Elektr toki

FIZIKA
3- Mustaqil ish
Xaqqulov Shoxrux Otabek ug’li
TT 11-23 Sirtqi
Reja:

1. 
   Vakumda elektor toki
   
2. 
   Termo elektron emessiyasi o’tkazuvchanlik va uning kvantomexanikaviy talqini
   

Elektr toki — elektr zaryadlarining tartibli harakati. Elektr toki paydo boʻlishi va 
doimo paydo boʻlib turishi uchun: 
• 
moddada erkin elektr zaryadlari; 
• 
ularni tartibli harakatga keltiruvchi elektr maydon; 
• 
zanjir berk boʻlishi kerak. 
Zaryadli zarralar tok tashuvchilar deb ataladi. 
Metallar
 va 
yarimoʻtkazgichlarda
 tok 
tashuvchilar elektronlardan, elektrolitlarda musbat va manfiy 
ionlardan
, ionlashgan 
gazlarda musbat va manfiy ionlar hamda elektronlardan iborat. 
Zaryadli zarralarning 
elektr maydon
 taʼsirida jismga nisbatan koʻchishi natijasida 
vujudga keladigan Elektr toki oʻtkazuvchanlik toki deb, zaryadlangan makroskopik 
jism (masalan, 
suyuqlik
 yoki 
gaz
)larning koʻchishidan yuzaga keladigan elektr toki 
konveksion tok deb ataladi. Siljish toki deb ataladigan tok ham mavjud. Bu tok 
zaryadlar harakatiga bogʻliq boʻlmay, balki elektr maydon kuchlanganligining vaqt 
boʻyicha oʻzgarishiga mutanosib (proporsional) boʻladi. Siljish toki 
magnit 
maydon
 hosil qilish xususiyati jihatidangina oʻtkazuvchanlik va konveksion tokka 
ekvivalentdir. 
Elektr tokining mavjudligini tok tufayli yuz beradigan quyidagi taʼsir yoki hodisalarga 
qarab bilish mumkin: 
• 
issiqlik taʼsiri — tok oʻtayotganda oʻtkazgich (oʻta oʻtkazgich bundan istisno) qiziydi; 
• 
kimyoviy taʼsiri — Elektr toki oʻtkazgichning kimyoviy tarkibini oʻzgartiradi (masalan, 
elektroliz hodisasi); 
• 
magnit taʼsiri (masalan, tokli oʻtkazgich yonida magnit milining ogʻishi, 
elektromagnitlar); 
• 
kuch taʼsiri (masalan, magnit maydonida tokli oʻtkazgichning ogʻishi, elektr dvigatellar); 
• 
yorugʻlik taʼsiri (masalan, siyraklangan gazlarda razryad, elektr yoyi). Tok 
kuchi 
ampermetr
, milliampermetr, mikroampermetr va galʼvanometr bilan oʻlchanadi. 
Zaryadlarning tartibli harakatiga 
oʻzgarmas tok
 dеb ataladi. Tokning yo’nalishi sifatida 
musbat zaryadlarning harakat yo’nalishi qabul qilingan. 
Vakuumdagi oqim o'z-o'zidan mavjud bo'lolmaydi, chunki vakuum dielektrikdir. Bunday 
holda, siz termion emissiya yordamida oqim yaratishingiz mumkin. Termionik emissiya - 
bu qizdirilganda elektronlar metallardan ajralib chiqadigan hodisa. Bunday elektronlar 
termoelektronlar deb ataladi va butun tana emitentdir. 
Bu hodisani birinchi marta 1879 yilda amerikalik olim Tomas Edison payqagan.
Hozirgi paytda mavjud bo’lgan vakuum texnikasi gazning zichligini 10⁹ marta kamaytirish imkonini beradi. Yuqori vakuumda idish ichida qolgan molekulalar soni – 10¹⁰ sm³ bo’lib, havo uchun molekulalarning tartibsiz harakati tezligi 500m/s ni tashkil etadi.Yuqori vakuumda tok tashuvchi yo’q va uning uchun u izalyatordir. Lekin vakuumda elektr toki hosil qilish mumkun. Elektronlarning jismdan chiqish hodisasi elektronlar emissiyasi deyiladi. Jism qizdirilganda elektronlarning undan chiqish hodisasi termoelektron emissiyasi deyiladi. Bu hodisa Edison tomonidan kashf etilgan. Vakuumda tok hosil qilishda zaryad tashuvchi zarralarni yuzaga keltirishda termoelektronemissiyadan foydalngan. Bu hodisani tajriba asosida ko’rib chiqadigan bo’lsak nay ichiga katod sifatida ingichka sim kavsharlab, uning uchlarini tashqariga chiqarib qo’yamiz. Termoelektron emissiya hodisasi elektron tayyorlashda, elektron emissiya hodisasiga asosanishlaydigan asboblarni chiqarishda tayyorlaniladi. Elektron lampa ichida havosi so’rib olingan l va bir necha elektronlar kavsharlangan shisha yoki metal balondan iborat.