajali o’zgaruvchilarni ham kiritila boshlandi. Masalan: Ekinlarni o’g’itlantirishning hosildorlikka ta’sirini ko’radigan bo’lsak, ekinlarni ma’lum bir darajada o’g’itlantirish uning xosildorligini oshiradi; lekin o’g’itlantirish me’yor darajasidan ortishi hosildorlikni ortishiga olib kemaydi balki, hosildorlikni pasayishiga olib kelishi mumkin. Xuddi shunday ko’plab ijtimoiy-iqtisodiy o’zgaruvchilarning ta’siri haqida gapirish mumkin(masalan, ishchilar sonini ortishini mehnat unumdorligiga, daromadlarni ayrim oziq-ovqat mahsulotlarini iste’moliga ta’siri va h.k.).
Ikkinchidan-regressiya tenglamasida mustqil komponentalar sifatida qaraluvchi ijtimoiy-iqtisodiy o’zgaruvchilarning o’zaro ta’siri aks etadi.
Masalan, quyidagi regressiyani ko’raylik,

Albatta bu tenglamada o’zaro ta’sir effekti ( -parametri) statistika nuqtai nazaridan qiymatga ega bo’lmasligi ham mumkin. Ammo iqtisodiy nuqtai nazardan ma’noga ega.

Iqtisodiy tadqiqotlarda regressiya tenglamalari o’zlari ma’noga ega bo’la boshladilar. Masalan, tannarxni ishlab chiqarish hajmiga (mahsulot birligi miqdori) bog’liqligi quyidagicha ifodalanishi mumkin:

Tenglikni ikkala qismini ishlab chiqarish harajatlari hajmi bo’lsak, quyidagini olamiz:

Bunday tenglamalarning parametrlari kichik kvadratlar usuli bilan baholanishi mumkin, ushbu parametrlarning xususiyatlari shundan iboratki ularning har biri aniq iqtisodiy ma’noga ega.
Ekonometrik tadqiqotlar quyidagi masalalarni o’z ichiga oladi:
- iqtisodiy o’zgaruvchilar orasidagi bog’lanishlarni sifat jihatdan tahlil qilish, ya’ni bog’langan ( ) va bog’liq bo’lmagan ( ) o’zgaruvchilarni ajratish;
- ma’lumotlarni tanlash;
- va o’zgaruvchilar orasidagi bog’lanish shaklini aniqlash;
- model parametrlarini aniqlash;
- sohta o’zgaruvchilarni kiritish;
- avtokorrelyatsiyani aniqlash;
- trendlarni, davriy va tasodifiy komponentalarni aniqlash;
- bog’lanish shaklini aniqlash va birpaytli tenglamalar tizimini tuzish;
- identifikatsiya shartlarini tekshirish;
- birpaytli tenglamalar tizimining parametrlarini baholash;
- davriy qatorlar tizimi asosida modellashtirish: statsionarlik va kointegratsiya muammolari;
- integratsiya muammolari va parametrlarni baholash.
Ekonometrik model o’zaro bog’langan o’zgaruvchilarning nazariy jihatlari va ular orasidagi bog’lanish xususiyatlariga asoslanadi.
O’zaro bog’lanishlarni ifodalashda asosan, ularning sifat tomonlarini tahlil qilishga ko’proq e’tibor beriladi.
Shuning uchun ekonometrik tadqiqotlar bosqichlariga quyidagilarni kiritish mumkin.

• 
  muammoning qo’yilishi;
  
• 
  ma’lumotlar yig’ish, ularni sifatini tahlil qilish;
  
• 
  model xususiyatini aniqlash;
  
• 
  parametrlarni baholash;
  
• 
  echimlarni tushinish, muhokama qilish va amalga joriy etish.
  

Bu bosqichlar barcha tadqiqotlar uchun xos bo’lib, qanday ma’lumotlardan foydalanishidan qat’iy nazar va zamonga bog’liq bo’lmagan holda amalga oshiriladi.