Elektr va magnetizm

Bir jinsli tashqi maydonda dielektrik slendir vas har. Tasvirlash usuli
Xizmat ko‘rsatish sohasida, texnikada eng ahamiyatli materiallardan biri ham elektr o‘tkazmaydigan moddalar, dielektriklardir.
Texnikada ishlatiladigan dielektriklar har xil. Ular tabiiy (marmar, slyuda va boshqalar) va sun’iy (chini, rezina va boshqalar) bo‘lishi mumkin. Ammo, ular fizik tuzilishlari jihatidan uch turga ajratiladi: 1) gaz, 2) suyuq, 3) qattiq.
Dielektriklar fizik tuzilishlariga qaramay, bir-birlari bilan tubandagi elektr harakteristikalari orqali solishtiriladi:
a) Elektr o‘tkazuvchanlik. Tabiatda ideal dielektrik uchramaydi. Har qanday dielektrik ozmi-ko‘pmi elektr o‘tkazadi. Dielektriklardagi elektr o‘tkazuvchanlik ko‘pincha unga teskari bo‘lgan izolyatsiya qarshiligi bilan belgilanadi. Izolyatsiyaning qarshiligi dielektrik sirti bo‘yicha bir xil bo‘lsa, uning qalinligi, hajmi bo‘yicha boshqacha bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ko‘pincha dielektrikni harakterlashda uning sirtqi solishtirma qarshiligi va hajm solishtirma qarshiligi haqida gapirishga to‘g‘ri keladi.
b) Dielektrik singdiruvchanligi. Dielektrik singdiruvchanligi dielektriklarning ichida elektr maydoni kuchlanganligi bo‘shliqqa (vakuumga) nisbatan qancha kamayishini ko‘rsatadigan koeffitsiyentdir. U dielektrikning elektr tabiatini harakterlaydi.
v) Dielektrik nobudliklari. Texnikada ishlatiladigan barcha izolyatsiya materiallari elektr maydoni ta’sirida ma’lum energiya nobudligiga sabab bo‘ladi. Tabiatda absolyut dielektrik yo‘q. Dielektrikdan oz bo‘lsa-da, tok o‘tadi, natijada ma’lum energiya issiqlik energiyasiga aylanadi. Agar dielektriklar o‘zgarmas kuchlanish ta’siri ostida bo‘lsa, unda hosil bo‘luvchi nobudliklar faqat Lens-Joul qonuniga bog‘liq bo‘ladi.
Dielektrikka o‘zgaruvchan kuchlanish ta’sir etsa, unda qo‘shimcha nobudliklar ham bo‘ladi. Bunday energiya nobudligi dielektrik gisterezisidir.
Agar elektr maydonga dielektrik kiritsak, shu maydonda hamda dielektrikda o‘zgarishlar kuzatiladi. Bu o‘zgarishlarning sodir bo‘lishi sababini tushunish uchun atom va molekulalarning tarkibida musbat zaryadlangan yadrolar va manfiy zaryadlangan elektronlar bor ekanligini hisobga olish zarur. Elektronlar atom yoki molekulalar chegaralarida juda katta tezliklar bilan harakat qilib, ularning yadroga nisbatan holatlarini uzluksiz o‘zgartirib turadilar. Shuning uchun har bir elektron tashqi zaryadlarga ta’sir qilganda elektronning vaqt bo‘yicha o‘rtacha holatida joylashgan qo‘zg‘almas zaryad kabi ta’sir qiladi.
Molekula o‘lchamlariga qaraganda katta bo‘lgan masofalarda elektronlarning ta’siri ularning molekulaning biror nuqtasiga joylashgan yig‘indi zaryadi ta’siriga teng bo‘ladi. Bu nuqtani manfiy zaryadlarning og‘irlik markazi deb ataladi. Shunga o‘xshash yadrolar zaryadlarining ta’siri musbat zaryadlar og‘irlik markazi deb aytiladigan nuqtaga joylashgan yig‘indi zaryad ta’siriga tengdir. Musbat zaryadlar og‘irlik markazining radius - vektori quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:
(1)
bu yerda - i chi musbat zaryad joylashgan nuqtaning radius – vektori; q – molekulaning yig‘indi musbat zaryadi.
Mos ravishda manfiy zaryadlarning radius – vektori uchun quyidagi formulani hosil qilamiz:
(2)
Tashqi elektr maydon bo‘lmaganda, musbat va manfiy zaryadlarning og‘irlik markazlari mos tushishi yoki bir-biriga nisbatan ma’lum masofaga siljigan bo‘lishi mumkin. Agar zaryadlarning og‘irlik markazlari siljigan bo‘lsa bunday molekula qutbli deb ataladi va u esa elektr momentiga ega bo‘ladi:
(3)
Tashqi maydon yo‘qligida turli ishorali zaryadlarining og‘irlik markazlari mos tushgan molekula elektr momentga ega bo‘lmaydi va qutbsiz molekula deyiladi.
Molekulalar o‘zlarining elektr xususiyatlari bo‘yicha dipollarga o‘xshash bo‘lgani sababli dielektriklardagi bo‘layotgan hodisalarni tushunish uchun dipolning tashqi elektr maydonidagi harakatini o‘rganish kerak.
Agar dipolni bir jinsli elektr maydonga joylashtirsak, u holda dipolni tashkil qilgan +q va –q zaryadlar kattaliklari teng, lekin yo‘nalishlari qarama-qarshi bo‘lgan F₁ va F₂ kuchlar ta’sirida bo‘ladi (1-rasm).



+q

F₁



P









F₂


-q

1-rasm.
Bu kuchlar yelkasining uzunligi ga teng. Dipolga ta’sir qilayotgan juft kuch momentining kattaligi quyidagiga teng:

(4)
bu yerda P_e – dipolning elektr momenti.
Bir jinsli bo‘lmagan maydonda dipol zaryadlariga ta’sir qilayotgan kuchlarning kattaligi teng emas. Agar dipol o‘lchamlari kichik bo‘lsa, F₁ va F₂ kuchlarni kollinear deb hisoblash mumkin (2-rasm). Tashqi maydon, fazoning dipol joylashgan nuqtasida E vektor yo‘nalishiga mos bo‘lgan X yo‘nalish bo‘yicha eng tez o‘zgarayotgan bo‘lsin.





X
+q F₁

E
-q 
F₂

2-rasm.
Dipolning musbat zaryadi uning manfiy zaryadiga nisbatan X yo‘nalishi bo‘yicha kattalikka siljigandir. Shuning uchun zaryadlar joylashgan nuqtalardagi kuchlanganliklar ga farqlanadi.
Shunday qilib, bir jinsli bo‘lmagan elektr maydonda dipolga aylantiruvchi momentdan tashqari kuch ham ta’sir qiladi. Bu kuch ta’sirida dipol kuchliroq maydon tomonga tortilishi ( burchak o‘tkir bo‘lsa) yoki bunday maydondan itarilishi mumkin ( burchak o‘tmas bo‘lsa).
Tashqi elektr maydon bo‘lmasa, dielektriklar molekulalarining dipol momentlari nolga teng bo‘ladi, qutbsiz molekulalar uchun yoki fazodagi yo‘nalishlar bo‘yicha ixtiyoriy ravishda taqsimlangan bo‘ladi, qutbli molekulalar uchun.
Qutbli dielektrik elektr maydon ta’sirida bo‘lsa, uning molekula dipol momentlari ( ), bu momentlar joylashgan tekislikka yo‘nalgan o‘q atrofida burilishga harakat qiladi. Natijada molekulalarning dipol momentlari maydon kuch chiziqlari yo‘nalishida joylashib qoladi (3-rasm).
_ +
-
_ +




- +

3-rasm.
Tashqi elektr maydon qancha kuchli bo‘lsa va dielektriklarning temperaturasi qancha past bo‘lsa, shuncha dielektriklarda dipol momentlari tartibli yo‘nalgan bo‘ladilar.

Tashqi elektr maydon ta’sirida dielektriklarning barcha molekulalarini dipollari shunday buriladiki, ularning o‘qlari taxminan maydonning kuch chiziqlari bo‘ylab joylashadi. Natijada dielektrik qutblanadi. Issiqlik harakati tufayli molekulalar batamom oriyentirlana olmaydi. Oriyentirlangan qutblanish darajasi dielektrikning xossalariga, maydon kuchlanganligining kattaligiga va temperaturaga bog‘liq bo‘ladi.
Dielektrikning qutblanganlik darajasini belgilash maqsadida qutblanish vektori degan kattalik kiritilgan. Bir birlik hajmdagi barcha molekula dipol momentlarning vektori yig‘indisi qutblanish vektori deyiladi. Agar bir jinsli elektr maydonga qutbsiz dielektrik kiritilgan bo‘lsa, hamma molekulalarning elektr momenti bir xil va ularning hammasi maydon bo‘ylab tartibli joylashib qoladi. Shuning uchun yuqoridagi ta’rifga ko‘ra, qutbsiz dielektriklarning qutblanish vektori
(5)
ko‘rinishda bo‘ladi; bunda n – bir birlik hajmdagi molekulalar soni.
Qutbli dielektriklarda esa hamma molekulalarning dipol momentlari maydon bo‘ylab joylashib qolishi sodir bo‘lmaydi. Issiqlik harakati tufayli ayrim molekulalar elektr momentlarining yo‘nalishi o‘zgarib turishi mumkin. Bunday holda cheksiz kichik hajmdagi elektr momentlarning vektor yig‘indisining bir birlik hajmga keltirilgan
(6)
qiymati ushbu dielektrikning qutblanish vektori bo‘ladi, n bunda V hajmdagi molekulalar soni.
Dielektrikka qo‘yilgan tashqi maydon kuchaytirilsa, u holda yetarlicha katta maydon kuchlanganligida dipollarning buzilishi boshlanishi mumkin. Bu holda elektr zaryadlari erkin bo‘lib qoladi va dielektrik ichida harakatlanib, uning kristall panjarasi buzilishiga olib keladi. Bunday hodisa dielektrikning teshilishi deyiladi.
Dielektrikning elektr maydonda qutblanish xususiyatini ko‘rsatuvchi eng muhim harakteristikalaridan biri dielektrik qabulchanligi deyiladi.
Bir birlik hajmdagi molekulalarning qutblanib qolish ehtimolligini ifodalaydigan kattalik dielektrik qabul qiluvchanlik koeffitsiyenti deyiladi va harfi bilan belgilanadi.
Dielektrik singdiruvchanlik bilan dielektrik qabul qiluvchanlik orasidagi bog‘lanish quyidagicha bo‘ladi:
(7)
Demak, dielektrik singdiruvchanlik molekulalarning ichki tuzilishi bilan bog‘liq bo‘lgan dielektrik qabul qiluvchanlik orqali aniqlanar ekan. Be yerda har ikki kattalik ham o‘lchamsizdir.
Kuchsiz elektr maydonda dielektrikning qutblanish vektori uchun
(8)
ifoda o‘rinlidir.
Lekin kuchli elektr maydonda qutbli dielektriklarning dielektrik qabul qiluvchanligi temperaturaga bog‘liq ekan. Debay bu bog‘lanishni nazariy yo‘l bilan tekshirib, qutbli dielektriklarning dielektrik qabul qiluvchanligi uchun quyidagi ifoda o‘rinli bo‘lishini ko‘rsatib berdi:
(9)
bunda - bitta molekulaning elektr dipol momenti, - bir birlik hajmdagi molekulalarning soni, - Bolsman doimiysi, - temperaturaning absolyut qiymati. Bu formulaga asosan, qutblanib qolish ehtimolligi ga proporsional ekan (4-rasm).



b





a



4-rasm.
a – qutbsiz molekulalar uchun;
b – qutbli molekulalar uchun.

Demak, temperatura oshganda molekulalarning issiqlik harakati kuchayib, ularning elektr momentlarining maydon bo‘ylab tartibli joylashishi qiyinlashadi. Dielektrik singdiruvchanlik (7) tenglama orqali dielektrik qabul qiluvchanlik bilan bog‘langan edi. Shuning uchun qutbli dielektriklarning dielektrik singdiruvchanligi ham temperaturaga bog‘liqdir, ya’ni temperatura oshganda dielektrikni dielektrik singdiruvchanligi kamayadi.

Dielektrikning elektr maydonida qutblanish xossasini miqdoriy jihatdan harakterlaydigan kattalik nisbiy dielektrik singdiruvchanligi deb ataladi:
(10)
Ravshanki, o‘lchamsiz kattalikdir. Uning son qiymatlari turli dielektriklar uchun spravochniklarda beriladi.
Barcha gazlarning dielektrik singdiruvchanligi birga juda yaqin (1,0001-1,01). Ko‘pchilik qutbsiz suyuq dielektriklarda (2-2,5) orasida yotadi, qattiq dielektriklarda (2,5-8)gacha, qutbli suyuq dielektriklarda (10-81) gacha bo‘ladi. Segnetoelektriklarda ning qiymati juda katta 10⁴ tartibda bo‘ladi, bundan tashqari tashgqi maydonning kuchlanganligi kattaligiga juda bog‘liq bo‘ladi. Vakuum uchun =1.
Elektr doimiysining muhitning nisbiy dielektrik singdiruvchanlikga ko‘paytmasi muhitning absolyut dielektrik singdiruvchanligi deb ataladi:
(11)
Dielektrikdagi elektr maydoni kuchlanganligining uning absolyut dielektrik singdiruvchanligiga ko‘paytmasiga teng bo‘lgan vektor elektr induksiya deb ataladi:
(12)
Vakuumning elektr induksiyasi:
(13)
Kuchlanganlikdan farq qilib elektr induksiya barcha dielektriklar uchun o‘zgarmasdir.
Elektr induksiya turli dielektriklarning bo‘linish chegaralarida uzilmagani sababli biror berk sirt bilan o‘ralgan zaryadlardan chiquvchi barcha induksiya chiziqlari bu sirtni kesib o‘tadi. Shuning uchun induksiya oqimi uchun Gauss teoremasi bir jinsli bo‘lmagan dielektrik muhit uchun ham o‘z ma’nosini to‘la saqlaydi. Bu teoremaning matematik ifodasi quyidagicha bo‘ladi:
(14)
Agar erkin zaryadlar yopiq sirt ichida hajm zichligi bilan uzluksiz taqsimlangan bo‘lsa, (14) formula quyidagicha o‘zgaradi:
(15)
Yuqoridagi (14) va (15) formulalar elektr siljish vektori uchun Gauss teoremasini ifodalaydi. Gauss teoremasining ta’rifi quyidagicha bo‘ladi: elektr siljish vektorining yopiq sirt orqali oqimi shu sirt ichidagi erkin zaryadlarning algebrik yig‘indisiga tengdir.
Tashqi maydon bo‘lmaganda spontan (o‘z-o‘zidan) qutblanish qobiliyatiga ega bo‘lgan moddalar bor. Bunday hodisa dastlab segnet tuzida kuzatilgani uchun shu moddalarning barchasini segnetoelektriklar deb ataydilar.
Segnetoelektriklar qolgan dielektriklardan bir qator harakterli xossalari bilan farq qiladi:
1. Oddiy dielektriklarda bir necha birlikka, kam hollarda bir necha o‘nga teng bo‘lgan vaqtda, segnetoelektriklarning dielektrik singdiruvchanligi bir necha mingga yetishi mumkin.
2. D ning E ga bog‘lanishi chiziqli emas, demak, dielektrik singdiruvchanligi maydonning kuchlanganligiga bog‘liq bo‘ladi.
3. Maydon o‘zgarganda qutblanish vektorining qiymatlari maydon kuchlanganligining qiymatlaridan kechikib o‘zgaradi. Bu hodisa gisterezis deb ataladi. Agar maydon davriy o‘zgarsa, P_e ning E ga bog‘liqligi 5-rasmda ko‘rsatilgan egri chiziq bilan ifodalanib, bu chiziq gisterezis sirtmog‘i deb aytiladi.

P_e





P_r



E

E_c

5-rasm.

Segnetoelektrik xususiyatiga faqat kristall moddalar ega bo‘lib, kristallar simmetriya markaziga ega bo‘lmasligi kerak.
Simmetriya markaziga ega bo‘lmagan ba’zi kristallar deformatsiya vaqtida qutblanadi. Bu hodisani pezoelektrik effekt deb ataladi. Qutblanishning kattaligi deformatsiyaga proporsional. Agar deformatsiyaning ishorasini o‘zgartirsak, qutblanishning ishorasi ham teskariga o‘zgaradi.
Muhim pezoelektriklar qatoriga kvars, segnet tuzi va boshqalar kiradi.
Pezoelektrik effekt ultratovush to‘lqinlarni o‘yg‘otish, elektr tebranishlar generatorlarining chastotalarini stabillashtirishda va hokazolarda qo‘llaniladi.

Texnika va amaliyotda dielektriklar eng ahamiyatli materiallardan biri bo‘lib, ulardan elektr mashina va transformator chulg‘amlarini, kabel va simlarni qoplash uchun va umuman elektr izolyatsion material sifatida foydalaniladi. Dielektrik sifatida chinni, kauchuk va mineral yog‘lar singari anorganik moddalardan, shuningdek, ba’zi organik moddalardan keng foydalaniladi. Yuksak texnologik talablarga javob beradigan yangi dielektriklarning ixtiro etilishi va ulardan samarali foydalanish katta ilmiy-texnikaviy ahamiyatga ega. Masalan, yangi dielektrik materiallarning yaratilishi sinxron generatorlar kuchlanishini ko‘tarishi bilan elektr energiyasini uzoq masofalarga uzatishda transformatorlardan foydalanmaslik imkonini berdi.