Elektronika va sxemotexnika



Yüklə 1,87 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/110
tarix02.01.2022
ölçüsü1,87 Mb.
#47885
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   110
Elektronika va sxemotexnika

Plazma.  Yuqori  darajada  ionlashgan,  lekin  kichik  makroskopik  hajmda 
elektroneytral  bo‘lgan gaz  plazma deb  ataladi.  Agar  gazning barcha  molekulalari 
ionlashgan bo‘lsa, ya‘ni ionlashganlik darajasi birga teng bo‘lsa, to’liq ionlashgan 
plazma  deyiladi.  Boshqa  hollarda  qisman  ionlashgan  plazma  bilan  ish 
ko‘rilayotgan bo‘ladi. Plazmani ikki usul bilan hosil qilish mumkin: 
1.  O‘ta  yuqori  temperaturalargacha  qizdirilgan  gaz  molekulalari  o‘zaro 
to‘qnashuvi  tufayli  ionlanish  sodir  bo‘ladi.  Masalan,  T

10000 K  da  har  qanday 
jism plazma holatida bo‘ladi. Barcha yulduzlar, xususan Quyosh ham, ana shunday 
4–rasm 


 
 
11 
11 
yuqori temperaturali plazmadan iboratdir. 
2.  Gazdan  elektr  tok  o‘tishi  (elektr  razryad)  jarayonida  ham  plazma  hosil 
bo‘ladi.  Gaz  razryadli  plazma  elektronlar  va  ionlar  gaz  razryadni  vujudga 
keltirayotgan  elektr  tok  manbaidan  doimo  energiya  olib  turadi.  Natijada  ioilar  va 
elektronlarning  temperaturalari  keskin  farq  qiladi,  chunki  elektronlar  elektr 
maydonda ko‘proq tezlashadi. Masalan, yolqin razryadda elektronlar temperaturasi 

10000 K bo‘lsa, ionlar temperaturasi 

2000 K dan ortmaydi. 
Erning  ionosferasidagi plazma  Quyosh nurlanishi  tufayli  atmosferadagi gaz 
molekulalarining  fotoionlashuvi  natijasida  vujudga  keladi.  Shuning  uchun 
plazmaning bu turi gaz razryadli plazmadan farq qiladi. 
Plazma  zarralari,  huddi  oddiy  gaz  molekulalariga  o‘hshash  betartib 
harakatda bo‘ladi. Lekin neytral molekulalardan tashkil topgan oddiy gazdan farqli 
ravishda  plazma  radiotulkinlarni  qaytaradi.  Buning  sababi  plazmaning 
elektromagnit maydon bilan ta‘sirlashuvidir. 
Plazmaning 
eng 
asosiy 
xususiyati 
–  uning  kvazineytralligidir. 
Kvazineytrallik  tushunchasi  bilan  elektronlar  na  bir  xil  ionlardan  iborat  bo‘lgan 
plazma  misolida  tanishaylik.  Bunday  plazmada  elektronlarning  issiqlik  harakat 
tezliklari  ionlarnikidan  kattaroq  bo‘ladi.  Shuning  uchun  elektronlar  plazmadan 
tezroq chiqib ketishi va natijada plazmada ionlar miqdorining ortib ketishi tufayli 
elektr  maydon  vujudga  kelishi  lozim  edi.  Lekin  plazmada  katta  elektr  maydonlar 
vujudga  kelmas  ekan.  Buning  sababi  quyidagida:  plazmaning  biror  qismida 
ionlarning  to‘planib  qolishi  natijasida  vujudga  kelgan  elektr  maydon  chiqib 
ketayotgan  elektronlarga  tormozlovchi  ta‘sir  ko‘rsatadi,  so‘ng  ularni  orqasiga 
qaytaradi.  Shu  tarzda  elektronlarning  tebranma  harakati  vujudga  keladi.  Bu 
tebranishlarning chastotasi va amplitudasini topaylik. 
Zichligi  n
e
  bo‘lgan  elektronlarning  x  masofaga  siljishi  natijasida  vujudga 
kelgan  elektr  maydon  (bu  maydonni  birinchi  yaqinlashuvda  yassi  kondensator 
plastinkalari oralig‘idagi elektr maydonga o‘hshatsa bo‘ladi) kuchlanganligi 
E

o


o

x
en
e
        (1.11) 
ga teng bo‘ladi. Bu maydonda elektronga 
F

eE


o
2

x
n
e
e
     (1.12) 
kuch ta‘sir etadi. Bu kuch miqdoran siljishga proporsional va siljish yo‘nalishiga 
qarama-qarshi  yo‘nalgan.  U  garmonik  tebranishlarni  vujudga  keltiruvchi 
kvazielastik  kuch  (F

–kx)  ga  o‘hshashdir.  Shuning  uchun  bu  kuch  ta‘sirida 
elektron oldinga va orqaga 

pl

e
e
m
n
e
o
2

      (1.13) 


 
 
12 
12 
chastota bilan harakat qiladi. Bu harakatni plazma tebranishlari

pl
 ni esa plazma 
chastotasi  yoki  lengmyur  chastotasi  deyiladi.  Albatta,  elektronlar  bilan  ionlar 
to‘qnashuvi natijasida elektronlarning tebranma harakati so‘nadi. 
Plazma  tebranishlari  sodir  bo‘ladigan  masofani  quyidagi  mulohazalar 
asosida topamiz: elektr maydonda masofaga siljigan elektron 
A

F

x

o
2
2

x
n
e
e
       (1.14) 
ish  bajaradi.  Bu  ish  shu  elektron  kinetik  energiyasining  o‘rtacha  o‘zgarishi 
(tahminan kT
e
 ga teng) hisobiga bajariladi. Shuning uchun 
o
2
2

x
n
e
e

kT
e

Bundan 
x
2

e
e
n
e
kT
2
o

      (1.15) 
Bu  ifoda  issiqlik  harakati  tufayli  plazmada  zaryadlar  fazoviy  ajraladigan 
masofaning  maksimal  qiymatini  aniqlaydi.  Odatda,  uni  debay  radiusi  (

D
)  deb 
ataladi: 

D

e
e
n
e
kT
2
o

        (1.16) 
Shunday  qilib,  debay  radiusi  zaryadlarning  fazoviy  ajralish  masshtabini, 
plazma  chastotasi  esa  zaryadlarning  ajralmagan  holatga  qaytish  davrini,  ya‘ni 
plazmaning  zaryad  jihatdan  neytralligini  tiklash  davrini  harakterlaydi.  Bu  ikki 
kattalik plazmaning asosiy harakteristikalari hisoblanadi. 
Hulosa  qilib  aytganda,  elektronlar  va  ionlardan  iborat  gazni,  bu  gaz  egallagan 
hajmning  chiziqli  o‘lchamlari  debay  radiusidan  katta  bo‘lgandagina  (faqat  shu 
holdagina kvazineytrallik sharti bajariladi) plazma deb atash mumkin. 
Hozirgi  vaqtda  plazmadan  ikki  yo‘nalishda  foydalanish  mo‘ljallanyapti: 
1) boshqariluvchi 
termoyadro 
reaktsiyalarida; 
2) magnitogidrodinamik 
generatorlarda (MGDG). 
  

Yüklə 1,87 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   110




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin