Elektronika va asbobsozlik

11-MA’RUZA.


Mavzu: Solishtirma elektr qarshiligi yuqori bo‘lgan qotishmalar.


REJA:

1. 
   Solishtirma elektr karshiligi yuqori bo‘lgan kotishmalar.
   
2. 
   Issiqbardosh o‘tkazgich materiallar.
   

Tayanch so‘zlar va iboralar:

Mangamin, konstantik, nikel, xrom, xromollar, nixromlar.

Bu o‘tkazgich materiallar guruxining asosiy namoyandalari manganin va konstantadir.

M a n g a n i n – 85-89% mis, 2-3% nikel va 11-13% marganes aralashmasidan tashkil topgan kotishma. Manganin solishtirma qarshiligi yukori bo‘lgan xamma kotishmalar qatori, tartibsiz kristall tuzulishiga ega. Manganin to‘q zargaldok rangda, zichligi 8400 kg/m³, erish temperaturasi 960°S, KTR (TKK) = 18 · 10^-6 1/°S.
Manganindan yasalgan buyumlarning asosiy xarakteristikalari: yumshok manganin uchun σ_r = 400 ÷ 550 MPa; ε_r=10-25%; ρ=0,42-0,47 mk Om·m; kattik manganin uchun σ = 550÷558 MPa; ε_r = 5- 9%; ρ = 0,47÷0,52 mk Om·m; TK_ρ = (1÷3)·10^-5 1/⁰S. Manganinning solishtirma elekgr qarshiligi 1,5-2 mkOm.m gacha orttirish uchun uning tarkibiga miss miqdorini kamaytirish xisobiga 60-67% marganes, 16-30% nikel kiritiladi.
Manganindan ishlangan buyumlarning afzallik tomonlari shundaki, uning solishtirma elektr karshiligi temperaturaga juda kam bog‘liq, shuningdek manganin mis bilan kontaktlashtrilganda termo-e.yu.k juda kichik (0,9-1 mk V/⁰S) bo‘ladi.
Manganin buyumlarning elektr xarakteristikalarini barkarorlashtirish uchun unga vakuuumda 450⁰S temperaturada termik ishlov beriladi va so‘ngra xona temperaturasida uzok muddat ushlab turiladi, natijada kotishmaning bir jinsliligi oshadi va uning xossalari barkarorlashadi. Barkarorlashtirilgan manganindan yasalgan buyumlar uchun yo‘l kuyiladigan ish temperaturasi 200⁰S ga, barkarorlashtirilmagan manganin buyumlar uchun 60-80⁰S ga teng.
Temperatura bundan oshib ketganda manganin buyumlarning xossalari kaytmas darajada o‘zgaradi.
Manganindan yumshok (PMM) va kattiq (PMT), diametri 0,02-6 mm bo‘lgan simlar va kalinligi 0,08 mm gacha, kengligi 270 mm gacha bo‘lgan o‘tkazgich tasmalar ishlab chikariladi. Bundan tashqari manganidan emal izolyatsiyali (PEVMM va PEVMT), tabiiy ipak izolyatsiyali (PShDMM va PShDMT) emal va bir qavat tabiiy ipak izolyatsiyali (PEShOMM va PEShOMT) cho‘lg‘am simlari ishlab chiqariladi. Yuqori klassdagi rezistorlar tayyorlash xam manganin sim qo‘llaniladi.
K o n s t a n t a n a – 58-59% miss, 39-41% nikel va 1-2% marganesdan tashkil topgan qotishma. Konstantan kumush rang sariq tusda bo‘lib, uning zichligi 8900 kg/m³, suyuklanish temperatursi 1260⁰S, KTR=14·10^-6 1/⁰S.
Konstantadan yasalgan buyumlarning asosiy xarakteristikalari: yumshoq (qizdirilgan) konstantan uchun σ_r – 400 – 638 MPa; ye_r = 10 – 20%; ρ = 45 – 0,48 mk Om·m; qattiq konstantan uchun: σ = 650- 720 MPa,: ye_r= 2÷5%; ρ = 0,46 – 0,52 mk Om·m. Konstantan buyumlarning solishtirma temperatura qarshiligi (TK_r) (0-6)·10^-5 1/⁰S ga teng, ya’ni kupgina konstantan turlari uchun solishtirma qarshiligi temperatura o‘zgarishi bilan o‘zgarmaydi.
Konstantanning eng muxim kamchiligi shundaki, u misga tekkanda ancha sezilarli termo e.yu.k. (40-45 mkV/⁰S) hosil bo‘ladi, bu esa konstantaning barkaror rezistorlar uchun ishlatilishini cheklab ko‘yadi, biroq undan termoparalar tayyorlash imkoni tug‘iladi. Termoparalar tayyorlash uchun izolyatsiyalangan konstantan sim mis simga kavsharlanadi.
Konstantandan yumshoq va qattaq buyumlar, 0,03-8 mm diametrli simlar va 0,1 mm qalinlikdagi tasmalar tayyorlanadi. Konstantandan yasalgan buyumlar 500⁰S dan yuqori bo‘lmagan temperaturalarda ishlatiladi.
MLT turidagi rezistorlar tayyorlanadigan kotishma katta solishtirma qarshilikli qotishmalar qatoriga kiradi. Uning tarkibida 43,6% (massa buyicha) kremniy, 17,6% xrom, 14,1% temi rva 24,7% volfram bo‘ladi. Kotishmaning elektr xarakteristikalari: ρ = 0,05 mkOm·m TKρ = 5·10^-5 1⁰/S.
Kotishma kulrang tusdagi kukun shaklida ishlab chiqariladi. Kotishma ishlatiladigan asosiy soxa-metall-plyonkali rezistorlar ishlab chiqarish.

O‘tkazgich materiallarning bu guruhi metallarning qotishmalari bo‘lib, ularning solishtirma qarshiligi katta va solishtirma qarshiligining temperatura koeffitsienti qiymatlari kichik bo‘ladi. Shu sababli bu qotishmalardan elektr qarshiligi amalda temperaturaga bog‘liq bo‘lmagan termostabil rezistorlar va boshqa buyumlar tayyorlash mumkin.

Tartibsiz strukturali metallarning qattiq eritmalaridan iborat qotishmalar yuqorida aytib o‘tilgan xossalarga ega bo‘ladi. O‘tkazgich materiallarning guruhiga asosan—misning nikel bilan hosil qilgan, manganin va konstantan deyiladigan qotishmalaridir.