Əlisahib ƏROĞUL

HaĢiyə 1: Yuxarı Qarabağda ermənilərin məskunlaĢmasının tarixi məsələsi 
mübahisəli söz oyunu olduğundan bu problemə də Ģərh verməyi lazım bilirik. Çar 
Rusiyasının  1842-ci  ildə  ġuĢa  qəzasının  tərkibinə  daxil  olan  erməni  kəndlərində 
apardığı  siyahıyaalmada  eyni  zamanda  erməni  kəndləri  əhalisinin  haradan  köçüb 
gəlməsi barədə müfəssəl məlumatlar vardı. Belə ki, Cəbrayıl rayonu ilə həmsərhəd 
erməni  kəndləri  haqqında  F.29,  siyahı  1-dəki  məlumatlarda  yazılanlara  diqqət 
yetirmək kifayətdir: 
Hərəkül  -  1828-42-ci  illər  arasında  xaricdən  və  Çelaberdin  Çardaxlı 
kəndindən  köçüb  gəlmiĢ  və  ġıxalıağalı  torpağında  məskunlaĢmıĢlar;  Binnətli  - 
1840-cı  ildə  Ġrandan  gəlmiĢ  erməni  ailələridi.  Feyzulla  bəy  Mehralı  MinbaĢı 
oğlunun  torpağında  yerləĢiblər;  DaĢbaĢı  -  1837-ci  ildə  Ġrandan  gəlmədilər  və 
ġıxalıağalı  torpağında  məskunlaĢıblar;  Cilan  -  1828-40-cı  illərdə  Ġrandan 
gəlmədilər,  Cəbrayıl  mülkədarı  Hüseyn  bəyin  torpağında  məskunlaĢıblar;  ġayaq  - 
1840-cı  ildə  Çelaberdin  Qabartı  kəndindən  köçüb  gəlmədilər;  QuĢçular  -  1829-cu 
ildə  Ġrandan  köçüb  gəlmədilər.  DoĢulu  torpağında  məskunlaĢıblar;  Məlikcan  - 
1829-39-cu,  Xırmancıq  -  1840-cı,  Bulutan  -  1836-cı  illərdə  Ġrandan  köçüb 
gəlmədilər,  polkovnik  Cəfərqulu  ağanın  torpaqlarında  yerləĢiblər;  haradan 
gəlmələri  göstərilməyən  Sur,  Banazur,  Mülkədərə  kəndlərinin  isə  polkovnik 
Cəfərqulu  ağaya,  Zamzurun  praporĢik  Əlibəy  Tanrıqulu  oğluna,  Ağcakəndin 
ġirxan  bəyə  məxsus  olduqları  göstərilir;  Siyahıyaalmaya  adı  düĢməyən  Dolanlar 
kəndi  1860-cı  illərdə  Ġrandan  gəlmə  olub,  Keçəlməmmədli  kəndinin  Dolan  yatağı 
adlanan  yazlıq  yerində  məskunlaĢıblar.  Günü  bu  gün  də  ətraf  kəndlərin  əhalisi 
tərəfindən  Dolanlar  kəndi,  ümumiyyətlə,  Təzəkənd  adlanır.  Köçmə  tarixləri 
göstərilməyən erməni kəndlərinin Yuxarı  Qarabağda  yerləĢmə  tarixləri XVI  əsrin 
axırlarına  -    XVII  əsrin  əvvəllərinə  təsadüf  edir.  Səfəvi  Ģahları  ilə  Osmanlı 

---

151 
 
sultanları  arasında  davam  edən  aramsız  müharibələr  nəticəsində  bu  və  ya  digər 
tərəfin  məğlub  və  ya  qalib  gəlməsindən  asılı  olaraq  məcburi  miqrasiyaya  məruz 
qalan  sünni  və  ya  Ģiə  qardaĢların  türklərin  boĢalmıĢ,  əhalisi  pərən-pərən  düĢmüĢ 
kəndlərinə  erməni  ailələrini  yerləĢdirmələri  kiməsə  sirr  deyildir.  Təkcə  bir  faktı 
qeyd etmək kifayətdir ki, erməni tarixçisi Kanakerli Zakari (Xronika, M.,səh. 113) 
göstərir  ki,  ermənilərin  Gəncə-Qarabağ  əyalətinə  köçüb  gəlmələri  Osmanlıların 
1635-ci  ildə  Ġrəvan  bəylərbəyiliyini  tutmaları  ilə  bağlı  olmuĢdu.  Belə  ki,  Ġrəvan 
xanı  əhaliyə  qonĢu  əyalətlərə  köçmə  əmri  verir.  O  zaman  ermənilər  Gəncəyə, 
Zəyəmə, Vərəndə, Xaçına, KeĢtəyə köçür. Əlavə olaraq onu da bildirmək lazımdır 
ki,  erməni  ailələri  həm  də  boĢ  qalmıĢ  türk  kəndlərinə  köçmüĢlər.  Ġndi  də  həmin 
kəndlər  türk  mənĢəli  keçmiĢ  adlarını  özlərində  saxlayırlar.  Yuxarı  Qarabağda 
erməni  dili  ilə  izah  olunan  və  cüzi  sayda  olan  toponimlərin  yaranma  tarixi  Rus 
imperiyasının  erməni  ailələrini  kütləvi  Ģəkildə  Ġrandan  və  Türkiyədən  Yuxarı 
Qarabağ bölgəsinə köçürməsindən sonraya, daha çoxu isə sovet dönəmindəki süni 
addəyiĢmələr dövrünə təsadüf edir. 
Ümumiyyətlə,  Yuxarı  Qarabağ  erməniləri  prinsip  etibarı  ilə  iki  yerə 
bölünürlər: gəlmə ermənilərə (qartağanlar) və dönmə və ya tərs düĢmüĢ ermənilərə 
(Ģurtvatslar).  Erməni  müəllifi  B.ĠĢxanyan  yazır:  «Dağlıq  Qarabağda  yaĢayan 
ermənilərin  bir  hissəsi  qədim  albanların  nəslindəndir...  digər  hissəsi  Türkiyədən, 
Ġrandan  gəlmiĢ  qaçqınlardır.  Azərbaycan  torpaqları  onlar  üçün  təqiblərdən 
sığınacaq  yeri  olmuĢdur».  TanınmıĢ  erməni  akademikləri  Ġ.A.Orbeli, 
S.T.Yeremyan  və  baĢqaları  da  birtərəfli  də  olsa  bu  tarixi  gerçəkliyi  inkar  və  ya 
təkzib  etmək  iqtidarında  olmamıĢlar.  Burada  ĠĢxanyan  dönmə  erməniləri  Alban 
türklərinə bağlamağa cəhd etmiĢdir. Halbuki dönmə ermənilərin albanlarla heç bir 
milli  bağlantısı  yoxdur.  Dönmə  ermənilərin  özləri  də  Qarabağa  gəlmə  qeyri-türk 
dilli  udin  və  ya  mard  adlı  fars  dillilərdən  baĢqa  bir  kimsə  olmamıĢlar.  Belə  ki, 
Yuxarı  Qarabağ  ərazisinə  daxil  olan  5  erməni  məlikliyindən  4-nün  -  Dizaq, 
Vərənd,  Çelaberd  və  Gülüstanın  əraziləri  XV-XVI  əsrlərədək  tam  ermənisiz 
ərazilər  olmuĢ,  burada  ancaq  və  ancaq  türk  etnosları  yaĢamıĢlar.  Dönmə 
ermənilərin  yaĢayıĢ  məntəqələri  əsasən  Xaçınçay  vadisindəki  -  Canyataq, 
Gülyataq,  Ballıqaya,  Bazarkənd,  ġahmarlı,  Vəng,  DovĢanlı,  Kolabəy,  Seyidbəy, 
Ulubaba,  Həsənriz,  Qızılkörpü,  Qızılqaya,  Mehmana,  Axmaqlı  və  Ortakəndlər 
hesab olunur. Çox qəribədir ki, bu kəndlərin heç birinin mərkəzi malikanələrində 
qədim  tarixə  malik  nə  qriqorian,  nə  də  alban  kilsələri  olmamıĢ  və  ya  bu 
günlərimizədək  qorunub  saxlanmamıĢdır.  Qriqorian  kilsələrinin  tarixi  isə  son 
əsrlərə  aiddir.  Hətta  yaĢı  rus  iĢğalından  qabaqkı  dövrə  aid  edilən  kəndlərin  tərs 
düĢmüĢlərində  dindarlıq  və  dinə  bağlılıq  dərəcələri  də  gəlmə  ermənilərə  nisbətən 
çox aĢağı səviyyədə  olmuĢdur. Ətrafdakı alban  kilsələrinə  belə,  rəğbətləri kifayət 
qədər  olmamıĢdır.  Sadəcə  olaraq  bu  yerlərə  gəlmə  olan  udinlər  və  ya  mardlar, 
xilafətin əlaltısına çevrilmiĢ, alban kilsələrini öz hökmranlığı altına almıĢ qriqorian 
kilsəsinin  təcavüzü  altında  alban  türklərindən  fərqli  olaraq  dinlərini  saxlayaraq 

---

152 
 
dillərini  dəyiĢmiĢ  və  tədricən  erməniləĢmiĢlər.  Qılıncdan  keçirilən  Alban  türkləri 
isə  dinlərini  dəyiĢsələr  də,  dillərini  saxlamıĢlar.  Dönmə  ermənilər  yaĢayan 
kəndlərin ətrafındakı alban kilsələri baxımsızlıqdan uçulub dağılmıĢ, xarabazarlığa 
çevrilmiĢdi.  Hələ  də  dönmə  və  gəlmə  ermənilər  daĢları  üzərində  Alban 
xristianlığına məxsus xaç niĢanları olan və ya olmayan məbədlərə yaxın düĢmürlər. 
Halbuki, biz Qarabağ türkləri, üstə alban xaç niĢanı olmayan, lakin alban kilsələri 
ilə eyni  üslubda inĢa edilən, memarlıq formasında olan alban  məbədlərinə bu gün 
də  pir,  ziyarətgah  kimi  baxırıq.  Ziyarət  dağının  (ermənilər  bu  dağa  Ocaqqalanan 
deyirlər)  zirvəsindəki  alban  məbədinə  Dağtumas,  Əhmədli,  Sirik  oymaqlarının 
camaatı  inanc  ocağı  kimi  sitayiĢ  edir,  qurbanlar  kəsirlər.  Bu  məbədin  daĢlarında 
alban  xristianlığını  əks  etdirən  xaç  niĢanəsi-filan  yoxdur.  Dönmə  ermənilərlə 
yanaĢı  gəlmə  ermənilərin  özləri  də  alban  xaç  niĢanı  olan  kilsələrə  zaman-zaman 
yaxın  düĢməmiĢlər.  Rus  tarixçilərinin  Gəncəsər  və  Tatev  məbədinə  ən  çox  elat 
türkləri  inanc  göstərir  demələri  və  bu  tip  yazılarını  oxumağım  məni  bir  çox 
mətləblərdən hali etdi. Belə ki, Gəncəsər məbədində olmuĢ dostlarımdan öyrəndim 
ki,  həqiqətən  Gəncəsər  məbədinin  daĢlarında  alban  və  ya  digər  xaç  niĢanı-filanı 
olmamıĢdı.  Nəhəng  sal  divar  daĢları  üzərində  dəvə  karvanlarının  Ģəkilləri  həkk 
edilmiĢ  cizgilər  olmuĢdu.  Yaxınlıqdakı  Vəng  kəndinin  dönmə  və  ya  gəlmə 
erməniləri  məbədə  ancaq  sovet  dönəmində  mayovkadan-mayovkaya  yeyib  içmək 
üçün,  Ģənlik  məclisi  təĢkil  ediləndən-edilənə  getmiĢlər.  Qarabağ  ətrafında  söz-
söhbətlər  çıxandan  sonra  isə  karvan  Ģəkilləri  yonulub  daĢlardan  silinmiĢdi. 
Abidələrin  «restavrasiyası»  adı  altında  məbəddə  bərpa  deyil,  yenidənqurma  iĢləri 
görən  erməni  ustaları  onu  kilsə  halına  salmağa  cəhd  göstərmiĢlər.  Halbuki  XIII 
əsrdə  yarımmüstəqil  Xaçın  knyazlığı  yaradan,  mığrı  türk  tayfasına  mənsub  olan 
Həsən  Calal  bu  məbədi  knyaz  iqamətgahı  və  ya  karvansara  xidməti  qismində 
tikdirmiĢdi. Nəslin son nümayəndəsi isə XV əsrdə xəyanətkar, dönmə və ya gəlmə 
ermənilər  tərəfindən  zəhərlənərək  məhv  edilmiĢdi.  Burada  bir  neçə  nüansı  qeyd 
etmək yerinə düĢər: (1) Ərsak və alban sözlərinin nə qrabarda (qədim erməni dili), 
nə də aĢxaraparda (müasir erməni dili)  mənası  yoxdur. Hər ikisi türk  mənĢəli söz 
olmaqla yanaĢı, hər iki adda dağlıq Altayda qədim zamanlardan türk dilli qəbilələr 
yaĢamıĢlar;  (2)  Alban  hökmdarları  əvvəl  ərsak  türkləri,  sonra  isə  mığrı  türkləri 
olmuĢlar.  Ġstər  CavanĢir,  istərsə  də  Həsən  Calal  mığrı  türkləridir.  Mığrını 
modernləĢdirənlər  Mehri  deyib  farslaĢdıran  və  ya  Meqri  yazıb  erməniləĢdirməyə 
çalıĢanlar antitürkçülüyün kölələridir; (3) Alban toponimləri, Ģəxs adları bir halda 
türk mənĢəlidirsə, albanları Dağıstan dilli adlandırmağa cəhd edənlərin də heç bir 
elmi  əsasları  yoxdur;  (4)  Antik  tarixə  baĢ  vuranlar  unutmamalıdırlar  ki,  Parfiya 
çarlığını  türk  dilli  tayfalar  qurmuĢlar;  (5)  Erməni  əlifbasını  Mesrop  MaĢtots 
albanların  türk-runi  əlifbasının  əsasında  tərtib  etmiĢdir;  (6)  Arxeoloji  tədqiqatlar 
erməni tarixçilərinin saxta yazılarının heç birini təsdiq etmir. Bizim tarixçilərin isə 
6 min illik yaĢa malik Orxon-Yenisey əlifbasını mənimsəməmələri, onun əsasında 
alban  türklərinə  aid  daĢ  kitabələri  oxumaq  iqtidarında  olmamalarına  dövlət  çox 

---

153 
 
ciddi reaksiya verməlidir. Azərbaycan xalqının etnogenezində, kökündə duran türk 
mənĢəli çoxsaylı tayfa  əcdadlarından biri də alban türkləridir. (Ġstər dönmə olsun, 
istərsə  də  gəlmə  olsun,  erməni  varlığı  Qarabağda  törəmədilər.  Çünki  dönmə 
ermənilərin  özləri  də  avtoxton  deyillər.  Dönmə  ermənilər  ya  ġərqdən  köçüb  bura 
gələn  fars  dilli  mardlar,  ya  da  basqılar  zamanı  alban  katolikosluğunun  Çoldan 
Ağoğlana,  Albaniya  mərkəzinin  Qəbələdən  Bərdəyə  köçməsi  ilə  əlaqədar  Böyük 
Qafqazdan Ərsaka miqrasiya edən Qafqaz dilli udinlər olmuĢlar). Ermənilər alban 
türklərinin irsini mənimsəmək prosesinə VIII əsrdən baĢlayaraq əsrlər boyu bu iĢi 
davam  etdirmiĢlər,  günü  bu  gün  də  öz  saxtakarlıqlarından  əl  çəkmirlər.  Məsələni 
daha çox siyasiləĢdirməklə öz iyrənc arzularını reallaĢdırmaq əzmindədilər. Bizsə 
Ġslamdan  öncəki  doğma  əcdadımıza  kavur  damğası  vurmaqla,  islam  qadağası  ilə 
alban  əlifbasını  məhv  etməklə,  zaman-zaman  ulularımızın  irslərinə  sahib 
durmaqdan uzaq düĢməklə etmənilərin öz iyrənc arzularını həyata keçirmələri üçün 
onlara imkan vermiĢik və Ģərait yaratmıĢıq, yolları üstə yaĢıl iĢıq tutmuĢuq. 
Daha  bir  nüansı  da  qeyd  etmək  yerinə  düĢər  ki,  qriqorian  kilsələri  qotik, 
alban kilsələri ümumilikdə ġərq memarlıq üslubunda inĢa edilmiĢdir. Bununla belə 
Böyük Qafqazdakı alban məbəd və kilsələri ilə Kiçik Qafqazdakılar arasında gözlə 
asan  müĢahidə  edilən  fərqləndirici  memarlıq  üslubları  da  var.  Kiçik  Qafqazda 
tikilən  məbədlərin  tavanı  balıqbeli  Ģəklində  daĢdan  tağbənd,  oturacaqları  isə 
uzunsov  düzbucaqlı  Ģəklindədir.  Böyük  Qafqazdakıların  tavanı  günbəzvarı  və 
oturacaq ölçüləri kvadrata  yaxındır. Birincilərin daxilində  heç  bir  əlavə  gözlər və 
ya yardımçı xidmət otaqları yoxdur. Ġkincilərdə isə müxtəlif tipli arakəsmələri olan 
guĢələr  mövcuddur.  Özlərini  ağvan  adlandıran  dönmə  və  ya  gəlmə  ermənilərin 
XVIII əsrdə Gəncə Ģəhərində tikdirdikləri alban kilsəsi ikinci memarlıq tipindədir. 
Alban xaç niĢanlarına rast gəlinmir. Bir sözlə, dönmə ermənilər, daha doğrusu, tərs 
düĢmüĢlər udin və yaxud mard tipli etnoslardan qeyri kimsələr olmamıĢlar. Alban 
türklərinə  məxsus  xaç  niĢanlı  kilsələrdən  belə  imtina  etmiĢ,  üz  döndərmiĢlər. 
Udinlərin  erməniləĢməsi  prosesi  bu  günün  özündə  də  gözlərimiz  qarĢısında  baĢ 
verən bir prosesdir... 
...XVII-XVIII əsrlərdə xristian təəssübkeĢliyi altında erməni dövləti qurmaq 
təĢəbbüsü  ilə  Qərbi  Avropaya  ayaq  açan  erməni  elçiləri  əlləri  ətəklərindən  uzun 
geri  dönürlər.  Ġtaliya,  Fransa,  Almaniya  kimi  dövlətlərdən  dəstək  ala  bilmədikdə 
Rusiyaya  üz  tuturlar.  Özlərinə  tarixi-coğrafi  vətən  axtarmaqla  məĢğul  olurlar. 
Beynəlxalq  dərəcəli  avantürist  statusu  almıĢ  Hindistan  ermənisi  Ġsrail  Ori 
Bavariyadan  birbaĢa  köçünü  Sankt-Peterburqa  sürür.  O,  1701-ci  ildə  arximandrit 
Minasla  I  Pyotrun  qəbulunda  olurlar.  Avropanın  dövlət  baĢçılarına  təqdim  edə 
bilmədikləri  Türkiyə  ərazisində  erməni  dövləti  qurmaq  «proqramını»  imperatora 
təqdim edirlər. 
Gürcüstan  ermənisi  olan  arxiyepiskop  Höser  Arqutyan  -  Gürcüstanda 
yaĢadığı  dövrdə  soyadını  ArqutaĢvili-Mxaqradzeli,  Rusiyada  isə  Arqutinski-
Dolqoruki  adlandıran  bu  dələduz  Ġosif  isə  Rusiyanın  cənub  hüdudlarındakı  geniĢ 

---

154 
 
ərazidə  qüdrətli  və  etibarlı  bir  erməni  dövləti  yaratmaq  və  Ani  Ģəhərini  «Böyük 
Ermənistan»a paytaxt etmək haqqında plan hazırlayıb çar hökumətinə təqdim edir. 
Onların  ardınca  isə  Qarabağın  bu  yerlərə  ayrı-ayrı  bölgələrdən  toplanmıĢ  xəmsə 
məlikləri gizli yollarla öz xəyanətlərini həyata keçirirlər.