Əlisahib ƏROĞUL
Yüklə 3,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
HaĢiyə 2: (1) TalıĢ kəndi XVI əsrdə səfəvilər dövründə bura köçürülən
QızılbaĢlardan olan talıĢ ayamalı türk tayfası tərəfindən salınmıĢdı. XIX əsr erməni müəllifi Raffi yazır ki, «Qara yüzbaĢı» ləqəbli Abov adlı erməni öz icması ilə birlikdə XVII əsrin əvvəllərində ġirvanın Nic kəndindən köç edib Qarabağın TalıĢ kəndinə sığınır. Sonralar onun nəslindən olan Usub öz ətrafına topladığı silahlı dəstəsiylə Gülüstan qalasını zəbt edib burada məskunlaĢır. Nadir Ģah ƏfĢar tərəfindən ona məlik titulu verilir, Gülüstan məlikliyi bu sayaq yaranır; (2) Raffi yazır ki, Mirzə bəy adlı erməni öz rəiyyəti ilə birlikdə 1682-ci ildə Göyçə mahalından didərgin salınır. Bu icma da Qarabağa gəlir və Vərənd kəndində məskunlaĢır. Onun vərəsəsi ġahnazara məlik rütbəsi Nadir Ģah ƏfĢar tərəfindən verilir; (3) Raffinin yazdığına görə, Zəngəzurun Mağavız kəndindən olan Yesay adlı erməni Sünik xanını öldürdüyündən rəiyyəti ilə birgə 1687-ci ildə yurd- yuvasından qaçqın düĢür. Qarabağın Çeləberd kəndinə sığınır. Onun varisi Allahqulu da məliklik titulunu Nadir Ģah ƏfĢardan alır. Deyilənə görə, yarınıb- yalmanmaq ustası olan Allahqulu Nadir Ģaha xoĢ gəlmək üçün o, taxt-taca yetiĢməyə 5 km qalmıĢ Nadir Ģahın hüzuruna sürünə-sürünə gedir. DaĢnak psixopatı Zori Balayan da məlik Allahqulunun nəslindəndir. Bu məlun da RF-dan dəstək almaq üçün min cür tülkü oyunbazlığından çıxır, hər cür alçaqlıqlara baĢ vurur; (4) Raffi yazır ki, Dizak məliyi Yeqan XVIII əsrin əvvəllərində öz icması ilə birlikdə Qarabağa Loru mahalından (bir qisim müəlliflər isə onun Ġran mənĢəli olduğunu qeyd edir) gəlib və Qarabağın Tuğ kəndinə sığınıb. Ona da məlik rütbəsi Nadir Ģah ƏfĢar tərəfindən verilib; (5) Ġrandan gəlib Xınzırıstanda məskunlaĢan Mirzəbəy adlı erməniyə isə Xaçın məliyi rütbəsi XVIII əsrin ikinci yarısında Qarabağ xanlığının qurucusu Pənahəli xan tərəfindən verilmiĢdir. Ümumiyyətlə, XVIII əsrədək Qarabağda xəmsə məlikliyi kimi təsisatlar olmamıĢdır. Nadir Ģah ƏfĢar Ģahlığını qəbul etməyən, səfəvilərə öz sədaqətlərini nümayiĢ etdirən Qarabağ bəylərbəyiliyini parçalamaq, gücünü zəiflətmək məqsədi ilə bir sıra tədbirlər görmüĢdür. Yuxarı Qarabağda isə məlikliklər təsis etmiĢdir. Onların birbaĢa Ģaha tabeçiliklərini təmin etməklə bu iĢin nə kimi fəsadlar törədə biləcəyinin fərqinə varmadan ermənilərin yerli hakimiyyətə düĢmən münasibətdə olmalarına, bu ruhda tərbiyə olunmalarına rəvac vermiĢdir. Odur ki, Xəmsə məlikləri yarandıqları gündən özlərini həmiĢə Qarabağın düĢmənlərinə həmməslək və müttəfiq seçmiĢlər. Xüsusilə, bu məliklərin özləri və onların varisləri Qarabağ xanlığının, eləcə də Azərbaycanın Rusiya tərəfindən iĢğal olunmasında və 200 ilə yaxın bir müddətdə əsarət altında saxlanmasında «müstəsna» xidmətlər göstərmiĢlər, daha doğrusu, Azərbaycan əleyhinə kifayət qədər xəyanət və 155 satqınlıqlar etmiĢlər. Varisləri bu günün özündə də satqın və xəyanətkar babalarının yolunu davam etdirirlər... ...XIX əsrin ilk günlərindən və illərindən baĢlayaraq ermənilər rus qoĢunlarına bələdçi, casus, tərcüməçi olmaqla, hər cür maddi yardım göstərirlər. Satqınlıq və xəyanətkarlıqlarla kifayətlənməyib, həm də könüllü silahlı dəstələr təĢkil edərək bu ordunun sıralarında Azərbaycan türklərinə qarĢı vuruĢublar. Bu dövrdə təkcə köç vasitəsilə etnik tərkibdə ermənilərin mütləq üstünlüyünü təmin etmək mümkün deyildi. Bunu nəzərə alan iĢğalçı çar generalları Azərbaycan türklərini sıxıĢdırıb öz tarixi ata-baba torpaqlarından çıxarır və ya qətlə yetirirdilər. 14 may 1805-ci ildə Ġbrahimxəlil xanın və qanlı general Pavel Sisianovun Kürəkçayda bağladıqları müqaviləyə görə, Qarabağ xanlığı Rusiyanın tərkibinə keçir. Elə həmin ildən ermənilərin Qarabağa köçü baĢlayır. 1822-ci ildə Qarabağ xanlığı ləğv edilərək Qarabağ əyalətinə çevrilir. 1823-cü ildə ilk rəsmi siyahıyaalma aparılır və müəyyən edilir ki, Yuxarı Qarabağ ərazisində yaĢayan 18563 ailədən yalnız 1559-u və ya 8,4% erməni ailələridir. 1827-ci ildə isə ermənilərin sayı artırılaraq 10-15%-ə çatdırılır və bu faiz artan xətlə davam etdirilir. 1826-1828-ci illərdə Ġrəvan xanlığının Qırxbulaq, Zəngibasar, Vedibasar, Dərəkənd, Saatlı, Talin, Sərdərabad, Aparan, Dərəçiçək, Göyçə və Dərələyəz nahiyələrinin 437 yaĢayıĢ məntəqəsindən cəmi 38-də ermənilər yaĢamıĢdır. Rus iĢğalından sonra bu mənzərə baĢdan-baĢa ermənilərin xeyrinə dəyiĢməyə baĢlayır. 1818-1828-ci illərdə Ġrəvan xanlığı ərazisində əvvəllər Azərbaycan türkləri yaĢayan 420 kənd çar ordusu tərəfindən viran qoyulur. Bunlardan 100 kənddə Ġran və Türkiyədən köçürülən ermənilər yerləĢdirilir. 410 min hektar torpaq sahəsi gəlmə ermənilər tərəfindən mənimsənilir. 1828-ci il mart ayının 21-də 85 min Azərbaycan türkünün, 22 min erməninin yaĢadığı bir əraziyə çar hökuməti «erməni vilayəti» adı verir. Hətta çar I Nikolay 1833-cü il fevral ayının 27-də erməni dövlətçiliyinin mühüm atributu olan gerbi də təsdiq edir. Lakin Azərbaycan xalqının daxili bütövlüyü, vətənpərvərlik hisslərinin güclü olması, milli-mənəvi dəyərləri «erməni vilayəti» qurumunun möhkəmlənməsinin qarĢısında sipərə dönür. Nəhayət, ermənilərə əlahiddə imtiyazlar verən vilayət statusu özünü doğrultmadığından 1840-cı il aprel ayının 10-da ləğv edilir. Lakin bununla belə, 1828-ci ildə «erməni vilayəti» adlı söz birləĢməsi, ərazi vahidi ifadəsi ilk dəfə çar Rusiyası tərəfindən çəkildi və Cənubi Qafqazda meydana atıldı. Əslində ermənilərin ərazi məfhumu və Qafqazda dövlət qurmaq cəhdi və sevdası məhz bu addan sonra rəsmən gündəmə gəldi. Qərbi Azərbaycan ərazisində, onun Naxçıvan və Ġrəvan xanlıqlarının torpaqlarında bic doğuĢlu ad özünə ünvan tapdı. Ermənilər elə həmin ildən, həmin gündən baĢlayaraq etnik üstünlüklərini təmin etmək üçün azərbaycanlıların bu inzibati ərazi vahidində təqib olunmasına, ermənilərin say artımının əldə edilməsinə baĢlayırlar. 156 1828-1872-ci illər ərzində 146 kənddən azərbaycanlılar sıxıĢdırılıb çıxarılır. 15 kənd isə xarabazarlığa çevrilir. Varlığı yer üzündən silinir. 46 il ərzində 571 kənd azərbaycanlılarsız qalır. Bu kəndlərdən 208-də gəlmə ermənilər məskunlaĢır. 1905-1907-ci illərdə XX əsrin ilk soyqırımını Azərbaycan türklərinin qətliamını törədən erməni-daĢnak faĢistləri Gəncə və Ġrəvan quberniyalarında Azərbaycan türkləri yaĢayan 200 kəndi canlı aləmdən təcrid edir, xarabazarlığa çevirirlər. 1918-1920-ci illərdə Ġrəvan quberniyasının azərbaycanlılar yaĢayan 1301 kəndindən 959-u, Qarabağda isə 150 kənd erməni-daĢnak faĢistləri tərəfindən dağıdılır. Ġrəvan quberniyasında əvvəllər azərbaycanlılar yaĢayan 200 kənd bütövlükdə, 70 kənd isə qismən erməniləĢdirilir. Azərbaycanlılara məxsus 633 min hektar torpaq ermənilər tərəfindən mənimsənilir. 28 may 1918-ci ildə erməni-daĢnak faĢistləri Qərbi Azərbaycanın bir hissəsində - Gümrü (Aleksandropol) Ģəhəri və onun ətraf ərazisində, Azərbaycan türkünün tarixi torpaqlarında Ermənistan Respublikası yaradıldığını elan edirlər. Beləliklə, Qərbi Azərbaycan torpağında ilk erməni dövləti yaranır. Erməni-daĢnak faĢistləri öz istəklərinə çatırlar. 29 may 1918-ci ildə Gümrünün (Aleksandropol) Osmanlı imperiyası tərəfindən zəbt edilməsi ilə əlaqədar olaraq erməni-daĢnak hökuməti Azərbaycan hökumətindən xahiĢ edir ki, Ġrəvanı paytaxt etmək üçün erməni hökumətinə versin. Azərbaycan hökuməti, daha doğrusu, Fətəli xan Xoyskinin Nazirlər ġurası Dağlıq Qarabağ iddiasından əl çəkmək Ģərti ilə Ġrəvan və Üçmüəzzin qəzalarını erməni- daĢnak hökumətinə peĢkəĢ edir. 04 iyun 1918-ci ildə Antanta dövlətlərinin təzyiqi altında Osmanlı imperiyası və yeni yaradılmaqda olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Qərbi Azərbaycan torpağında sahəsi cəmi 9,8 min km 2 olan bir ərazidə yaradılan Ermənistan Respublikasını tanımalı olur. 29 noyabr 1920-ci ildə bolĢevik-daĢnak qaragüruhu Ermənistan SSR-in yaradılması münasibəti ilə torpaqları zəbt olunmuĢ Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tərkibinə daxil olan Zəngəzuru və Dərələyəzin bir hissəsini Ermənistan SSR-in tərkibinə daxil edir. Bununla kifayətlənməyən bolĢevik-daĢnak qaragüruhu 1920-ci ilin dekabr ayında AXC-nin tərkibinə daxil olan və 6 min km 2 bir ərazini əhatə edən Göyçə və Qaraqoyunlu mahallarını da Azərbaycan SSR-dən qopararaq Ermənistan SSR-ə ilhaq edirlər. Ümumiyyətlə, 1920-ci ildə Sovet hökuməti Azərbaycan SSR ərazisinin 20 min km 2 -ni kəsib Ermənistan SSR-in ərazisinə qatır. Halbuki daĢnak Ermənistan Respublikasının ərazisi cəmi 9,8 min km 2 olmuĢdu. Oktyabr Sosialist Ġnqilabından sonra rusların himayəsi və havadarlığı altında kommunist-bolĢevik cildinə girmiĢ erməni-daĢnak faĢistləri qədim Oğuz torpaqlarında – Qərbi Azərbaycanda yaradılan qondarma Ermənistan SSR-də dövrə uyğun öz gizli erməniləĢdirmə siyasətinin əsaslarını hazırlayırlar. Həmin vaxtdan baĢlayaraq bəzən pillə-pillə, bəzən də sürətlə bu mənfur siyasətlərini həyata keçirmək iĢinə rəvac verirlər. 157 1922-ci ildə bolĢevik-daĢnak qaragüruhu Dərələyəz mahalının Azərbaycan SSR-də qalan hissəsini də Ermənistan SSR-in tərkibinə daxil edir. Beləliklə, Qərbi Azərbaycan torpaqlarında ərazisi 29,8 km 2 olan Ermənistan SSR bərqərar edilir. Bununla da Azərbaycan SSR torpaqlarının Ermənistan SSR tərəfindən hissə-hissə qoparılması prosesinə ayaq verilir. Erməni əlahiddəliyi bir də özünü onda göstərir ki, 1923-cü ildə Azərbaycan SSR-də heç bir hüquqi əsası olmayan bir Ģəraitdə DQMV yaradılır. ZSFSR MĠK-nin 18 fevral 1929-cu il tarixli 3 saylı iclasında Azərbaycan SSR-in Cəbrayıl qəzasının Nüvədi, Ernəzir və Tuğut kəndlərinin torpaqlarının baĢqa bir respublikanın – Ermənistan SSR-in Mığırı qəzasına verilməsi haqqında qərar qəbul edilir. Bunun ardınca elə həmin ildəcə çöldən-çölə Qars müqaviləsinin Ģərtləri kobud Ģəkildə pozulur. Belə ki, əlavə olaraq Naxçıvan MSSR-na məxsus 9 kənd 657 km 2 -lik ərazisi ilə birgə Ermənistan SSR-in ərazisinə qatılır. Halbuki belə bir qərar dövlətin ərazi dəyiĢikliyi ilə bağlı olduğundan ancaq və ancaq ümumi səsvermə yolu ilə həll edilə bilərdi. 1930-cu ildə Zaqafqaziya Mərkəzi Ġcraiyyə Komitəsinin qərarı ilə Naxçıvanın Aldərə, Lehvaz, Astazur kəndləri də Ermənistana ilhaq edilir. 1930-cu ildə çar Rusiyası dövründə ġuĢa qəzasının Gülüstan məntəqəsi adlanan ərazisində, DQMV azmıĢ kimi, ġaumyankənd rayonu yaradılır. Onun ərazisinə 16 kənd və 2 Ģəhərtipli qəsəbə daxil edilir. Azərbaycan SSR ərazisində rayon inzibati ərazi vahidi yaradılır. 1938-ci ildə Gədəbəy rayonunun Köhnə BaĢkəndi öz ərazisi ilə birgə Ermənistan SSR-in Çəmbərək rayonuna, Naxçıvan MSSR-nın Sədərək və Kərki kəndlərinin ərazisinin xeyli qismi Ermənistan SSR-in ərazisinə ilhaq edilir. 1945-ci ilin noyabr ayında Ermənistan KP MK-nın 1-ci katibi H.Arutyunov Stalinə müraciət edərək DQMV-nin Ermənistana birləĢdirilməsini xahiĢ edir. Lakin erməni-daĢnak faĢistlərinin bu istəyi hələ ki, baĢ tutmur. 23 dekabr 1947-ci ildə isə Stalinin, Mikoyanın və Tevosyanın iĢtirakı ilə SSRĠ Nazirlər Soveti özünün 4083 saylı qərarını qəbul edir. Bu qərara əsasən Ermənistandan azərbaycanlıların Azərbaycana köçürülməsi planlaĢdırılır. Qərarın 11-ci bəndində isə Ermənistan SSR NS-nə icazə verilir ki, boĢaldılan azərbaycanlı evlərinə xaricdən gələn ermənilər yerləĢdirilsin. 1948-1953-cü illərdə könüllü köçürmə adı altında azərbaycanlılar yaĢayan 229 kəndin əhalisi Ermənistan SSR-dən deportasiya edilir. Azərbaycanlılara məxsus 160 min hektar torpaq sahəsi ermənilər tərəfindən mənimsənilir. 1950-ci illərdə Azərbaycan SSR-in min illər boyu istifadə etdikləri Zəngəzur yaylaqları Sovet hökuməti tərəfindən maldarlar üçün qadağan zonasına çevrilir. Həm də ermənilər bu dövrdə Kəlbəcər əhalisinin Azərbaycan SSR-in aran rayonlarına köçürülməsinə, ərazisinin yaylaq yeri kimi bölüĢdürülməsi barədə mərkəzi SSRĠ hökuməti qarĢısında məkrli bir siyasətin formalaĢdırılmasına 158 çalıĢırlar. Bu məkrli plan baĢ tutmasa da, 2800 hektar Kəlbəcər torpağı Ermənistan SSR-ə bağıĢlanır. 1953-cü ilin dekabr ayında Ermənistan SSR Azərbaycan SSR-in Gədəbəy rayonunun 730 hektarlıq ərazisini mübahisəli hesab edərək onun qaytarılmasını SSRĠ hökumətindən tələb edir. Moskva nümayəndə heyəti yerdə yoxlama apararkən müəyyən edir ki, qeyd olunan ərazi Ermənistan SSR ilə heç bir təmas xəttinə malik deyil və sərhəddən 50 km aralıda yerləĢir. Ermənistan hökumətinin iddiası əsassız hesab edilir. Lakin ermənilər bu məsələni 1968-ci ildə təkrar ittifaq səviyyəsində qaldırırlar. Moskvada lövbər salmıĢ ermənilərin əli ilə Sov.ĠKP MK özünün 23 iyun 1968-ci il tarixli sərəncamı ilə məsələni mübahisəli hesab edir. Bu dəfə komissiya 1898 və 1903-cü illərin xəritələri üzrə bu mübahisəyə son qoyur. Arxiv araĢdırmaları zamanı aydın olur ki, 1953-cü ildə Bakıda xəritələri tərtib edən 2 erməni – Kələntərov və Qadaqçiyev fırıldaq iĢlədərək belə bir ərazi mübahisəsinin yaranmasına qəsdən fitva veriblər. Bütün bunlara baxmayaraq, ermənilər 1986-cı ildə bu məsələni M.S.Qorbaçovun qarĢısında qaldırırlar. M.S.Qorbaçov bu məsələni öz Ģəxsi nəzarətinə götürür. Lakin hadisələrin sonrakı gediĢi ermənilərin bu torpaq iddialarını həyata keçirmələrinə mane olur. 1828-ci ildən keçən 140 il ərzində Qərbi Azərbaycandakı Azərbaycan türklərinə məxsus torpaqların 87,1%-i ermənilər tərəfindən mənimsənilir. 1969-cu ilin mayında Laçın rayonunun Qaragöl yaylağı, Qazax rayonunun Kəmərli kənd ərazisinin bir hissəsi, Kəlbəcər rayonunun Zod qızıl yatağı ərazisinin bir hissəsi, Qubadlı rayonunun Çayzəmi ərazisi - ümumilikdə 18000 hektar torpaq Ermənistan SSR-ə ilhaq edilir. 1982-ci ildə Qazax rayonunun Ġnçədərə yaylağı, Kəmərli, Aslanbəyli, Qaynaqlı kəndlərinə məxsus 5000 ha ərazi Ermənistan SSR-ə ilhaq edilir. 1988-1991-ci illərdə azərbaycanlılar yaĢayan 172 türk kəndinin, 94 qarıĢıq kəndin türk əhalisi Qərbi Azərbaycandakı (Ermənistan SSR) tarixi torpaqlarından erməni-daĢnak faĢistləri tərəfindən qaçqın salınır. Sonuncu Azərbaycan kəndi olan Nüvədi 8 avqust 1991-ci ildə boĢaldılır. Beləliklə, erməni-daĢnak faĢistləri monoetnik, türksüz Ermənistan Respublikası yaratmaq «proqramını» həyata keçirməyə müvəffəq olurlar. Azərbaycan türklərinə məxsus 8 min km 2 -dən çox torpaq mənimsənilir. Bununla kifayətlənməyən erməni-daĢnak faĢistləri DQMV-nin Ermənistan Respublikasına qatılması üçün Azərbaycan Respublikasına qarĢı elan olunmamıĢ lokal terror müharibəsinə baĢlayırlar. Nəticədə Azərbaycan Respublikasının 20% torpaqlarını iĢğal edirlər. 900 yaĢayıĢ məntəqəsinin türk əhalisini yurd-yuvasından didərgin salırlar. RF ilə hərbi ittifaqa girən ER DQMV-ni Ermənistana birləĢdirmək niyyətdən heç cür əl çəkmək istəmir. Günü bu gün də AR-nın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Qarabağ torpaqlarını iĢğal altında saxlayır. Yüklə 3,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|