Əlisahib ƏROĞUL

Sözə  qüvvət:  DaĢnak  əlaltıları  olan  ġaumyanlar,  Əmiryanlar,  Avakyanlar, 
Mikoyanlar,  Aqenbekyanlar,  Abakumovlar,  ġahnazaryanlar,  Hambarsumyanlar, 
Balayanlar,  Kaputikyanlar,  Xanzadyanlar,  Köçəryanlar  və  s.  bu  qəbildən  olan 
erməni mənĢəli partiya və dövlət rəhbərləri, erməni ziyalıları ciblərində kommunist 
biletləri gəzdirsələr, özlərinin saxta beynəlmiləlçiliklərini gözə soxsalar da, erməni-
daĢnak  faĢistlərinin  ad  çıxarmıĢ  liderlərindən  heç  nəylə  fərqlənməyib,  faĢist 
ideologiyasının təbliğatçıları və təĢviqatçıları kimi iĢ aparıb, fəaliyyət göstəriblər... 

---

170 
 
BolĢevik adı ilə  pərdələnən S.ġaumyan  Azərbaycan türkünə  qarĢı apardığı 
etnik  təmizləmə  və  soyqırımı  siyasətini  çox  hiyləgərcəsinə  bolĢevizm  bayrağı 
altında, həm də çox qəddarcasına həyata keçirdi. 
Məhz  onun  təĢəbbüsü  ilə  azğınlaĢmıĢ  erməni-daĢnak  faĢistlərinin 
Azərbaycan  türkünə  qarĢı  1914-1920-ci  illərdə  apardıqları  etnik  təmizləmə  və 
soyqırımı  siyasətinin  II  mərhələsi  1918-ci  ildə  daha  geniĢ  miqyas  alır  və  ötən 
illərdəkindən  öz  amansızlığı  ilə  fərqlənirdi.  Birinci  Dünya  müharibəsində  çar 
ordusunun tərkibində türklərə qarĢı döyüĢən 250  minlik daĢnak terrorçuları 1914-
1917-ci  illərdə  ġərqi  Anadoluda  misli-bərabəri  olmayan  qətliamlar  törətdilər. 
HərbiləĢmiĢ  erməni-daĢnak  terror  birləĢmələri  Rus  ordusunun  qoltuğu  altında 
olsalar  da,  əslində  türklərə  qarĢı  ərazi  iddiası  ilə  müharibə  aparırdılar.  Lakin 
Rusiyanın  geri  çəkilməsi  erməni-daĢnak  faĢistlərinin  arzusunu  gözündə  qoydu. 
Osmanlı  türkləri  tərəfindən  layiq  olduqları  cəzanı  alan  erməni-daĢnak  faĢistləri 
ancaq öz iyrənc mübarizə üsullarını Azərbaycan türklərinə qarĢı axıradək və bütün 
etnik  ərazilərdə  aparmaq  fürsəti  əldə  edirlər.  3  fevral  1918-ci  il  tarixdən 
Anadoludan  çıxarılan  250  min  silahlı  daĢnak  terrorçuları  ayrı-ayrı  daĢnak 
komandirlərinin  rəhbərliyi  altında  qrup  və  birləĢmələr  halında  və  həm  də  əlaqəli 
Ģəkildə  Güney  və  Quzey  Azərbaycan  torpaqlarına  daxil  olurlar.  Erməni-daĢnak 
faĢistləri  Azərbaycanın  bütün  ərazisində,  demək  olar  ki,  qəddarlıqla,  xüsusi 
amansızlıqla  qırğınlar,  talanlar,  yanğınlar,  terror  və  digər  zorakılıq  aktları 
törədirlər.  Azərbaycan  türklərini  milli  mənsubiyyətinə  görə  vəhĢiliklə  qırırlar, 
yaĢayıĢ  məskənlərini  yerlə  yeksan  edirlər,  tarixi  keçmiĢimizi  özündə  yaĢadan 
minlərlə milli mədəniyyət abidələrini, məscidləri dağıdır və yandırırlar. Onları bir 
arzu  birləĢdirir.  Azərbaycan  torpaqlarını  mənimsəmək,  «Böyük  Ermənistan» 
qurmaq uğrunda mübarizəni davam etdirmək, bu «ali» məqsəd uğrunda heç nədən 
çəkinməmək, adı türk olanı qırıb-çatmaq. Bir sözlə, nizami qoĢun halında fəaliyyət 
göstərən  erməni-daĢnak  terrorçuları  DaĢnaksutyun  partiyasının  siyasi  rəhbərliyi 
altında  Ġrəvandan  Bakıya,  Dərbənddən  Təbrizə  Azərbaycan  türklərinə  qarĢı  etnik 
təmizləmə  və  soyqırımı  siyasətini  həyata  keçirirlər.  Bütöv  Azərbaycan  al  qana 
boyanır. Soyqırım öz kulminasiya nöqtəsinə Bakıda çatır. Erməni-daĢnak faĢistləri 
burada  qeyri-insani  bir  qətliam  törədirlər.  BolĢevik  pərdəsi  arxasında  gizlənmiĢ, 
daĢnak  ideologiyası  ilə  silahlanmıĢ  ġaumyan,  Avakyan,  Arakelyan,  Ter-
Mikaelyan, Saakyan, Əmiryan, Mikoyan, Korqanyan, habelə öz qəddarlıqları ilə ad 
çıxarmıĢ Amazasp, Lalayan, Muradyan və baĢqaları Bakıya topladıqları 15 minlik 
daĢnak  silahlısından  və  5  minlik  rus  muzdlusundan  ibarət  20  minlik  terror 
qruplaĢması  və  hərbiləĢmiĢ  hissələrlə  həmləyə  keçirlər.  Təkcə  1918-ci  il  mart 
ayının 31-də Bakıda 15 min, 30 mart-01 apreldə, üç gün ərzində Bakı Ģəhərində və 
onun  ətraf  kəndlərində  30  min  Azərbaycan  türkünü  qanına  qəltan  edirlər. 
Körpələrin  baĢını  kəsib  analarına  qanlarını  içirənədək  heyvani  vəhĢanəliklər 
törədirlər.  Azərbaycanlılara  məxsus  qəzet  redaksiyalarını,  mətbəələri,  mətbuat 
idarələrini,  milli  teatr  binalarını,  məktəbləri,  xəstəxanaları,  milli  mədəniyyət 

---

171 
 
müəssisələrini  yandırır,  dağıdır,  yerlə  yeksan  edirlər.  Əlbəttə,  S.ġaumyanın 
məqsədi  Bakıda  sovet  hakimiyyəti  qurmaq,  onu  yaĢatmaq  deyildi.  Bütöv 
Azərbaycanı  milli  qırğın  meydanına  çevirmək,  Azərbaycan  türkünün  qətliamını 
törətmək,  yurd-yuvalarından  didərgin  salmaq,  baĢlıcası  isə  Azərbaycanın  varlığı 
uğrunda  mübarizəyə qalxan müsavat hökumətinin diqqətini Qərbi Azərbaycandan 
yayındırmaq  idi.  Əfsuslar  olsun  ki,  S.ġaumyanın  ustalıqla  oynadığı  bu  çirkin 
oyunları, bədxah niyyətləri, Ģeytanə gəziĢmələri baĢ tutdu. ġamaxı, Quba, Salyan, 
Lənkəran,  ƏrəĢ,  Nuxa  qəzalarında,  Hacıqabul,  Kürdəmir,  Göyçay  nahiyələrində 
qətliamlar törətdi. Təkcə Quba qəzasında erməni-daĢnak faĢistləri bir dəfə deyil, üç 
dəfə  qırğına  ayaq  verdilər.  DaĢnak  terrorçusu  Muradyanın  komandanlıq  etdiyi  2 
minlik  silahlı  birləĢməyə  yerli  daĢnak  terrorçuları  Avakyanın  və  Vartanyanın 
rəhbərlik  etdikləri  dəstələr  də  qoĢuldular.  Bu  cinayətkar  dəstələr  azmıĢ  kimi  may 
ayının  1-də  qondarma  daĢnak  generalı  Amazasp  hərbiləĢmiĢ  3  minlik  daĢnak 
silahlısı  ilə  azğınlaĢmıĢ  dəstələrə  köməyə  gəlir.  Erməni-daĢnak  faĢistləri  Quba 
qəzasında  əsl  qətliam  törədirlər.  DaĢnaklar  ümumilikdə  19  min  insanın  həyatına 
son  qoydular.  Onlar  Azərbaycan  türklərini  qətlə  yetirməklə  kifayətlənmirlər, 
Tayqulaq  Andronikin  arzusunda  olduğu  yəhudi  qırğınını  da  törədirlər.  Üç  min 
yəhudini də al qanlarına boyayırlar. Qəzanın 122 kəndini od vurub yandırır, evləri 
dağıdır, 38 məscidi yerlə yeksan edirlər. 
Bu günlərdə Quba və Neftçala Ģəhərləri ətrafında aĢkar edilən Azərbaycan 
türklərinə  məxsus  toplum  məzarları  erməni-daĢnak  fasistlərinin  vəhĢiliyini 
göstərən  əyani  sübutlardır.  S.ġaumyan  ətrafına  topladığı  və  rəhbərlik  etdiyi  Bakı 
Kommunasının qoĢunu adlandırdığı daĢnak terror qruplaĢmalarından və azsaylı rus 
muzdlularından  ibarət  silahlı  hərbi  hissələrin  əliylə  planlaĢdırdığı  milli  qırğını 
ustalıqla  həyata  keçirir.  Lakin  bununla  kifayətlənmir.  Gəncəni  də  müsavata  çox 
görür. Naxçıvana teleqraf açır, erməni xalqının qəhrəman oğlu adlandırdığı daĢnak 
generalı  Tayqulaq  Androniki  Qarabağa  girməyə  çağırır  və  Gəncədə  görüĢmək 
arzusunu ona bildirir. Özü də Bakıdan Gəncə üzərinə qoĢun yeridir. ġaumyanın öz 
çirkin  niyyətlərini  həyata  keçirə  bilməsinə  mane  olmaq  üçün  Müsavat  hökuməti 
Bakının  azad  edilməsi  uğrunda  mübarizəyə  qalxır.  Qərbi  Azərbaycan  unudulur. 
Onun  yerində  Ermənistan  daĢnak  hökuməti  dikəlir.  1918-ci  il  avqust  ayının  1-də 
ana Ģəhərimiz Ġrəvanda erməni-daĢnak hökumətinin parlamenti çağırılır. 
Böyük  dövlətlərin  təzyiqi  altında  yaradılan  ilk  erməni  dövləti  erməni-
daĢnak  faĢistlərinin  Ermənistan  Respublikası  yarandığı  gündən  bütün  Qafqaz 
xalqları  üçün  bir  bəlaya  çevrilir.  Axalkalaki  və  Borçalı  uğrunda  Gürcüstanla, 
Azərbaycanla  isə  Qərbi  Azərbaycanın  bütövlükdə  əldə  edilməsi,  habelə  Qarabağ, 
Naxçıvan, Yelizavetpolun cənub hissəsi uğrunda uzun müddətli qanlı mübarizəyə 
girir. 1918-ci ilin dekabr ayında daĢnak hökuməti Gürcüstanla qədim Oğuz  yurdu 
olan  Loru  mahalı  uğrunda  müharibə  aparır.  Bu  etnik  Azərbaycan  mahalı  iki 
respublika arasında bölünür. 

---

172 
 
DaĢnak  hökuməti  tərəfindən  azərbaycanlılara  qarĢı  aparılan  kütləvi  qırğın, 
amansız  təqiblər,  etnik  təmizləmə  və  soyqırımı  məqsədli  və  planlı  Ģəkildə  dövlət 
siyasəti  səviyyəsində  xüsusi  qəddarlıqla  həyata  keçirilir.  DaĢnak  hökumətinə  heç 
bir  təhlükə  törətməyən,  silahsız,  əliyalın,  dinc  əhalinin  etnik  mənsubiyyətinə  türk 
olduğuna  görə  qırılması,  qətliam  edilməsi  erməni-daĢnak  faĢistlərinin  dövlət 
quruculuğu fəaliyyətlərinin ana  xəttini təĢkil edirdi.  Azərbaycan türklərini kütləvi 
Ģəkildə qırır, məhv edirdilər. Əgər erməni-daĢnak faĢistləri tərəfindən 1905-1907-ci 
illərdə dünyada ilk dəfə etnik mənsubiyyət əsasında etnik təmizləmə və soyqırımı 
siyasətinin  təməli  qoyuldusa,  II  mərhələdə  1918-1920-ci  illərdə  bu  siyasət  daha 
geniĢ  miqyas  aldı  və  daha  da  qəddarlıqla,  xüsusi  amansızlıqla,  faciəvi  Ģəkildə 
həyata keçirildi. Azərbaycan türklərinin bütün etnik ərazisini əhatə etdi. Faciə sözü 
erməni-daĢnak vəhĢiliyinin mahiyyətini tam açmır, deyənlər sözlərində haqlıdırlar. 
Erməni-daĢnak  faĢistlərinin  bu  illərdə  törətdiyi  qanlı  hadisələr  öz  dəhĢəti  və 
ağılasığmazlığı, analoqu olmayan qeyri-insani xarakteri ilə fərqlənirdi. May 1918-
noyabr  1920-ci  illərdə,  30  aylıq  hakimiyyəti  ərzində  Ermənistanın  daĢnak 
hökuməti  Qərbi  Azərbaycanın  aborigen  türk  əhalisinin  60%-ni  tamamilə  qırıb 
məhv  edir.  Qərbi  Azərbaycanın  15  mahalı  da  daĢnak  generalları  Tayqulaq 
Andronikin, Dronun, Nijdenin, Bağdasaryanın, Doluxanovun komandanı olduqları 
erməni-daĢnak terror qruplaĢmalarının, hərbi hissə birləĢmələrinin mauzer silahları, 
top atəĢləri ilə al qanına boyanır. Antantadan, habelə Türkiyə istisna olmaqla üçlər 
ittifaqının  özündən  belə  maddi  və  mənəvi  yardım  alan,  döyüĢ  silah-sursatları  və 
patron  ehtiyatları  ilə  tam  təmin  edilən  daĢnak  hökuməti  Ermənistan-Türkiyə 
sərhədini,  ġərur-Naxçıvanı,  Zəngəzuru,  Qarabağı,  Gəncə  quberniyasının  cənub-
qərb  zonasını  da  Azərbaycan  türklərindən  təmizləməyi  qarĢısına  məqsəd  qoyur. 
Dronun  baĢçılıq  etdiyi  terrorçu  daĢnak  qruplaĢmaları  1918-ci  ilin  avqust  ayında 
Ġqdır,  Üçmüəzzin  qəzalarının,  Nijdenin  silahlı  qruplaĢmaları  isə  Qərbi 
Azərbaycanın  mərkəzi  mahallarının  bütün  kəndlərinin  kiĢi  əhalisini  qılıncdan 
keçirir, heç bir əxlaq çərçivəsinə sığmayan bir tövrlə qadınların namusuna təcavüz 
edirlər.  Türk  qanı  içməkdə  ad  çıxarmıĢ,  öz  amansızlığı  ilə  seçilən  Tayqulaq 
Andronik  Zəngəzurda  paytaxtı  Gorus  olan  Ararat  respublikası  qurur.  Naxçıvanı, 
Dərələyəzi,  Göyçəni  özünə  tabe  etmək  istəyir.  Üç  dəfə  Qarabağa  girməyə  cəhd 
edir.  Lakin  girə  bilmir.  Bütün  acığını  Naxçıvan,  Zəngəzur  bölgələrinin,  Göyçə 
mahalının  əhalisindən  çıxır.  Bu  ərazilərdə  Azərbaycan  türklərini  kənd-kənd 
qılıncdan  keçirir.  Kəndləri  viran  qoymaq,  əhalisini  məhv  etmək  tapĢırığı  verir. 
Onun  ayaq  basdığı  bölgələrdə  etdiyi  özbaĢınalıqlar,  törətdiyi  qanlı  hadisələr 
Azərbaycan xalqının qan yaddaĢına əbədi həkk olur. (O dövrdəki daĢnak hökuməti 
bu qatı cinayətkarı, daĢnak terror qruplaĢmalarının yaradıcısı Tayqulaq Androniki 
tanımadığını  bəyan  edir.  Bugünkü  ER  isə  bu  daĢnak  cəlladının  qəbrini  Parisdən 
Ġrəvana  köçürür.  Erməni  din  xadimləri  isə  bu  insan  qəssabının  məsum  körpə 
qanlarına  boyanmıĢ  qılıncını  «müqəddəs  yadigar»,  Tayqulaq  Andronikdən  əziz 
xatirə,  əĢya  kimi  Üçmüəzzin  kilsəsində  saxlayır.)  Erməni-daĢnak  faĢistlərinin 

---

173 
 
ikibaĢlı  oyunları  davam  edir.  Erməni-daĢnak  hökuməti  Denikinlə  birləĢir.  Öz 
silahlı  qüvvələri  ilə  Denikin  ordusunun  7-ci  korpusu  qismində  özünü  göstərir. 
Denikinin  əks-inqilabi  ordusunda  komandirlərin  əksəriyyətini  erməni  zabitləri 
təĢkil  edir.  S.ġaumyanın  daĢnak  silahlılarından  ibarət  qoĢununa  isə  tam  dəstək 
verən  Sovet  Rusiyası,  V.Ġ.Lenin  olur.  S.ġaumyan  Tayqulaq  Androniki  xalq 
qəhrəmanı  adlandırır,  onun  qırğınlarını  alqıĢlayır.  Tayqulaq  Andronik  isə  tezliklə 
onun köməyinə çatacağını vəd edir. Hər ikisi bu sayaq Azərbaycan türkünü məhv 
etmək  uğrunda  bir-biriylə  yarıĢa  girirlər.  Hər  ikisi  də  türk  qanı  içməyə  hazır 
olduqlarını  bildirirlər.  BolĢevik-daĢnak  qardaĢlığı  -  siam  əkizliyi  Azərbaycan 
türkünü  daha  böyük  bəlalarla  üz-üzə  qoyur.  DaĢnak  xəfiyyəçiləri  Azərbaycan 
türklərini  bolĢeviklərə  qarĢı  silahlı  çıxıĢlara  təhrik  edir,  sonra  isə  bolĢeviklərə 
kömək  bəhanəsi  ilə  erməni-daĢnak  terror  birləĢmələri  həmləyə  keçir,  Azərbaycan 
türklərini  qırıb-çatır,  qəddarcasına  divan  tuturdular.  Bir  tərəfdən  də  cinayət 
törədənlər öz yalan xəbərləri ilə Avropa ictimaiyyətində tamam əks əhvali-ruhiyyə 
yaradırdılar.  DaĢnak  terror  qruplaĢmalarının,  onun  hərbi  hissələrinin  qanlı 
cinayətlərini gizlətməyə, ört-basdır etməyə çalıĢırdılar. 
Ümumiyyətlə,  erməni-daĢnak  faĢistlərinin  Azərbaycan  türklərinə  qarĢı 
apardıqları  etnik  təmizləmə  və  soyqırımı  siyasətinin  II  mərhələsində  800000-dən 
çox  Azərbaycan  türkü  qətlə  yetirildi,  bir  milyona  yaxın  günahsız  insan  isə  yurd-
yuvasından  didərgin  salındı.  Bir  sözlə,  Azərbaycan  türkü  zaman-zaman 
«velikorus»  Ģovinizmi  ilə  erməni-daĢnak  neofaĢizminin  qurbanlarına  çevrilən  bir 
xalq olur. Hər zaman istila və istismara məruz qalır. 
Pantürkizmin,  panislamizmin,  Türkiyə  ilə  Rusiya  arasında  bufer  erməni 
dövləti  yaratmaq  barədə  klassik  I  Pyotr  siyasətinin,  vəsiyyətlərinin  həyata 
keçirilməsi  yolunda  atılan  ardıcıl  addımlar  (varisliyin  gözlənilməsi)  sovet 
dönəmində daha dəhĢətli Ģəkildə davam etdirildi. Xüsusilə imperiyapərəst qüvvələr 
kommunizm  inqubasiyasına  qarĢı  duranların  kampaniya  Ģəklində  məhv  edilməsi, 
dövlət  rəhbərliyində  boĢalmaların  baĢ  verdiyi  dövrlərdə  bir  qayda  olaraq  erməni-
daĢnak  faĢistlərinin  fəallaĢmasına  dəstək  vermiĢ,  imkan  və  Ģərait  yaratmıĢlar. 
Davamlı  olaraq  türksoylu  millət  kimi  azərbaycanlılara  qarĢı  sıxıĢdırmaları  və 
təzyiqləri artırmıĢlar. 
Sovet  hakimiyyətinin  ilk  günlərindən  nəinki  xaricdən  qayıdan  daĢnak 
qaçqınlarının,  habelə  ġimali  Qafqazdan  və  Rusiyanın  müxtəlif  yerlərindən 
ermənilərin  Qərbi  Azərbaycanın  boĢ  qalmıĢ,  azərbaycanlılar  yaĢamıĢ  kəndlərinə, 
torpaqlarına  köçürülmələrinə  dövlət  əhəmiyyətli  tədbir  kimi  baxıldı.  Sözün  ən 
yaxĢı mənasında sovet hökuməti ermənilərə xoĢbəxt bir həyat bəxĢ etdi. 
BolĢevik-daĢnak  qaragüruhu  ġərq  ölkələrinin  yeni  inqilabi  dəyiĢikliklərə 
can atma arzusunda olduqlarını görüncə öz siyasi məqsədləri naminə Azərbaycanın 
müstəqilliyini  qoruyub  saxlamaq  ideyalarından  əl  çəkdilər.  Dəli  Petronun  atdığı 
daĢın  ardınca  qaçdılar.  Erməni-daĢnak  hökumətinin  bacarmadıqlarını,  həyata 
keçirə  bilmədiklərini  kommunist  cildinə  girmiĢ  erməni-daĢnak  faĢistləri  çox 

---

174 
 
asanlıqla  və  lazımi  qaydada  həyata  keçirdilər.  Nə  daĢnak  hökumətinə,  nə  də 
DaĢnaksutyun  adına  ehtiyac  qalmadı.  DaĢnaklar  kommunist  cildində  ġaumyan 
xəttini,  Mikoyan  yolunu  tutdular.  Ürəkdə  daĢnak,  üzdə  bolĢevik  oldular.  Erməni-
daĢnak  faĢistləri  sovet  dönəmində  bu  sayaq  əli  qılınclı,  dili  fərmanlı  öz  iĢlərini 
dövrə  və  Ģəraitə  uyğun  davam  etdirdilər.  Öz  çirkin  niyyətlərindən  əl  çəkmədilər. 
Gizli və ya açıq formada azərbaycanlıları repressiyaya və ya deportasiyaya məruz 
qoydular.  Həm  Azərbaycan  SSR,  həm  də  Ermənistan  SSR-də  azərbaycanlıların 
həbs  edilərək  Sibirə  göndərilməsində,  xalq  düĢməni  adı  altında  güllələnməsində, 
din xadimlərinin və ziyalıların məhv edilməsində, əsassız repressiyaların günahsız 
insanlara  qarĢı  tədbiq  olunmasında  xüsusi  rol  oynadılar.  Təkcə  1920-ci  ilin  aprel 
ayından  avqust  ayınadək  Azərbaycan  SSR-də  48  min  azərbaycanlı,  əsasən, 
ziyalılar məhv edildi. 
Bir  xristian  birliyi  olaraq  rus,  erməni,  gürcü  bolĢevikləri  birləĢərək 
Qafqazda Azərbaycanın rolunu kiçiltmək, ərazisini parçalamaq məqsədi ilə ardıcıl, 
məqsədyönlü iĢ apardılar. Stalin, Mikoyan, Orcenikidze, Kirov, Mirzoyan, Sarkis, 
ġimali Qafqaz ermənisi Abakımov və baĢqalarının səyi ilə Azərbaycan SSR-də DQ 
muxtar  qurumunun  yaradılmasına  müvəffəq  oldular.  1921-ci  ildən  baĢladıqları 
mübarizə  1923-cü  il  iyul  ayının  7-də  öz  nəticəsini  verdi.  Azərbaycan  torpağında 
ikinci bir erməni qurumu - mərkəzi Xankəndi olan DQMV təsis edildi. Üstündən 2 
ay keçməmiĢ 18 sentyabr 1923-cü ildə Xankəndi adı ləğv edilərək qaniçən Stepan 
ġaumyanın  «Ģərəfinə»  Stepanakert  adlandırıldı.  Beləliklə,  antitürk  siyasətinin 
əsasını qoydular. Əlifba və dil sahəsində mənfur aktlara əl atdılar. Bir sıra milli və 
dini bayramlara, adət-ənənələrə qadağalar qoyuldu. 28 aprelin Azərbaycan xalqına 
gətirdiyi  fəlakət  və  faciələr  daha  çox  insan  tələfatı  ilə  müĢahidə  olundu. 
Ġstiqlalımızı qan içində boğdu. Ermənistan SSR-də isə tamamilə əks proses getdi. 
1922-ci  ildə  Ermənistan  hökuməti  Ġrandakı  azərbaycanlı  qaçqınların  Vedibasara, 
Zəngəzura  qayıtmalarına  o  Ģərtlə  icazə  verir  ki,  onlar  1918-1920-ci  illərdə 
ermənilərə  qarĢı  vuruĢmalarda  iĢtirak  etmədiklərini  sübuta  yetirmiĢ  olsunlar. 
Əslində  isə  müxtəlif  vasitələrlə,  vəhĢiliklərlə  ölkə  vətəndaĢlarını  elə  ilk  gündən 
repressiyalara  məruz  qoydular.  Nəhayət,  sərhəd  qapıları  yurd-yuvalarından 
didərgin  salınmıĢ  Azərbaycan  türklərinin  üzünə  qapanır.  DaĢnak  lideri  Ovanes 
Kaçaznuni  1923-cü  ildə  yazırdı  ki,  DaĢnaksutyuna  bir  iĢ  qalmır,  hər  Ģeyi  erməni 
kommunistləri daĢnaklar sayaq, onlardan da yaxĢı həyata keçirirlər. Sovet Rusiyası 
erməni təəssübkeĢliyini öz sələflərindən - çar Rusiyasından daha yüksək səviyyəyə 
qaldırdı.  Erməni  bolĢevizminə  yardım  adı  altında  isə  Azərbaycanı  terrora  məruz 
qoydu. Ermənilərə torpaq verdi. Azərbaycanı iĢğal altına aldı. 
Çiçerin 1923-cü il yanvar ayının 27-də Lozanna konfransında bəyan etdi ki, 
Rusiya, Ukrayna hökumətləri xaricdəki erməni qaçqınların böyük bir hissəsini öz 
ərazilərində  yerləĢdirmək niyyətindədir. Əslində bununla  sovet hökuməti  «erməni 
məsələsi»ndən  möhtəkirlik  məqsədi  ilə  istifadə  etmək  planından  əl  çəkmək 
istəmədiyini,  bu  məsələnin  ölüb  getməsinə  qətiyyən  imkan  verməyəcəyini 

---

175 
 
bildirmiĢ  oldu.  Çar  Rusiyasının  Qafqazda  yaratdığı  «erməni  ocağını»  öz  varislik 
haqqı  kimi  saxladı.  Ətəyi  altına  alıb  eninə-boyuna  pülədi.  Daha  da  ĢiĢirtdi,  Ģər 
ocağının közünü çatılı halda saxladı. Sönməyə qoymadı. Yenə də bu ocağın istisinə 
qızınan erməni-daĢnak faĢistləri oldu. 1920-1930-cu illərdə azərbaycanlı ziyalıların 
repressiyası,  ərəb  əlifbasında  olan  əlyazmaların  məhv  edilməsi,  məscidlərin 
klublara, anbarlara  çevrilməsi kimi  mənəvi terror aktlarının həyata  keçirilməsinin 
özü də bir növ erməni-daĢnak fasistlərinin Azərbaycan türkünə qarĢı apardığı etnik 
təmizləmə və soyqırımı siyasətinin gizli qatlarında mənfur niyyətlərinin izlərindən 
xəbər verir. 
1930-cu  illərdə  Türkiyə  sərhədindəki  Azərbaycan  türklərinin  Türkiyə  ilə 
qohumluq  əlaqələri  ortaya  atılaraq  Mikoyanın,  erməni  yeznəsi  Orcenikidzenin 
fitvası  ilə  onların  həmin  ərazilərdən  köçürülməsi  kimi  bir  iyrənc  əməliyyat  sovet 
hökuməti tərəfindən həyata keçirilir. Vedibasar, Zəngibasar, Qəmərli, Dərələyəz və 
Ağbaba  mahallarının  50  min  türk  əhalisi  Qazaxıstana  və  Orta  Asiya 
respublikalarına  sürgün  edilir.  Ümumiyyətlə,  30-cu  illərdə  100000  Azərbaycan 
türkü  repressiyaya  məruz  qalmıĢ,  Ermənistan  SSR-in  ərazisindən  çıxarılmıĢdır. 
Mikoyanın, Yejovun, Bertiyanın Ermənistana gəliĢiylə Azərbaycan türklərinə daha 
bir  ağır  zərbə  vurulur.  Ermənistanın  əks-inqilabçı  və  antisovet  ünsürlərdən 
təmizlənməsi  məsələsi  həll  edilərkən  milli  və  dini  ayrı-seçkilik  motivi  əsas 
götürülür.  Respublika,  demək  olar  ki,  türk  millətindən  olan  kadrlardan  tamamilə 
təmizlənir.  Təkcə  bir  gün  ərzində  Türkiyə  türkləri  ilə  qohumluq  əlaqəsi  olan  və 
yaxud  əks-inqilabçılarla  yaxınlıqları  Ģübhə  doğuran  və  ya  əlaqələri  olması  güman 
edilən  130  Azərbaycan  türkü  -  millətsevər  kadr  məhv  edilir.  Say-seçmə 
oğullarımıza hər zaman divan tutulmuĢdur. Təkcə bir faktı göstərmək kifayətdir ki, 
1937-ci ildə güllələnənlərin və sürgünə düçar edilənlərin əksəriyyəti 1917-1920-ci 
illərdə erməni-daĢnak faĢistlərinə qarĢı vuruĢan, at minib düĢmən üstünə yeriyənlər 
olmuĢdular.  Hətta  o  qanlı  illərdə  daĢnak  terror  qruplaĢmalarına  qarĢı  xalqın 
müqavimətini  təĢkil  etdiyinə  görə  Azərbaycan  xalqının  qəhrəman  oğlu  Abasqulu 
bəy ġadlinski də Ermənistan SSR BSĠ-nin daĢnak xisləti əməkdaĢları tərəfindən ələ 
alınan xain muzdlu tərəfindən qətlə yetirilmiĢdir. 
Ümumiyyətlə,  Stalin  irticasının  1937-də  türkə  qarĢı  apardığı  fiziki 
qəddarlığının  üçəmlilik  (antitürk,  antiislam  və  qolçomaq)  prinsipi,  demək  olar  ki, 
Qərbi  Azərbaycanda  (Ermənistan  SSR)  ziyalı  təbəqəsini  və  at  minən  türk 
kiĢilərinin tamamilə məhv edilməsinə səbəb oldu. Haqlıya haqqını, haqsıza həddini 
tanıdacaq  bir  kimsə  qalmadı.  Türkün  bu  faciəsi  kommunist  cildinə  girmiĢ 
daĢnaklar  üçün  yenə  də  yetərli  olmadı.  Kremldə  yuva  qurmuĢ  bolĢevik-daĢnak 
qaragüruhu  həm  də  Azərbaycan  SSR-in  özündə  ictimai-iqtisadi  həyatın  bütün 
sahələrində  hegemonluğu  qeyri-türklərə  etibar  etdikdən  sonra  Ennənistan  SSR-də 
Azərbaycan  türkünə  qarĢı  daha  böyük  tarixi  xəyanət  etmək  üçün  münbit  Ģərait 
yaratdılar.  Antitürk  mühitində  sürətlə  boy  atan  və  inkiĢaf  edən  və  hər  üzünə 
kommunist maskası taxmıĢ erməni-daĢnak faĢistləri hiyləgərcəsinə öz iĢini gördü, 

---

176 
 
pambıqla  baĢ  kəsdi.  Etnik  təmizləmə  və  azərbaycanlıların  soyqırımı  siyasəti  açıq 
forma  aldı.  Ermənistan  SSR-dən  azərbaycanlıların  deportasiyası  tolalitar  Stalin 
hökuməti  tərəfindən  dövlət  səviyyəsində  həyata  keçirilən  bir  cinayət  aksiyasına 
çevrildi.  Bu  aksiya  erməni-daĢnak  faĢistlərinin  hələ  Böyük  Vətən  müharibəsi 
ərəfəsində  baĢladıqları  ikibaĢlı  oyunun  məntiqi  nəticəsi  kimi  özünü  büruzə  verdi. 
Qatı türk düĢməni Stalinə əxz etdirilirdi ki,  SSRĠ Türkiyə ilə  müharibə aparacağı 
halda sərhəd bölgəsindən, yəni Ermənistan SSR-dən Azərbaycan türkləri də sürgün 
edilməlidir  və  ya  xaricdən  ermənilər  «vətən»ə  qaytarılırsa,  yenə  də  Azərbaycan 
türkləri  Ermənistan  SSR-dən  köçürülməlidilər.  Hər  iki  halda  Azərbaycan 
türklərinin  Ermənistan  SSR-dən  deportasiya  edilməsinin  konturu  cızılmıĢ  oldu. 
Erməni-daĢnak faĢistlərinin ərsəyə çatdırdığı bu tarixi cinayət nəhayət, 1948-1953-
cü illərdə Stalin-Mikoyan-Tevosyan üçlüyünün əliylə həyata keçirildi. Bu oyunun 
üst qatında isə DQMV-nin Ermənistan SSR-ə birləĢdirilməsi məsələsi dururdu. Bu 
məqsədlə  1940-cı  ildə  yaradılmıĢ  «Qarabağ  hərəkatı»  SSRĠ-də  fəaliyyəti  guya 
qadağan  edilmiĢ  DaĢnaksutyun  partiyasının  bir  qolu  kimi  açıq-aĢkar  öz  iĢini 
görürdü. Məqsədi də bəlliydi: 1) Ġndiki Ermənistan SSR adlanan ərazidən aborigen 
türkləri  tam  qovub  çıxarmaq,  türksüz  Ermənistan  Respublikasını  bərqərar  etmək; 
2)  DQMV-nin  nəyin  bahasına  olursa-olsun  Ermənistana  birləĢdirilməsini  təmin 
etmək; 3) «Erməni genosidini» dünyaya tanıdıb Türkiyədən təzminat almaq – ġərqi 
Anadolunu ələ keçirmək...