Elm yarandıqdan sonra hər şey
Yüklə 2,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Elm anlayışı
147 ya da bu prosesin tormozlanması üçün bir vasitə ki- mi çıxış edir. Lakin göstərilən mərhələlərdəki sosial əlaqələ- rin heç də hamısı elm sisteminə şamil edilə bilməz. Burada bilavasitə elmi fəaliyyətin öz daxili tərəfləri ilə bağlı olan sosial münasibətləri çıxdıqdan sonra qalan münasibətlər əslində elmin digər fəaliyyət sa- hələri ilə əlaqəsini təmin etməyə yönəldilmişdir. Yalnız bu əlaqələrin hesabına elm tam müstəqil, ictimai mühitdən təcrid edilmiş sahə olmayıb, vahid bütöv ictimai tərəqqi prosesinin ayrılmaz tərkib his- səsini təşkil edir. Doğrudur, “elmin sosiologiyası” adı altında baxılan mərhələlərin hamısı tədqiq olu- nur. P.A.Raçkovun yazdığı kimi “elmin sosiologiya- sının əsas məsələləri, hər şeydən əvvəl elmin ictimai təbiətini, onun sosial quruluşunun spesifikasını, ha- belə müxtəlif ictimai-iqtisadi formasiya şəraitində onun cəmiyyətə əks-təsirinin xarakterini açmaqdan ibarətdir”. 1 Lakin bu məsələlər təkcə sosial “elm” sisteminin deyil, habelə bu sistemin başqa sosial sis- temlərlə əlaqələrinin, aralıq sahələrin və s.-in də öy- rənilməsini əhatə edir. Bizcə, elmin özünün sosial aspektdə tədqiqi, sosial sərhədlərinin və tərkib elementlərinin müəyyənləşdirilməsi problemi elmin sosiologiyası miqyasında aparılan tədqiqatlara nəzə-
1 П.А.Рачков. Науковедение. М., 1974, с. 59. Elmşünaslığa giriş
148 rən xeyli konkretdir və buraya yuxarıda təsnif etdi- yimiz mərhələlərdən yalnız ikincisi daxil ola bilər. İstər elmin predmetinin ictimai inkişaf səviy- yəsinin tələblərinə uyğun surətdə dəyişilməsi, istərsə də elmin nəticələrinin ictimai-iqtisadi tətbiqləri ayrı- ca, nisbi müstəqil tədqiqat sahələrinin mövzusunu təşkil edir. Sosial “elm” sisteminin və ya başqa sözlə “elm” sisteminin sosial quruluşunun öyrənilməsi isə ümumiyyətlə götürdükdə elmi fəaliyyət sahəsində müxtəlif sosial təbəqə və qrupların çalışması və bun- lar arasındakı qarşılıqlı əlaqə, habelə bu daxili ic- timai ünsürlərin ictimai-iqtisadi quruluşla əlaqəsi və s. bu kimi problemləri əhatə edir, Burada bir cəhəti xüsusilə fərqləndirmək lazımdır ki, “sosial” sözünün geniş və konkret mənalarda işlədilməsi və bu müx- təlif mənaların eyni sözlə ifadə olması baxılan prob- lemin şərhində bəzi dolaşıqlıqlar yaradır. Məsələ bu- rasındadır ki, “elm” sisteminin sosial quruluşundan danışarkən biz “sosial” sözünü konkret mənada işlə- dirik və buraya elmin öz ictimai təbiətindən doğan problemləri daxil etmirik. Lakin bir sıra ədəbiyyat- larda “sosial” və «ictimai» sözləri qarışdırıldığından məsələnin qoyuluşu xeyli dərəcədə dolaşıq xarakter daşıyır. Məsələn, P.A.Raçkovdan yuxarıda gətirdiyi- miz iqtibasda elmin ictimai təbiətindən danışılırdısa həmin əsərdəcə eyni mənada elmin sosial təbiətin- dən danışılır. Halbuki, “sosial” anlayışı konkret mə- Elm anlayışı
149 nada başa düşülərsə elm heç vaxt belə bir mahiyyətə malik olmamışdır. Doğrudur, müxtəlif dövrlərdə, müxtəlif ictimai-iqtisadi formasiyalarda elmi fəaliy- yət sahəsində çalışan adamların sosial tərkibi və s. müxtəlif olmuşdur. Lakin bu heç də elmin təbiətini müəyyən edən əsas cəhət deyil. Elmin ictimai təbiəti isə onun nailiyyətlərinin ayrıca fərdlərin deyil, onla- rın birgə fəaliyyətinin, elmi kommunikasiyaların (eyni bir problemi tədqiq edən elmi işçilər qrupunun əməkdaşlığı, biri digərinin nəticələrindən istifadə et- məsi və s.), habelə bir nəslin əldə etdiyi elmi nə- ticələrin digər nəsillərə ötürülməsi prosesinin sayə- sində əldə edildiyini göstərir. Göründüyü kimi, elm üçün zəruri şərt olan bu cəhətlər heç də sosial xa- rakter daşımayıb, ictimai münasibətlərin digər, özü- nəməxsus sahəsini əks etdirir.
Elmlərin təsnifatı
Elmlərin təsnifatı və onun təşkilatlanması pro- sesi sıx surətdə əlaqədardır. Belə ki, elm vahid, bü- töv koqnitiv sistem kimi formalaşmadığına, bir çox xüsusi elmləri, fənləri, ixtisasları tədqiqat istiqamət- lərini özündə birləşdirdiyinə görə və bu sahələr ara- sında hələ kifayət dərəcədə məsafə olduğuna görə, əvvəlcə onların hər birinin ayrılıqda strukturlaşma- sına və institutlaşmasına ehtiyac olur. Təbii ki, bir kimyaçının ədəbiyyatçı və ya astronomların işindən xəbər tutmasına ehtiyac olmaya da bilər, amma kim- yaçıların hazırda nə ilə məşğul olduğunu, hansı problemlərin gündəmdə olduğunu bilməsi tələb olu- nur. Xüsusən, hər bir elm adamının özünün tədqiqat apardığı dar ixtisas sahəsində bütün dünya miqyasın- da görülən işlərdən xəbərdar olması şərtdir. Yəni o, virtual şəkildə də olsa həmin ixtisas üzrə alimlər bir- liyinin üzvü olmalıdır. Hər bir yeni elmi nəticə müvafiq sahədəki biliklər sisteminə daxil edilməli və bu birlik daxi-
Elmlərin təsnifatı
151 lində hamının ümumi sərvətinə çevrilməlidir. Əs- lində söhbət elmlərin və ya fənlərin, ixtisasların koqnitiv institutlaşması prosesindən gedir. Lakin bu proses gec-tez müvafiq sosial institutlaşma ilə ta- mamlanmalıdır. Çünki elmi məzmun müstəvisində kommunikasiyanın təmin edilməsi üçün hər hansı problem və ya ixtisas üzrə mütəxəssisləri formal su- rətdə birləşdirən və onların əlaqəsini təmin edən so- sial vasitələr olmalıdır. Alimlər adətən müəyyən bir jurnal ətrafında birləşir. Dünya miqyasında eyni ix- tisas üzrə bir neçə jurnal çap olunursa onların hamısı birləşdirici amil kimi çıxış edir. Bundan başqa elm və ixtisas sahələri üzrə assosiasiyalar, ictimai təşki- latlar, dərnəklər, seminarlar da bu funksiyaya xidmət edir. Amma ən vacib olan və daha sıx birliyin təmin olunmasına xidmət edən müvafiq ixtisas üzrə fakül- tələr, kafedralar, laboratoriyalardır. Keçmiş SSRİ- dən qalan ənənəni davam etdirən bəzi ölkələrdə Elmlər Akademiyaları və müvafiq institutlar, böl- mələr fəaliyyət göstərir ki, əslində bunlar müvafiq ixtisas sahələri üzrə alimlərin daha sıx surətdə tə- mərküzləşməsinə imkan yaradır. Amma bir ölkə da- xilində sıx birləşmək yetərli olmur. Ona görə də elmi institutlaşma beynəlxalq miqyasda həyata keçməli, bütün dünyadakı müvafiq institutlar, fakültələr və kafedralarla əlaqə yaradılmalıdır. Bu problemi təhlil edən R.Uitli diqqəti koqnitiv institutlaşma ilə sosial institutlaşma arasında əlaqəyə yönəldir. Onun fikrinə
Elmşünaslığa giriş
152 görə, sosial təşkilatlanma olmasa, alimlər öz arala- rında elmi informasiya mübadiləsi apara bilməsələr, elmin koqnitiv müstəvidə institutlaşması və müstəqil fənlərin yaranması da mümkün olmaz. 1 Uitli belə hesab edir ki, Kun hər bir elmdə vahid bir paradiq- manın olduğunu iddia etsə də, əslində fərqli koqnitiv strukturlar mövcud olur və onlar arasında eninə və dərininə əlaqələr yaranır. Yəni müxtəlif struktur sə- viyyələrindən danışmaq mümkündür. 2
Lakin elmin fənlərə ayrılması və hər fənnin öz daxili bölgüsü çox şərti və bəzən mübahisəli olduğu kimi, sosial institutlaşma və təşkilati forma məsə- lələrində də uyğun problemlər yaranır. Əslində vahid dəyişməz təsnifat aparıla bilməz, çünki elmin daxili dinamikası buna imkan vermir. Zaman keçdikcə bəzi ixtisas sahələri arxa plana keçir və yeniləri yaranır. Bu proses müxtəlif bilik sahələrinin yaxınlaşması və kəsişmə bölgəsində yeni problemlərin üzə çıxması sayəsində həyata keçə bildiyi kimi, eyni bir sahənin nəzəri və tətbiqi səviyyələri arasında körpü atılması sayəsində də həyata keçə bilər. Məsələn, psixiatriya- nın nisbi müstəqil şəkildə institutlaşmasını M.Fuko belə təsvir edir: “Qərarlaşdığı dövrdə, yəni XVIII əs- rin sonu - XIX əsrin əvvəllərində psixiatriya ümumi
1 Whitley R. Cognitive and social institutionalization of scientific and research areas. – In: Social Process of Scientific Development. Ed. By R. Whitley. London., 1974, p. 69-95. 2 Yenə orada, səh. 71. Elmlərin təsnifatı
153 təbabətin ixtisaslaşmış sahəsi deyildi. XIX əsrin əv- vəllərində, elə sonralar da, bəlkə lap XX əsrin ortala- rınadək psixiatriya tibbi biliyin və ya nəzəriyyənin xüsusi bir sahəsindən çox, ictimai gigiyena sahəsi kimi fəaliyyət göstərirdi. Təbabətin bir bölməsinə çevrilməzdən əvvəl, psixiatriya sosial müdafiə, xəs- təlik və ya xəstəliklə birbaşa, ya da dolayı surətdə bağlı olan hadisələr üzündən cəmiyyətin qarşılaşa biləcəyi hər hansı bir təhlükədən müdafiə sahəsi ki- mi institutlaşmışdır. Psixiatriya bir növ sosial profi- laktika, bütövlükdə ictimai bədənin gigiyenası kimi institutlaşırdı”. 1 M.Fuko psixiatriyanın elm kimi for- malaşması yolunda bu sahədə elmi jurnal nəşr olun- masını mühüm bir mərhələ kimi qeyd edir. O yazır ki, psixiatriyanın əsaslı tibbi bilik sahəsi kimi forma- laşması və elmi instituta çevrilməsi üçün, bir tərəf- dən, onun predmetinin, yəni əqli xəstəliklərin çeşidi- nin müəyyənləşdirilməsi, digər tərəfdən də, müvafiq sosial təşkilatlanma tələb olunur. 2
Eyni bir predmetin müxtəlif elmlərin tədqiqat obyektinə çevrilməsi düyün nöqtəsində sıxlığın art- masına gətirir. Sanki bir mənzərə fərqli dillərdə və ya müxtəlif sənət vasitələri ilə təsvir olunur. Fərqli elmlərin eyni predmeti müxtəlif rakurslarda və struktur səviyyələrində öyrənməsi bir şeydir, həmin predmetin elmdən fərqli sahələr tərəfindən mənim-
1 М.Фуко. Ненормальные. СПб., Наука, 2005, с. 149. 2 Yenə orada, s. 149-150. Elmşünaslığa giriş
154 sənilməsi – başqa bir şey. Bu halda metodlar da fərqli olur. Eyni bir hadisə haqqında alimin, rəssamın, bəstəkarın və şairin yaratdığı təəssüratların toplan- masından əldə edilən yekun təsəvvür heç də daha mükəmməl olmayıb, əslində eklektik səciyyə daşı- yır; yəni onun vahid ahəngi yoxdur. Ona görə də, qarşıda duran vəzifə hər üç təsvir üslubunu və ya hər üç dili ehtiva edən universal bir modelin yaradıl- masından ibarət olur. İnsanın idrak fəaliyyəti eyni vaxtda psixologiyanın, qnoseologiyanın və neyrofi- ziologiyanın predmeti olmaqla bərabər, sanki onun kənardakı bir modelini, süni intellekti öyrənən infor- matika və kibernetikanın da predmeti olur. Bu fərqli elm sahələri nəinki vahid bir
elmdə birləşmir, əksi- nə, birləşmə yerində, düyün nöqtəsində yeni bir elm sahəsinin yaranma tendensiyası hiss olunur. Pensil- vaniya Universitetinin professoru Gary Hatfield bu- nu “beyin haqqında yeni elm” 1 , Dr. Brian L.Keeley isə neyroetologiya 2 adlandırır. V.F.Venda isə təbii və süni intellekti bir müstəvidə öyrənən elmin pred-
1 G. Hatfield. The Brain’s “New” Science: Psychology, Neuropsychology and Constraint // Philosophy of Science, 2000, suppl. to vol. 67, Num. 3. 2 Brian L.Keeley. Neuroethology and the Philosophy of Cognitive Science // Philosophy of Science, 2000, suppl. to vol. 67, Num. 3. Elmlərin təsnifatı
155 metini “hibrid intellekt” termini ilə ifadə edir. 1
sözlə, intellekt özü intellektin predmeti kimi, çoxşa- xəli bir problem kimi çoxlu müxtəlif fənlərin kəsiş- mə nöqtəsində dayanaraq elmin düyünlərindən biri- nə çevrilmişdir. İndi bu düyündən haçalanan yeni fənlərin kontekstində müvafiq olaraq intellektin in- tensivliyini ölçmək üçün İQ, emosional intellektin səviyyəsini ölçmək üçün EQ və yaradıcı intellektual- lığın qiymətləndirilməsi üçün CQ testləri hazırlanır. 2
Yəni intellekt hər dəfə bir rakursda və ya fərqli kə- sişmə nöqtələrində nəzərdən keçirilir. Kibernetika- nın əsasını qoyan N.Viner elə kitabının adındaca həm maşınların, həm də canlıların idarə olunması sistemini əhatə edir. 3 Kibernetikanın digər elmlərlə əlaqələri və əlaqədən yaranan yeni tədqiqat istiqa- mətləri indi də geniş planda tədqiq olunmaqdadır. 4
1 В.Ф.Венда. Системы гибридного интелекта: Эволюция, психология, информатика. М., Машиностроение, 1990. 2 Г.Алдер. CQ или мускулы творческого интеллекта, М., Гранд, 2004, с. 17. 3 Н.Винер. Кибернетика или управление и связь в жи- вотном и машине. М., Наука, 1983. 4 Bax, məs.: А.В.Брушлинский. Психология мышления и кибернетика. М., «Мысль», 1970; В.Н.Пушкин. Психология и кибернетика. М., «Педагогика», 1971; «Искуственный интеллект» и психология. М., «Мысль», 1976; Д.И.Дубров-
психология. М.. Наука, 1984; М.А.Холодная. Психология интеллекта. СПб., «Питер», 2002.
Elmşünaslığa giriş
156 Ənənəvi elmlər, fizika, kimya, biologiya və s.- in predmeti çox geniş sahələri əhatə edir. Amma za- man keçdikcə, elmlər diferensiallaşır, budaqlar şa- xələnir, sahələr daralır. Müəyyən problemlər aktual- laşır və onların tədqiqi üçün kifayət qədər alimlər qrupu cəmləşir, müvafiq institutlaşma, sosial təşki- latlanmalar gedir. Digər tərəfdən də, elmlərin kəsiş- mə nöqtələrində problemlər üzrə tədqiqat mərkəzləri yaranır. Biz yuxarıda “intellekt” mövzusunu belə fənlərarası bir problem kimi nəzərdən keçirdik. Elə- cə də, “insan” bir bütöv obyekt kimi müxtəlif elmlə- rin predmetinə daxil olur, insanşünaslıq mərkəzləri yaranır.
İnsan fenomenini bir küll halında öyrənmək cəhdləri göstərilir. 1 Lakin insan haqqında biliklərin bir yerə cəmlənməsi hələ bütöv fənnin formalaşması deyil. Bu cür məcmuələr olsa-olsa kollektiv mono-
1 Bax, məs.: Т. де Шарден. Феномен человека. М., Нау- ка, 1987; М.Шелер. Положение человека в Космосе // Проблема человека в западной философии. М., «Про- гресс», 1988; А.Печчеи. Человеческие качества. М., «Про- гресс», 1985; В.Франкл. Человек в поисках смысла. М., «Прогресс», 1990; Н.Моисеев. Человек и ноосфера. М., Мол.гвардия. 1990; В.П.Казначеев, Е.А.Спирин. Космопла- нетарный феномен человека: проблемы комплексного изу- чения. Новосибирск, Наука, 1991; В.Дильтей. Воззрение на мир и исследование человека со времен Возрождения и Ре- формации. М.-Иерусалим, Унив. книга Gesharim, 2000; Ч.Х.Кули. Человеческая природа и социальный порядок. М., Идея-пресс, 2000; Д.Дьюи. Проблемы человека // Ре- конструкция философии. Проблемы человека. М., Рес- публика, 2003 və s. Elmlərin təsnifatı
157 qrafiya
1 , toplu
2 , lüğət və ya ensiklopediya 3 halında olur. İnsanın ayrı-ayrı rakurslarda deyil, bütövlükdə, vahid funksional bir sistem kimi nəzərdən keçirilmə- si nəticə etibarilə yeni bir fənnin yaranmasına gətirə bilərdi. V.A.Lektorski yazır: “Elmlər sistemi içəri- sində insan problemindən danışarkən etiraf etmək la- zımdır ki, insan haqqında vahid termin hələ yoxdur; olsa-olsa mozaik, bir-birilə heç də həmişə əlaqələn- məyən tədqiqatlardan söhbət gedə bilər. Biz hələ in- di-indi üzərində insan haqqında gələcək elmi qur- maq üçün vahid ümumi əsaslar yaratmağa cəhd gös- təririk”. 4 Doğrudan da, bu sahədəki elmi tədqiqatla- rın inkişaf dinamikasının izlənməsi göstərir ki, sis- tem bütövləşmədən parçalanır. “Şəxsiyyət” problemi ayrılaraq fəlsəfə, sosiologiya və psixologiyanın kə- sişmə xəttində nisbi müstəqillik kəsb edir. 1 Amma
1 Bax, məs.: Человек и его бытие как проблема совре- менной философии. М., Наука, 1978; Человек в системе наук. Отв. ред. И.Т.Фролов. М., Наука, 1989. 2 Проблема человека в западной философии. М., «Про- гресс», 1988; Человек: Мыслители прошлого и настоящего о его жизни, смерти и бессмертии. Древний мир – эпоха Просвещения. М., Политиздат, 1991. 3 Bax, məs.: Ю.Г.Волков, В.С.Поликарпов. Человек: Энциклопедический словарь. М., Гардарики, 2000. 4 В.А.Лекторский. Человек как проблема единого ис- следования // Человек в системе наук. Отв. ред. И.Т.Фро- лов. М., Наука, 1989. 1 Э.В.Ильенков. Что же такое личность? // С чего начи- нается личность. М., Политиздат, 1983; В.И.Толстых. Че- ловек человечества // С чего начинается личность. М., По- Elmşünaslığa giriş
158 bu sahə də bütövləşmədən parçalanır və bəzi istiqa- mətlər, məsələn, “şəxsiyyətin psixologiyası”, nisbi müstəqil fənn, yaxud Lakatosun termini ilə desək, tədqiqat proqramı kimi formalaşır. 1
fənnə çevrilmiş və hətta onun öz daxili tədqiqat isti- qamətləri də nisbi müstəqillik əldə etmişdir. Bölgüyə görə, indi insanı cəmiyyət və mədəniyyət rakursla- rında nəzərdən keçirən sahələr sosial-kulturoloji an- tropologiya fənnində birləşir. İnsanı fiziki varlıq kimi öyrənən sahələr – fiziki antropologiyada, daha geniş planda, ruh və bədənin vəhdəti kimi öyrənən sahə isə – fəlsəfi antropologiya adlanır. Amma bu sahələr özü də, bir tərəfdən, təmərküzləşərək vahid antropologiya elmini təşkil etsə də, bu düyündən da- ha geniş şəbəkəli budaqlanma gedir və çoxlu sayda konkret antropoloji fənlər yaranır: linqvistik, koqni- tiv, tarixi, iqtisadi, siyasi, hüquqi və s. antropologi- yalar.
1 Düzdür, Azərbaycanda və azərbaycanlı oxu- cuların bələd olduğu Rusiya mətbuatında sosial (kul-
литиздат, 1983; Л.Хьелл, Д.Зиглер. Теории личности. СПб., «Питер», 1997; К.С.Холл, Г.Линдсей. Теории личности. М., «КСП+», 1997; Психология личности. В 2-х томах. Самара, Изд. Дом. «Бахрах», 1999. 1
но-ориентированной психологии. Сост.: Р.Р.Кашапов. М.,. 1995 Г.Айзенк. Структура личности. М., «КСП+», 1999;
1 unesdoc.unesco.org/images/0008/000829/082946eb.pdf Elmlərin təsnifatı
159 turoloji) antropologiyaya aid məsələlər əsasən “kul- turologiya” adı altında araşdırılır, amma son vaxtlar- da dünyada qəbul olunmuş təsnifata uyğun olaraq antropologiya terminindən də istifadə olunur və bu adda kitablar da yazılır. 1 Lakin təəssüf ki, ölkəmizdə hələ də ancaq kulturologiya adı istifadə, çox vaxt da sui-istifadə olunur, antropologiya kölgədə qalır, bu sahədəki bir sıra fundamental problemlər tədqiqat- dan kənarda qalır. Belə düyün sahələrindən biri də təhsildir. Təh- sil sisteminin cəmiyyətdə yerinin və özünəməxsus funksiyalarının öyrənilməsi sosial fəlsəfənin və sosi- ologiyanın predmetinə aiddir. Təhsil sistemində ida- rəetmə məsələləri menecmentin sahələrindən biridir. Təhsilin maddi-texniki baza ilə təmin olunması, təh- sil müəssisələrinin infrastrukturunun formalaşdırıl- ması, təhsilin maliyyələşdirilməsi və s. bu kimi problemlər də əslində iqtisadiyyatın predmetinə daxildir. Beləliklə, təhsilin fəlsəfəsi, təhsilin sosiologi- yası, təhsil menecmenti, təhsilin iqtisadiyyatı və s. bu kimi nisbi müstəqil tədqiqat sahələri formalaşır ki, bunlar da müstəqil bir elm olmayaraq, fəlsəfə, so- siologiya, menecment və iqtisadiyyat fənlərinin
1 Bax, məs.: В.Феллер. Введение в историческую антро- пологию. Опыт решения логической проблемы философии истории. М., КНОРУС, 2005; Э.А.Орлова. Культурная (со- циальная) антропология. М., Академический проект, 2004.
|