Elektronika va sxemotexnika

6.3. Bipolyar tranzistorlarda yasalgan kalit sxemalar 
 
BT  da  yasalgan  sodda  kalit  sxemasi  63  –  rasmda  keltirilgan.  Yuklama 
qarshiligi  R
K
  emitteri  umumiy  shinaga  ulangan  tranzistorning  kollektor  zanjiriga 
ulangan. Kalit ikkita turg‗un holatga ega bo‗lishi kerak: ochiq va berk. 
Ochiq  kalit  holatiga  tranzistorning  to‗yinish  yoki  aktiv  ish  rejimi,  berk 
holatga esa  - berkilish rejimi mos keladi. 
Agar  tranzistor  bazasiga  manfiy  kuchlanish  berilsa  (U
KIR

0V),  u  holda 
emitter  va  kollektor  o‗tishlar  teskari  yo‗nalishda  ulangan  bo‗ladi,  ya‘ni  berk 
holatda bo‗ladi. Bu vaqtda tranzistor kollektor tokining berkilish rejimida ishlaydi 
va kalit uzilgan holatda bo‗ladi. Berkilish rejimida tranzistor toklari mos ravishda  
 
0

Э
I
, 
0
К
К
I
I

, 
0
К
Б
I
I


    (6.1)   . 
 
Natijada tranzistor kollektoridagi kuchlanish 
 
М
K
К
М
ЧИК
К
E
R
I
Е
U
U





0
, (mantiqiy bir  U
1
)    (6.2), 
 
bo‗lib, yuklamaning manbadan uzilgan holatiga mos keladi (kalit uzilgan). 
Baza zanjirida R
B
 rezistor mavjud bo‗lganda  tranzistor baza kuchlanishi 
Б
К
КИР
БЭ
Б
R
I
U
U
U





0
        (6.3) 
 
 
 
63 – rasm. 
 
Yuqori  temperaturalarda  kalit  I
K0
  qiymati  keskin  ortadi  va  natijada  emitter 
o‗tishdagi kuchlanish ham ortadi. Shu sababli berkilish rejimida tranzistor normal 
ishlashi uchun  quyidagi shart bajarilishi kerak 
 
БЎС
Б
К
КИР
U
R
I
U




0
         (6.4)   , 
 
bu  yerda    U
BO‘S
  –  emitter  o‗tishdagi  musbat  kuchlanish  U
BE
  bo‗lib,  ushbu 
qiymat ortsa tranzistor berk rejimdan aktiv rejimga o‗tadi, ya‘ni ochiladi. 

---

 
 
91 
91 
Integral  texnologiyada    bajarilgan  kremniyli  tranzistorlar  uchun 
U
BO‘S
=0,5

0,6 V. 
Agar  U
KIR
=0,  u holda  (6.4) shart quyidagicha qayta yoziladi.  
 
БЎС
Б
К
U
R
I


0
             (6.5)   . 
 
U
BO‘S
=0,6 V va I
K0
=1mkA deb faraz qilsak, u holda R
B.max
=0,6 MOm ga teng 
bo‗ladi. 
Kirishga  U
KIR

0,7  V  (mantiqiy  bir  U
1
)  kuchlanish  berilsa  tranzistor  aktiv 
yoki to‗yinish rejimida ishlaydi (kalit ulangan). 
Kalit  rejimda  tranzistorning  aktiv  ish  rejimi  ma‘qullanmaydi,  chunki 
yuklamadagi  tok faqat yuklama R
K
 va manba kuchlanishi Ye
M
 kattaligi bilan emas, 
balki tranzistordagi kuchlanish pasayishi  U
KE
 bilan ham aniqlanadi, 
K
КЭ
М
K
Ю
R
U
E
I
I



          (6.6)   , 
 
ya‘ni tranzistor xossalariga (parametrlarning o‗zgarishi va ularning temperaturaga 
bog‗liqligi)  ham  bog‗liq  bo‗ladi.  Bundan  tashqari,  aktiv  rejimda  tranzistorda 
qo‗shimcha quvvat 
КЭ
K
K
U
I
P


sochiladi, sxemaning FIK kamayadi.  
Integral  texnologiyada  bajarilgan  kremniyli  tranzistorlar  uchun  to‗yinish 
rejimida U
ChIQ
=U
KE

0,25 V (mantiqiy nol U
0
). Analog sxemalarda alohida kalitlar 
qo‗llaniladi.    Raqamli  sxemalarda  esa  kalitli  zanjirlar  qo‗llaniladi.  Bunday 
zanjirlarda  har  bir  kalitni  o‗zidan  oldingi  kalit  boshqaradi  va  o‗z  navbatida  bu 
kalitning o‗zi keyingi kalit uchun boshqaruvchi hisoblanadi. Demak, agar oldingi 
kalitda  tranzistor  to‗yinish  rejimi  bo‗lsa,  u  holda  bu  kalit  keyingi  kalitni  qayta 
ulashi mumkin emas. 
Shunday  qilib,  agar  kalit  kirishiga  mantiqiy  nol  potensiali  berilsa,    u  holda 
uning  chiqishida  mantiqiy  birga  mos  potensial  hosil  bo‗ladi  va  aksincha,  ya‘ni 
bunday kalit invers sxema hisoblanadi va invertor deb ataladi. 
Asosiy  dinamik  parametrlaridan  biri  bo‗lib,  sxemaning  ulanish  va  uzilish 
vaqtidagi  qayta  ulanish  jarayonlari  bilan  aniqlanadigan  tezkorligi  hisoblanadi. 
Sxema chiqishidagi kuchlanishning bo‗sag‗aviy qiymati, kirish signalini U
0
 dan U
1
 
ga  o‗zgartirganda  ma‘lum  t
1
K
  vaqtiga,    U
1 
dan  U
0
  ga  o‗zagtirganda  t
0
K
    vaqtiga 
kechikadi.  Kechikishlarga  tranzistorlar  qayta  zaryadlanish  sig‗imi  va  yuklama  
sabab bo‗ladi. Sxema tezkorligi o‗rtacha kechikish vaqti bilan aniqlanadi 
 
)
(
5
,
0
0
1
К
К
К
t
t
t



. 
 
Sxema iste‘mol qilayongan tok ortsa, sig‗imlarning katta qayta zaryadlanish 
tezligi  hisobiga  qayta  ulanish  vaqti  ortadi.  Lekin  bu  vaqtda  sxemaning  iste‘mol 
quvvati ortadi. Shu sababli o‗rtacha kechikish vaqti qayta ulanish ishi A
Q
=Rt
K
 deb 
ataluvchi kattalik bilan aniqlanadi. Zamonaviy IMSlar uchun Aq=10
-12
-10
-14
 Dj. 
 

---

 
 
92 
92