Elektronika va avtomatika

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAHSUS TA`LIM VAZIRLIGI


ISLOM KARIMOV NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI


"ELEKTRONIKA VA AVTOMATIKA" fakulteti


"Metrologiya, texnik jixatdan tartibga solish, standartlashtirish va setifikatlashtirish" kafedrasi


MUSTAQIL ISH
Mavzu____________________________________________________________________________________


Qabul qildi:________________
Bajardi: ___________________


Toshkent 2023 y.

Ma’lumotlar bazasi, ulardan foydalanish texnologiyasi
Reja:
1. ma`lumotlar bazalari tushunchasi
2. ma`lumotlar bazalarning tuzilishi va vazifalari
3. ma`lumotlar bazalaridan foydalanishning texnologiyasi

Bilimlar bazalari tushunchasi Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalarini axborotli ta‘minlanishini rivojlanishida iktisodiy faoliyatni boshkarish sun‘iy intellekt soxasida kullashda eng katta kizikish uygotadi. Ekspert tizim - bu yukori malakali mutaxassislar, ekspertlarning bilimlarini tizimli jamlash, umumlashtirish, taxlil qilish va baxolashga asoslangan maxsus kompyuterli tizimlarni yaratish, bu soxada yutuklarni amalga oshirishning shakillaridan biri buladi. Ekspertli tizimda bilimlar bazalaridan foydalaniladi, unda anik predmetli soxa xakida bilimlar takdim etiladi. Bilimlar bazasi - bu ba‘zi bir predmetli soxada murakkab vazifalarning yechimini topish uchun taxlil va xulosalarni keltirib chikaruvchi modellar, koidalar va omillar (ma‘lumotlar)ning majmuisidir. Axborotli ta‘minlashning aloxida, yaxlit tuzilishlari kurinishida ajratilgan va tashkil kilingan predmetli soxa xakidagi bilimlar yakkol buladilar va bilimlarning boshka turlari, masalan, umumiy bilimlardan ajraladilar.

Bilimlar bazalari nafakat va shunchaki rasmiy (matematik) mantik asosida, balki tajriba, omillar, evrestika asosida xam fikrlashni bajarishga imkon beradi, ya‘ni ular inson mantikiga yakinlashtirilgandir. Sun‘iy intellekt (akl) soxasidagi ishlamalar murakkab kundalik bulmagan vazifalarni yechish uchun ba‘zi bir predmetli soxa xakidagi yukori sifatli maxsus bilimlarning katta xajmlaridan foydalanish maksadiga ega. Bilimlar bazasi ekspertli tizimining asosidir, u uni kurish jarayenida jamlanadi. Bilimlar fikrlash va vazifalarini yechish usulini yakkol qilishga imkon beruvchi yakkol kurinishda aks ettiriladi va karorlarni kabul qilishni soddalashtirish uchun tashkil kilingan. Ekspertli tizimni xabardorligini asolovchi 19 bilimlar bazasi muassasalar, bulimlar, mutaxassislarining bilimlarini, mutaxassislar guruxi tajribasini uz ichiga oladi va institutsional bilimlar (malakali, yangilanib turuvchi strategiyalar, usullar, karorlar majmuasi)dan iborat buladi.
Bilimlar va ish koidalarini xar xil nuktalardan kurib chikish mumkin.
 Mukammal va yuzaki.
 Sifatiy va mikdoriy.
 YAkinlikdagi (noma‘lum) va anik (belgilangan). 
Aniklar va umumiylar.

Bilimlar bazalarining tuzilishi va vazifalari. Bilimlar bazasi (BB)ning asosiy tarkibiy kismlari kuyidagilardan iborat.

 BBning uzi va uni atrofi.
 Karorlarni olish mexanizmi.
 Interfeys.
Xozirgi vaktda BB atamasining ikkita tushunchasi mavjud:
1. Bilimlar bazasi - bu tizimda foydalaniladigan belgilangan maxsus bilimlarning paketi.
2. Bilimlar bazasi - bu belgilangan maxsus bilimlarning integratsiyalashgan tizimi. Yuqori sifatli tajriba Tashkil qilish Bilimlar bazasi imkoniyati O`qitish va mashq qilish Institutsionla bilimlar 20 Barcha bilimlar algoritmli (tadbirli) va noalgoritmlilarga bulinadilar. Noalgoritmli bilimlar konseptual (tushunchali) va faktual (predmetli)ga bulinadi. BB tizimlarida bilimlarning tarkibini aniklash, ya‘ni nimani takdim qilishi va kanday takdim kilinishini aniklash masalasi muxim buladi. Nimani takdim qilishi masalasi anik vazifaning yechimi modellashtirilayetgan yeki takdim kilinayetgan moxiyatni aks ettirishi uchun aniklanadi. Kanday takdim qilishining masalasi esa uzida kuyidagi ikkita savolga ega buladi. 1. Bilimlarni kanday tashkil qilish, ya‘ni ularni tarkiblashtirish. 2. Shakllarga tushirishning tanlab olingan usulida bilimlarni kanday takdim etish.

Predmetli soxa - bu vazifalar xakidagi bilimlar soxasi, muammoli soxa esa uz ichiga predmetli soxani va bu soxada yechiladigan vazifalarning uzini oladi. Ma‘lumotlar - joriy paytda yechilayetgan vazifa xakidagi dastlabki, oralik va Predmetli sohaning modeli yoki tushunchali bilim Bilimlar bazasini boshqarish tizimi ADP, qoidalar va tadbirli bilim Ma‘lumotlar bazasi yoki predmetli bilim 21 yakuniy (natijaviy) bulishlari mumkin va bilimlar - bu xar kanday axborotlar, shu jumladan tizim vaktning ushbu paytida vazifani yechayetibdimi yeki yukmi kat‘iy nazar, tizimda saklanayetgan anik dalillar bulishi mumkin. BB dan vazifani yechish uchun bilimlardan bevosita foydalanish, karorlarni olish mexanizmi tomonidan ta‘minlanadi. Karorlarni olish mexanizmi BBdan javoblarni olish, BBda saklanayetgan atamalrni shakllantiruvchi vazifalar yechimini olish imkonini beradi. Karorlar yechimini olish tamoyili BBda ma‘lumotlarni takdim etish usullar bilan yakindan boglik . BBda takdim kilingan bilimlar uchun tenglamalarni yechish tadbirlari karorlarni olish mexanizmining darajalari buladi. Mantikiy formulalar yeki maxsus kurinishidagi koidalar bilan takdim etilgan bilimlar uchun esa - bu chikarishning belgilangan mexanizmidir. Karorlarni olish mexanizmi yechimining algoritmiga, ya‘ni maxsus algoritmli bilimga ega. Boshka tomondan esa karorlarni olish mexanizmi tadbirli shaklldagi bilimlar semantikasining belgilangan kismiga ega. Buni karorlarni olish mexanizmi va BB urtasidagi chegaralarning nisbiyligi tasdiklaydi. Interfeys - bu BB tizimining bir kismi, u BB va karorlarni olish mexanizmi bilan ishni BB ga tegishli bulgan predmetli soxa mutaxassislarining kasbiy tiliga yakin bulgan yetarlicha yukori darajadagi tilni ta‘minlaydi. Interfesga tegishli tilli protsessor xam kiritiladi. Bundan tashkari, interfeysning vazifalariga foydalanuvchi bilan dialogni kullab-kuvvatlash xam kiradi, bu tizim xarakatlarning izoxini olishga, yechimlarni kidirishda ishtirok etishga va BBga tuzatishlar kiritishga imkoniyat beradi.