Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

AYƏLƏRİN şərhi

Oxuduğumuz ayələr ilə daha əvvəl ələ aldığımız Uhud Döyüşü haqq-qında enən ayələr arasında əlaqə vardır. Sanki bu ayələr, xüsusilə ilk dörd ayə, o ayələrin tamamlayıcıları xüsusiyyətini daşımaqdadır. Çünki bu dörd ayənin toxunduğu ən əhəmiyyətli xüsus uca Allahın qullarına istiqamətli imtahanı və sınağıdır. Buna görə söz mövzusu ayələr Uhud Döyüşünə bağlı ayələrin xülasəs(n)i və nəticəs(n)i xüsusiyyətindədir. Uca Allah bu ayələrdə imtahan və sınaq qanunun kafirlər içində möminlər üçün də etibarlı olan qaçınılmaz bir qanun olduğunu açıqlayır. Başqa bir deyişlə uca Allah kafirlərin və möminlərin iç dünyalarını ortaya çıxarmaq və kafirləri qatqısız bir bütünlüklə cəhənnəmlik etmək, möminlərdəki murdar ünsürləri təmiz ünsürlərdən ayırt etmək üçün qullarını imtahana təbii/tabe tutur.

"Küfrə doğru yarışaraq gedənlər səni üzməsin..." Bu ayə, məsələnin gerçək mahiyyətini açıqlamaq surətiylə edilmiş bir təsəlli, bir kədəri aradan qaldırma cəhdidir. Çünki kafirlərin küfr sahəsində sürətlə yol al/götürmələri, Allahın nurunu söndürmək üçün əlbirlik ilə işləri və zaman zaman qazandıqları görünüşdəki qalibiyyətləri möminlərin kədərlənmələrini tələb etmiş ola bilər. Belə ki onlarda, haqq sözünün ucaltma iradəsində kafirlərin Allahı məğlubiyyətə uğratdıqları kimi bir qorxu oyandırmış ola bilər. Lakin möminlər əgər ümumi imtahan məsələsini yaxşı mütəfəkkirlərsə, qətiliklə anlarlar ki, əslində qalib olan Allahdır və insanlar bütünü ilə (müəyyən) məqsədlərin, hədəflərin yolunda irəliləməkdədirlər. Məqsədlərinə istiqamətli yaratma və teşrii hidayətlər reallaşdırılması məqsədiylə, hər kəs öz məqsəd və hədəfinə doğru yönəldilmişdir. Buna görə kafirlər nuş, nemət və güclə əskiksizcə təchiz edilərək -ki bu bir istidrac (=cezalandırmak içi bir növ möhlət vermək) və ilahi bir tələdir- öz məqsədlərinə yəni, azğınlıq və isyankarlık barəsində vara biləcəkləri ən son nöqtəyə doğru yönəldilərkən, möminlər davamlı imtahan putasında əməliyyata/işləmə təbii/tabe tutularlar. Bu əməliyyat və imtahan nəticəs(n)i, xarici ünsürlərlə qarışan içlərindəki iman, xarici ünsürlərdən təmizlənilərək sırf Allaha xas qılınar və ya onların müşriklikləri saf hala getiri-lerek tağutların və küfr öndərlərinin dostları derekesine salınarlar.

Buna görə ayənin mənas(n)ı budur: Küfrə doğru sürətlə qaçanlar, bu sürətlərini davamlı artıranlar səni üzməsin. Çünki sən əgər kədərlənirsənsə, onların belə etməklə Allaha zərər verdiklərini sanırsan deyə kədərlənirsən. Halbuki vəziyyət belə deyil. Yəni onlar Allaha ən kiçik bir zərər verə bilməzlər. Çünki onlar Allahın iradəsinə asılıdırlar. O, onları həyatları boyunca axirətdə heç bir paylarının qalmayacağı nöqtəyə doğru irəlilətməkdədir. (Bu nöqtə, onların küfrdəki uc nöqtələridir.) Və ayrıca onlar üçün acı/ağrılı bir əzab da vardır. Ayədəki, "səni üzməsin." ifadəsi irşadı bir əmrdir. "Çünki onlar Allaha..." ifadəsi isə bu qadağan etmənin səbəbini ifadə edir. "Allah... verməyi istəyir." cümləsi də onların niyə/səbəb zərər verə bilmədiklərinin səbəbini açıqlayır.

Uca Allah daha sonra istər sürətlə küfrə doğru qaçan, istər elə ol-mayan bütün kafirlərin özünə zərər verə bilməyəcəklərini vurğulayır. Xüsusiyə istiqamətli şərhdən sonra gələn bu ümumi şərh, "səni üzməsin." qadağan etməsinin yanında bu qadağan etmənin səbəbi olan "Çünki onlar Allaha heç bir zərər verə bilməzlər." ifadəsinin də səbəbi olmağa əlverişlidir. Çünki bu vurğulama, xüsusinin səbəbini ehtiva edən bir əhatə genişliyinə malikdir. Buna görə bu ifadənin mənas(n)ı budur: Biz, doludizgin küfrə qaçan kafirlərin Allaha heç bir zərər verə bilməyəcəklərini söylədik; çünki kafirlər bir bütün olaraq Allaha heç bir zərər verməzlər.

"İnkar edənlər sanmasınlar ki..." Uca Allah kafirlərin doludizgin küfrə qaçmaları mövzusunda Peyğəmbərimizin (s. a. a) könülünü xoş edəcək bir şərh etdikdən, bunun əslində onların Allahın əmrinə boyun əymələri (suverenliyi altında ol/tapılmaları), beləcə axirətdə heç bir nəsiblərinin olmayacağı bir nöqtəyə süründürüldükləri mənasını verdiyini ifadə etdikdən sonra sözü kafirlərin özünə çevirərək özlərinə Allah tərəfindən verilən möhlətə, tanınan fürsətə sevinməmələrinin lazım olduğunu vurğulayır. Çünki bu, onları istidrac (=Allah'ın kafirlərin pozğunluğunu artırmaq üçün üst üstə lütfkarlıqda ol/tapılması) yolu ilə günahların çoxalmasına doğru sövq etməkdir. Bundan başqa, bərabərində yalnız zillətin ol/tapıldığı qürur incidici və alçaldıcı bir əzab vardır. [Ayrıca bu mövzuya da diqqət yetirmək lazımdır ki,] bunların hamısı kamala çatdırma qanununun gərəyi olaraq reallaşmaqdadır.

"Allah, möminləri bu olduğunuz vəziyyətdə buraxacaq deyil..." Sonra da uca Allah sözü möminlərə çevirərək imtahan qanununun onlar haqqında da qüvvədə olduğunu bildirir. Məqsəd onların da kamala çatmaları, qatqısız möminlərin belə olmayanlardan ayırt edilməsi və murdarların təmizlərdən ayrılmasıdır.

Burada murdarların təmizlərdən ayırt edilməsində bir başqa yolun da olduğu sanıla bilər. Bu da möminlərə kimlərin murdar olduğunun bildirilməsi və beləcə murdarlardan ayrılmalarının təmin edilməsi olaraq düşünülə bilər. O zaman münafiqlərin və ürəklərində xəstəlik olanların aralarına qarışmalarından qaynaqlanan bütün bu çətinliklərə və bəlalara dözməzlər. Uca Allah bu vəhmi aradan qaldırmaq üçün bu şərhi edir: Qeybə bağlı məlumat uca Allahın öz təkəlində tutmuş olduğu məlumatlardan biridir. Bu məlumatı, bu mövzuda imtiyaz tanışı bəzi peyğəmbərləri xaricində heç kimə bildirəcək deyil. Söz mövzusu peyğəmbərlərini bu məlumatdan vəhy yolu ilə xəbərdar etməsi olabiləcəkdir. İşdə, "Ayrıca Allah sizə qeybi də bildirəcək deyil. Lakin Allah (bunun üçün) peyğəmbərlərindən dilədiyini seçər." ifadəsinin mənas(n)ı budur.

Arxasından bu nöqtə xatırladılır: Madam ki imtahan yolu ilə kamala çatdırılma müddəti qaçınılmazdır, o halda Allaha və peyğəmbərlərinə inanın ki murdarların deyil, təmizləyərin arasına girə biləsiniz. Tək təmiz həyatı davam edə bilmək üçün yalnız iman kafi deyil. Bununla birlikdə imanı Allaha çıxaracaq və onun təmizliyini qoruyacaq saleh əməlin də olması lazımdır. Buna görə uca Allah, "O halda Allaha və peyğəmbərlərinə inanın." dedikdən sonra bu əmri, "Əgər iman edər və (günahlardan) çəkinsəniz, sizə böyük bir mükafat vardır." müjdəsi ilə tamamlayır.

Bu ayədən bunlar ortaya çıxır:

1) Nəfsləri kamala çatdıraraq onları xoşbəxtlik və bədbəxtlikdən ibarət olan/yaranan məqsədlərinə, son nöqtələrinə çatdırmaq qaçınılmaz bir müddətdir.

2) Təmizlik və pislik, şəxslərin özləri ilə əlaqədar olmaları yanında iman və küfr oxlarına bağlıdırlar. İman ilə küfr isə insanların qoca və seçimlərinə söykənən qəşənglərdir. Bu nöqtə, tövhid sirlərinin bir çoxuna qaynaqlıq edən Qurana xas incə gerçəklərdən biridir. Uca Allahın, "Hər kəsin yönəldiyi bir qibləsi vardır. Elə isə xeyr işlərində yarışın." (Bəqərə, 148) ayəs(n)i, "Lakin sizə verdikləri mövzusunda sizi sınamaq üçün (ayrı-ayrı ümmətlər etdi). Elə isə xeyr işlərində yarışın." (Maidə, 48) ayəs(n)i ilə birlikdə qiymətləndirilsə, bu gerçəyə dəlalət etdiyi görülər. Bu mövzudakı daha doyurucu şərhi, "(Bu) Allahın murdarı təmizdən ayırması və bütün murdarların bir qisimini digər qisiminin üstünə qoyub hamısını birdən cəhənnəmə atması üçündür..." (Ənfal, 37) ayəsini araşdırarkən edəcəyik.

3) Allaha və peyğəmbərlərinə inanmaq təmiz həyatın təməl qanunudur. Bu da şəxsin (özün) təmizliyi deməkdir. Mükafata gəlincə; o təqvaya (günahlardan çəkinmək) və saleh əmələ söykən/dözər. Bundan ötəri uca Allah murdar olan ilə təmiz olanın ayırt edilməsini Söz mövzusu etdikdən sonra bunun arxasından "O halda Allaha və peyğəmbərlərinə inanın." buyruğuna yer verdi. Sonra mükafat mövzusuna toxunmaq istəyincə təqvanı imana əlavə edərək "Əgər iman edər və (günahlardan) çəkinsəniz, sizə böyük bir mükafat vardır." buyurdu.

Uca Allah başqa bir ayədə, "Kişi olsun, qadın olsun mömin olaraq kim saleh (yaxşı) əməl işlərsə, on mütləq tərtəmiz bir həyat ilə yaşadarıq və mükafatlarını əlbəttə etməkdə olduqlarının ən gözəli ilə verərik." (Nəhl, 97) buyurur. Vurğuladığımız qanunların işığı altında ortaya çıxır ki, bu ayədə haqqında danışılan "tərtəmiz bir həyat ilə yaşadarıq." hadisəs(n)i, imanın məhsulu və onun davamıdır. Mükafatla mükafatlandırmaq isə saleh əməlin nəticəsidir. Buna görə iman təmiz həyatın ruhudur. Bu həyatın qalıcı olması, davam etməsi və nəticələndirərinin ona müte-rettip olub ortaya çıxması isə saleh əmələ möhtacdır. Eynilə bütün canlı varlıqların təbii həyatlarında olduğu kimi. Bu həyatın meydana gəlməs(n)i və reallaşması üçün heyvani ruha ehtiyac vardır. Bu həyatın davam edə bilməsi isə bədən güclərinin və orqanlarının istifadə edilməsinə möhtacdır. Əgər bütün bu güclər və orqanlar işlə/çalışmaz hala gəlsə, həm bu güclərin özü ortadan qalxar və həm də hamısıyla həyat sona çatar.

Təfsirini etməkdə olduğumuz bu ayədə "Allah" sözü bir neçə dəfə təkrarlanır. Son üçündə əvəzlik yerinə ad (adı zahir) istifadə etmə qaydas(n)ı işlədilir. Bunun tək səbəbi üluhiyyəti ilə sırf onun sifətləri olan xüsuslarda cəlal və camalın yeganə qaynağına vurğu etməkdir. Bu xüsuslar imtahan, qeybin məlumatına çatdırma, peyğəmbərlər arasında seçki etmə və iman edilməyə layiq olmadıyar.