Elektrotehnika va elektronika

xususiy o
‘
tkazuvchanligi
deyiladi. 
Yuqorida ko‘rib chiqilgan o‘tkazuvchanlikni hosil qilish usuli ratsional emas. Chunki amalda 
o‘tkazuvchanlik turlaridan biri –yo elektron, yo kavak o‘tkazuvchanligi asosiy qilib olinadi. Uni sof germaniy 
(yoki kremniy) kristalliga begona modda qo‘shib qotishma tayorlash yo‘li bilan amalga oshiriladi. Kiritilgan 
begona moddaning (aralashmaning) miqdori asosiy kristall miqdoriga nisbatan juda oz bo‘ladi. 
Yarim o‘tkazgichning muhim xususiyati shundan iboratki, ularda aralashmalar bo‘lsa, 
aralashmali 
o’tkazuvchanlik
deb ataladigan qo‘shimcha o‘tkazuvchanlik paydo bo‘ladi. Aralashmaning 
konsentratsiyasini o‘zgartirib, musbat yoki manfiy ishorali zaryad tashuvchi zarralar sonini ancha 
o‘zgartirish mumkin. Yarim o‘tkazgichlarning bu xususiyati amalda qo‘llanishga keng imkoniyatlar ochib 
beradi. 
Donorli aralashma
. 
Yarim o‘tkazgichda juda oz kontsettratsiyada aralashma bo‘lsa, masalan, unga 
juda oz mish’yak atomlari qo‘shilsa, erkin elektronlar soni ko‘p marta ortadi. Buning sababi quyidagicha. 
Mish’yak atomlarining valentlik elektronlari beshta bo‘ladi. Ulardan to‘rttasi bu atomning atrofdagi atomlar 
bilan kovalent bog‘lanish hosil qilishida ishtirok etadi. Beshinchi valentlik elektroni esa o‘z atomi bilan zaif 
bog‘langan. Bu elektron mishyak atomidan osongina chiqib ketib, erkin bo‘lib qoladi. 
Elektronlarni oson beradigan va binobarin, erkin elektronlari sonini oson ortiradigan aralashmalar 
donor aralashmalar
deb ataladi. 
Donor aralashma qo‘shilgan yarim o‘tkazgichlarda elektronlar soni teshiklar sonidan ko‘p bo‘lgani 
uchun bunday yarim o‘tkazgichlar 
n-tip 
yarim o‘tkazgich deb ataladi. 
Aktseptor aralashmalar.
Aralashma sifatida uch valentli indiy olinsa yarim o‘tkazgich 
o‘tkazuvchanligining xarakteri o‘zgaradi. Bu holda indiy atomi qo‘shni atomlar bilan juft elektronli normal 
bog‘lanish hosil qilishi uchun unga bitta elektron etishmaydi. Natijada kavak hosil bo‘ladi. Bu holda 
kristalldagi kavaklar soni aralashmaning atomlari soniga teng bo‘lib qoladi. Bunday aralashma aktseptor 
aralashmalar deb ataladi. 

---

228 
Shuni aytib o‘tish kerakki, yarim o‘tkazgich asboblarda asosiy bo‘lmagan tok tashuvchilar 
o‘tkazuvchanligi katta ahamiyatga ega. Ularning hosil bo‘lishi va tugatilishi rekombinatsiya markazlari deb 
atalgan joylarda sodir bo‘ladi. Bunday markazlar vazifasini donor yoki aktseptor elementlarning tugunlari- 
atomlari bajaradi. Shuning uchun begona elementlarning miqdori ortishi bilan rekombinatsiya markazlari 
ham ko‘payadi va asosiy tok tashuvchilarning yashash vaqti qisqaradi. Bu hol begona elementning miqdori 
va turini tanlashda albatta hisobga olinishi kerak. 
Shunday qilib, biz yuqorida tanishgan o‘tkazuvchanlik turlarini hosil qilish usuli va uni tushuntirish 
juda yuzaki va taqribiydir. Ular asosan zonalar nazariyasi bilan tekshiriladi va miqdor o‘lchovlari kiritiladi.