Elektr qurilmalarni himoyalovchi kommutatsiya apparatlari

---

Andijon mashinasozlik instituti 
Elektr texnika fakulteti 
EEE yo’nalishi 01-23 guruh talabasi 
Ismoilov Dilmurodning 
Yo’nalishga kirish fanidan
Mustaqil ishi

---

Elektr qurilmalarni 
himoyalovchi 
kommutatsiya 
apparatlari

---

REJA: 
1.
Elektr qurilmalarni ishlatish jarayoni 
2.
Kontaktorlarning asosiy vazifasi
3.
Avtomatik uzgich (avtomat) elektr 
zanjirlarni 
tarmoqqa 
ulash 
va 
tarmoqdan uzish

---

O
Elektr qurilmalarni ishlatish jarayonida ma'lum 
sabablarga ko'ra normal ish rejimi buzilganida elektr 
jihozlarning ishdan chiqishini oldini olish va 
ishlayotgan qurilmaning 
O
ishonchlilik darajasini oshirish uchun elektr himoya 
vositalari qo’laniladi. Elektr motorlarni himoya qilishda 
nol, maksimal tok, minimal tok va issiqlik himoya 
usullari qo'llaniladi. 
O
Nol himoya, tarmoq kuchlanishining qisqa muddatga 
o'chishi yoki juda kamayishi natijasida o'chirilgan 
elektr motorni, tarmoqda kuchlanish yana nominal 
qiymatiga 
erishganida, 
tarmoqqa 
o'z-o'zidan 
ulanishidan asraydi. Bu himoya kontaktorlari va 
atomatik uzgichlar yordamida amalga oshiriladi 

---

O
Kontaktorlarning 
asosiy 
vazifasi 
elektr 
qurilmalarni tarmoqqa ulasn va tarmoqdan uzish 
bo'lsa ham bu kommutatsiya apparatlari nol 
himoya vazifasini ham bajaradi. Kontaktorlarning 
tuzilishi va ishlash asoslarini 
ко'
rib chiqamiz. 
Yurgizish knopkasi bosilganida kontaktorning 
elektromagnit chulg'ami-1 tarmoqqa ulanib 
undan tok o'tadi va natijada 
Ф 
magnit oqimi 
vujudga keladi. Magnit oqimi qaytaruvchi prujina 
11 va kontakt prujinasi 9 kuchini engishga 
yo'nalgan kuchni yuzaga keltiradi, bu kuch yakor 
10 ni o'zak 2 ga tortadi. Qo'zg'aluvchan kontakt 8 
qo'zg'almas kontakt 5 ga tortiladi va asosiy 
kontakt tutashib motor 
M 
ni tarmoqqa ulaydi. 

---

---

O
Ayni vaqtda yordamchi kontakt 
12 YURGIZISH 
knopkasini shuntlaydi va uni qo'yib yuborilganida 
chulg'am 1 zanjiri uzilmaydi kontaktor ulangan 
holatda qoladi. Qo'zg'aluvchan kontakt 8 qo'zg'almas 
kontaktga bosilishi uchun kontaktorda kontakt 
prujinasi 9 o'rnatilgan, bu prujina bundan tashqari, 
qo'zg'aluvchan kontaktning qo'zg'almas kontaktga 
urilganidagi titrashini kamaytiradi ham. 
O
Tarmoqdagi kuchlanish qiymati nolga teng yoki juda 
kichik qiymatga ega bo'lganida elektromagnit 
chulg'ami 1 dagi magnit oqimi 
Ф 
ning qiymati nolga 
teng yoki juda kichik bo'lishi sababli prujina 9 ning 
tortish kuchi magnit oqimi hosil qiladigan kuchdan 
katta bo'lib, asosiy qo'zg'aluvchan kontakt 8 ni 
qo'zg'almas kontakt 5 dan ajratadi va motor M 
tarmoqdan uziladi. 

---

O
Yurgizish knopkasini shuntlab turgan yordamchi 
kontakt 12 uziladi va chulg'am 1 ham tarmoqdan 
uziladi. 
Tarmoqda 
kuchlanishning 
qiymati 
nominal qiymatga ega bo'lganida motor M ni 
qayta ishga tushirish Yurgizish knopkasini bosish 
bilan amalga oshiriladi. 
O
Texnologik sabablarga ko'ra ishlab turgan motorni 
o'chirish To'xtatish knopkasini bosish bilan 
amalga oshiriladi. Bunda chulg'am 1 tarmoqdan 
uziladi, qo'zg'aluvchan kontakt 8 qo'zg'almas 
kontakt 5 dan ajraladi va motor M tarmoqdan 
uziladi. 
O
Kontaktorlar tok turiga qarab o'zgarmas va 
o'zgaruvchan tok kontaktorlariga ajratiladi. 

---

---

O
O'zgarmas tok kontaktorining magnit tizimi yahlit 
elektrotexnik po'latdan yasaladi, o'zgaruvchan tok 
kontaktoriniki esa magnit tizimidagi isroflarni 
kamaytirish 
maqsadida 
alohida 
o'zaro 
izolyatsiyalangan elektrotexnik po'lat tunukachalardan 
yig'iladi. Ishlab chiqarishda KP1, KP2 va KPD rusumli 
o'zgarmas tok kontaktorlari; KTD, KN, KPT va KT 
rusumli 
o'zgaruvchan 
tok 
kontaktorlari; 
MK 
rusumidagi o'zgarmas va o'zgaruvchan tokda 
ishlaydigan kontaktorlar keng qo'llaniladi. 
O
Avtomatik uzgich (avtomat) elektr zanjirlarni tarmoqqa 
ulash va tarmoqdan uzish, qisqa tutashuvlar va o'ta 
yuklanishlar hamda kuchlanishnig kamayib ketishi va 
o'ta 
oshishidan 
himoya 
qilish 
funktsiyalarini 
bajaruvchi universal kommutatsiya apparatidir 

---

O
Hozirda 
ishlab 
chiqarish 
mashina 
va 
mexanizmlarining elektr yuritmalarida asosan 
A3700 
va 
AE-2000 
rusumli 
avtomatlar 
qo'llanilmoqda. A3700 rusumli avtomatlar 40 dan 
to 630 A gacha nominal toka mo'ljallangan bo'lib, 
ular ishlab ketish toki 400 dan to 6300 A gacha 
bo'lgan yarim o'tkazgichli yoki elektromagnitli 
maksimal 
tok 
ajratkichlar 
bilan 
har 
xil 
modifikatsiyalarda ishlab chiqarilmoqda. A3700 
rusumli avtomatik uzgichning umumiy ko'rinishi 
tasvirlangan. 7.2b - rasmdagi statik holat, avtomatik 
uzgichning uzilgan holati bo'lib, bosh kontaktlar 3 
va 4 ochiq, kommutasiya toki esa uzuvchi 
kontaktlar 1 ning parallel zanjiri orqali o'tmoqda. 

---

---

O
Bunday kommutasiya tufayli bosh kontaktlarda yoy 
vujudga kelmaydi va kontaktlarning kuyishi oldi 
olinadi. Bosh kontaktlar yetarlicha aJralganida uzuvchi 
(yoy so'ndiruvchi) kontaktlar 1 ajraladi. Tok zanjirining 
kommutatsiyasi 
natijasida 
hosil 
bo'lgan 
yoy 
so'ndiruvchi kamerada so'nadi. ishonchli kontakt hosil 
bo'lishi uchun uzuvchi va bosh kontaktlarga
kontakt prujinalari 2 o'rnatilgan. Avtomatni ulash 
uchun dastak 11 ni bosish (dastakli yuritma) yoki 
elektromagnit 10 ga kuchlanish berish (masofadan 
ulash) kerak, bu elektromagnit richaglar 12 
yordamida asosiy ko'taruvchi detal 5 ni ish holatiga 
buraydi. Shunda uzuvchi prujina 13 cho'ziladi va 
butun tizim ilgak 6 da turadi. 

---

---

---

O
Minimal ajratkich tarmoq kuchlanishi beriladigan 
g'altak 9 ga va prujinaga ega. Tarmoq kuchlanishi 
nominal 
bo'lganida 
ularning 
kuchlari 
muvozanatlashadi va solenoid shtoki avtomatning 
uzilishiga ta'sir qilmaydi. Tarmoq kuchlanishi 
pasayganida qo'zg'aluvchan o'zak hosil qilayotgan 
kuch etarli bo'lmaydi va uning shtogi prujina ta'sirida 
ilgak 6 ni urib chiqaradi. Avtomatda shuningdek elektr 
jihozlarni knopka SQ yordamida masofadan turib 
to'xtatish imkoniyati ham ko'zda tutilgan. 
O
Avtomatlar elektromagnitli yoki issiqlik ajratkichga ega 
hamda issiqlik va elektromagnit elementlari bo'lgan 
kombinatsiyalangan ajratkichga ega bo'lishi ham 
mumkin. 

---

O
Avtomatik uzgichlarda elektromagnitli yoki issiqlik 
ajratkichlarning 
bo'lishi-ularning 
kichik 
quvvtli 
motorlarni to'g'ridan - to'g'ri elektr tarmoqqa ulab 
ishga tushirish va motorlarni o'ta yuklanish tokidan 
himoya qilish sxemalarida keng qo'llanishiga asos 
bo'ladi. Sanoat qurilmalarining elektr zanjirlarida 
asosan A3160, A3110, AK-63, 50, AP-50, A-63, 
AE2000, AE1000 va AS-25 va AS-2/3 rusumidagi 
avtomatik 
uzgichlar 
keng 
qo'llaniladi. 
Elektr zanjirlarni qisqa tutashuv va maksimal 
toklardan himoya qiluvchi eng ko'p tarqalgan usul 
bu 
eruvchan 
saqlagichlarni 
qo'llashdir. 
7.3 - rasmda eruvchan saqlagichlarning tarkibiy 
tuzilish sxemasi keltirilgan bo’lib, bu erda 1- 
izolyasiyalovchi naycha, 2 - chiqish pichoqlari, 3 - 
qalpoqchalar, 
4 
- 
eruvchi 
quyma, 
5 
- 
to'ldirgich (masalan, har xil kvars qumlari).

---