Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən
Yüklə 5,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1 Sührəvərdi. İşıq heykəlləri, s. 221. Elm haqqında elm
378
Elmi dünyagörüşü və paradiqmalar
Elm fəlsəfədən ayrıldıqdan sonra elmi və fəlsəfi dünyagörüşləri nisbi müstəqil inkişaf yolu keçmiş və bir-birindən xeyli dərəcədə uzaqlaşmışdır. Təbiətin getdikcə daha kiçik hissələrini olduqca müxtəlif münasibətlər və əlaqələr müstəvisində tədqiq edən elm vaxtaşırı qayıdıb dünyanın ümumi elmi mənzərəsini yaratmağa çalışır. Yəni elmdə bir tərəfdən sürətli diferensiallaşma getdiyi halda, digər tərəfdən inteqrativ proseslər də gedir. Lakin elmdə inteqrasiya gerçək təbiətin, bütövlükdə dünyanın taleyi, məq- sədi və funksiyalarını araşdırmaq iqtidarında deyil. Bu əslində fəlsəfi dün- yagörüşünə aid olan bir məsələdir. Elmdə inteqrasiya isə ayrı-ayrı fənlər çərçivəsində əldə edilmiş olduqca müxtəlif səpkili biliklərin qruplaşdırıl- ması, vahid sistem halına salınması və bu biliklər əsasında dünyanın yeni elmi modellərinin qurulması şəklində həyata keçir. Əlbəttə, hər bir yeni model çərçivəsində müxtəlif elm sahələrinin əldə etdiyi elmi informasiya- nın bir araya gətirilməsi və dünyanın bu cür yaradılan elmi mənzərəsində üstün mövqe tutan müəyyən ahəngin transformasiyası, bu və ya digər mak- roqanunauyğunluqların aşkar edilməsi arada qalan boşluqları da deduktiv metodla doldurmaq üçün imkan yaradır. Yəni bütövün ahəngi hissələrin tədqiqi üçün oriyentir olur, yeni istiqamət açır. Elmdə diferensiallaşma əsasən empirik tədqiqatlar və induktiv me- todlar vasitəsilə həyata keçirildiyi halda, inteqrasiya prosesi yeni, daha mü- kəmməl və əhatəli nəzəriyyələrin yaranması sayəsində mümkün olur. Belə böyük nəzəri sistemlərin konkret fiziki proseslərə şamil edilməsi, proyek- siyası empirik materialdan, təcrübədən gəlməyən ideya və hipotezlər üçün meydan açır ki, sonradan onların yoxlanması üçün qoyulan eksperimentlər müsbət nəticə verirsə, bu da həmin nəzəriyyənin düzgünlüyünü göstərən əlavə arqumentə çevrilir. Fəlsəfi dünyagörüşü isə daha böyük miqyası əhatə etdiyinə görə, hər
Elm fəlsəfəsi və elmin metodologiyası
379 bir yeni fəlsəfi təlimin baxış bucağından dünyanın elmi mənzərəsi də fərqli görünür. Amma təəssüf ki, fəlsəfi təlimlərlə ümumi elmi nəzəriyyələrin əlaqələndirilməsi sahəsində arzu olunan səviyyədə işlər aparılmamışdır. Daha doğrusu, elmi paradiqmaya təsir edə biləcək yeni fəlsəfi təlimlərin formalaşması istiqamətində tədqiqatlar çox ləng gedir. Yəni nə vaxtsa ay- rılmış elm və fəlsəfə arasında məsafə getdikcə artır və bəzən uçurum dərə- cəsinə çatır: sanki hərə özü üçün imiş. Bununla belə, ən son dövrlərdə fəl- səfi dünyagörüşündə baş verən dəyişikliklər artıq bütövlükdə elmi düşüncə tərzinə təsir etməyə bilməz. Filosofların 2500 il öncə işləyib hazırladıqları atomistik struktur nəzəriyyəsi elm üçün ancaq XX əsrin əvvəllərində xü- susi əhəmiyyət kəsb etdi və atom fizikası yarandı. İndi fəlsəfi fikrin başqa bir ideya mənbəyi aktuallaşmışdır. Əsasən Şərq düşüncəsi üçün səciyyəvi olan ruhun prioritetliyi üzərində qurulmuş yeni təlimlər dinin və fəlsəfənin sərhədlərini keçərək elmin fundamental prinsiplərinə də təsir göstərir. XX əsrin böyük fiziklərindən biri V.Heyzenberqin fikrinə görə, bü- tün bəşər tarixi boyunca ən böyük kəşflər həmişə fərqli təfəkkür sistemlə- rinin kəsişməsi zamanı edilir. 5 1
tərzlərinin kəsişməsi, digər tərəfdən ənənəvi və modern düşüncənin vahid məxrəcə gətirilməsinə aid etmək olar. Həmin dövrün başqa bir böyük fiziki Maks Born isə belə deyir: «Bizim nəsil yunan atomistlərinin o vaxt səpdiyi toxumların məhsulunu indi yığır». 5 2
nın mücərrəd elmi-fəlsəfi ideyaları elmin öz təbii tarixi inkişaf xətti ilə gə- lib çatdığı məqamları iki min il qabaqlamışdı. O dövrün fəlsəfi fəhmi ilə söylənən bəzi ideyalar isə elm tərəfindən hələ də mənimsənilməmiş, elmi metodlarla isbata yetirilməmişdir. Bununla belə, «qədim fəlsəfələr bugü- nün elminə çıraq tutmaqda davam edir» (Əbu Turxan). F.Kapra da belə he- sab edir ki, dünyanın fiziki quruluşunu izah edən nəzəriyyələrin təməl prinsipləri hətta yunanlardan daha çox, Şərq mistisizmində ifadə olunmuşdu. 5 3
Pifaqorun və onun davamçılarının dünyanın ahəngini rəqəmlər ara- sında münasibət kimi izah etmək cəhdləri sonrakı minilliklərdə riyazi mü- nasibətlərin əslində doğrudan da təbiətdən qaynaqlandığını və ya bəlkə də hissi dünyadakı qanunauyğunluqların əsasında durduğunu getdikcə daha
1 Bax: Ф. Капра. Дао физики. К.: «София», М.: ИД «Гелиос», 2002, с. 10 2 Bax: Г.Волков. У колыбели науки. М., 1971, с. 96. 3 Ф.Капра. Дао физики, с. 17. Elm haqqında elm
380
çox isbata yetirmiş, insan, təbiət və ruh arasındakı vəhdətin daha bir təcəs- sümü kimi formalaşmışdır. B.L.Van der Vardenin yazdığı kimi, pifaqorçu- lara görə, riyaziyyat insanın ilahi duyğularını ifadə edir: «Pifaqorçular ri- yaziyyatla dini ayin kimi məşğul olur, ona Allaha yaxınlaşmağın vasitəsi kimi baxırdılar». 5 1 Henrix Volkov yazır: «Pifaqorun dünya haqqındakı təli- minin mahiyyəti – riyazi təşkil olunmuş kosmosdur. Onlar üçün qeyri-üzvi təbiətdən başlayaraq ağıla, nəfsə, tanrılara qədər bütün varlıq öz ifadəsini rəqəmlərdə tapır. Bütün cisimlər riyazidir, bütün rəqəmlər maddidir, cismanidir, «dünyəvi» yaradılışın izlərini daşıyırlar». 5 2 Riyaziyyat fərqli bir dünyadır və ya məhz bizim dünyanın bir modelidir. Elmə verilən təriflər içərisində onun mahiyyətini ən gözəl ifadə edən tərif belə səslənir: “Elm ümumilər arasında əlaqəni öyrənir”. Bəli, məhz
rastlaşırıq. Burada hər şey təsadüfi kimi görünür. Qanunauyğunluqlar an- caq ümumilər arasındakı münasibətdə üzə çıxır. Və bu münasibət ədədlər arasında nisbət kimi də ifadə oluna bilir.
Geosentrik sistemdən heliosentrik sistemə keçidin əsasında bütün digər elmlər üçün də önəmli olan hansı prinsipial dəyişiklik dururdu? Yəni bu iki sistem ancaq göy cisimlərinin öyrənilməsi, yəni astronomiya və ya kosmoqoniya kontekstindəmi əhəmiyyətli idi, yoxsa burada biz bütövlükdə dünyagörüşü səviyyəsində ortaya çıxan daha böyük bir fərqin astrono- miyada daha əyani şəkildə üzə çıxan konkret konstatasiyası ilə rastlaşırıq? Əgər Yer dünyanın mərkəzidirsə, yəni bütün göy cisimləri hərəkət etdiyi halda, Yer sükunət halındadırsa, onda insanların müşahidə etdiyi mexaniki və fiziki hərəkətlər koordinat başlanğıcı sükunətdə olan və ancaq kənar təsirlə hərəkətə gətirilən hadisə kimi öyrəniləcəkdir. Burada iki baş- lanğıc şərt nəzərdə tutulur. Birincisi, Yerlə bağlı olan bütün ölçmə sistem- ləri sükunətdə olduğundan cismin sükunət halı daha dayanıqlı və əsas hal- dır, hərəkət isə sonradan, təsirlə yaranır və təsir kəsilən kimi cisim yenə də sükunət halına keçir. Başqa sözlə desək, bu ölçü sistemində sükunət müt- ləq, hərəkət nisbidir. Aristotel dövründən bəri cisimlərin hərəkəti məhz tə-
1 Ван дер Варден Б.Л. Пробуждающаяся наука, М., 1959, с. 146. 2 Г.Волков У колыбели науки, с. 127. Elm fəlsəfəsi və elmin metodologiyası
381 məl rolunu oynayan sükunət halına nəzərən ölçülmüş və xüsusi olaraq formulə edilməsə də, bütün hərəkətlərin ancaq bəlli qüvvə təsiri ilə mümkün olduğu qəbul edilmişdir. Q.Qaliley – Nyuton mexanikasının ən böyük yeniliklərindən biri me- xaniki hərəkətlərin təkcə sükunət halında olan koordinat sistemlərinə nəzə- rən deyil, həm də bərabərsürətli və düzxətli hərəkətdə olan koordinat sis- temlərinə nəzərən eyni xarakterdə olduğunu irəli sürməkdən ibarətdir. Yə- ni Qaliley bərabərsürətli düzxətli hərəkət halının sükunət halına ekviva- lentliyi prinsipini irəli sürməklə əslində bəlli bir sükunət halını inkar et- mişdir. Başqa sözlə desək, sükunətin nisbiliyi prinsipini irəli sürmüşdür. Qalileyin bu xidməti mexanika və fizika tarixində, habelə elmi dünyagörü- şünün inkişafında yeni mərhələ kimi, bir inqilab kimi dəyərləndirilir. Lakin biz bu yeniliyi məhz geosentrik sistemdən heliosentrik sistemə keçidi tə- min edən elmi dünyagörüşü bazası kimi də dəyərləndirmək istərdik. Düz- dür, Kopernik Qalileydən bir əsr əvvəl yaşamışdır və Kopernikin kəşfi ki- mi təqdim olunan heliosentrik sistemin astronomiya kontekstində ideya əsasları ondan da xeyli əvvəl Nəsirəddin Tusi və İslam dünyasının başqa mütəfəkkirləri tərəfindən qoyulmuşdu, lakin bütün bunlar hələ fiziki pro- seslərin dünyagörüşü əsası kimi ortaya çıxmamışdı. Bu əsas məhz Qaliley tərəfindən yaradıldı. Biz nəyə görə Qaliley mexanikasını heliosentrik sis- temlə əlaqələndiririk? Çünki bu zaman Yerin Günəş ətrafında hərəkəti qə- bul olunur və Yer kürəsi üzərində baş verən hadisələr daha artıq Yerin də- yişməz görünən dayanıqlı hissələrinə nəzərən hərəkət kimi təsbit oluna bilmir. İndi obyektlərin hərəkət trayektoriyasının üzərinə həm də Yerin öz hərəkətini gəlmək tələb olunur. Bu hərəkətlərin toplanması isə böyük dola- şıqlıq yarada bilərdi. Bir tərəfdən heliosentrik sistemi və Yerin hərəkətini qəbul etmək, digər tərəfdən də heç nə olmayıbmış kimi, bütün mexaniki yerdəyişmələri yenə də sükunətə nəzərən dəyişmə kimi qəbul etmək daha mümkün deyildi. Bax, elmi dünyagörüşünün belə bir böhranı şəraitində çıxış yolunu Qaliley göstərdi. Amma burada başqa bir sual da ortaya çıxırdı. Yerin hərəkətini bəra- bərsürətli düzxətli hərəkət kimi qəbul etmək olardımı? Çünki dairəvi hərə- kətin radiusu nə qədər böyük olursa-olsun, dəqiq hesablama zamanı onun düzxətli hərəkətdən fərqli olduğu ortaya çıxmalıdır. Bax, bu baxımdan ya- naşdıqda əyri xətlə düz xəttin hansı şərtlər daxilində ekvivalent götürül- məsinin mümkünlüyü məsələsi hələ də öz qəti həllini tapmamışdır. Riman
Elm haqqında elm
382
fəzası və Lobaçevski fəzası həndəsədə bir inqilab idi. Bu təlimlər Eynştey- nin nisbilik nəzəriyyəsi ilə bir-birini tamamlasa da, yeni dünyagörüşünün, yeni elmi paradiqmanın formalaşması hələ tamamilə başa çatmamışdır. Bununla belə, çoxölçülü fəza, fəzanın əyilməsi haqqında ideyaların özünü doğrultması, habelə qeyri-evklid həndəsəsinin elmdə və praktikada təsdiqlənməsi bu yeni paradiqmanın artıq xeyli dərəcədə qərarlaşdığını göstərir. Biz isə elmi inkişafın indiki mərhələsində özünü yeni-yeni büruzə verən daha bir paradiqma dəyişikliyi ərəfəsində olduğumuzu nəzərə çarp- dırmaq istərdik. Necə ki, Yerin sükunətdə götürülməsi bir cür dünyagörü- şünün təməl prinsipi olur, Yerin hərəkətinin qəbul edilməsi isə bütün hadi- sələrin yenidən dəyərləndirilməsini tələb etməklə başqa bir dünyagörüşü- nün əsasına çevrilir. hərəkət və sükunət anlayışlarına münasibət dəyişir, eləcə də dünyanı necə varsa, o cür də qəbul etmək, yəni onun guya elə əzəldən var olmasını və əzəldən məhz bu cür olması ideyasını aksiom kimi qəbul etmək bir cür dünyagörüşüdür, dünyanın nə vaxtsa yaradıldığını və dünya nizamının da məhz bu yaradıcılığın məhsulu olduğunu qəbul etmək başqa bir dünyagörüşüdür. Bütün klassik təbiətşünaslıq birinci mövqedən çıxış edir ki, bu da fəlsəfədə ya materialist baxışa, ya da deizm prinsipinə uyğun gəlir. Yəni dünyanın indiki nizamının, bütün proseslərin əsasında duran ahəngin, qanunauyğunluqların nə vaxtsa və necə isə yaradılması məsələsi istisna olunur. Lakin bu məsələni qəbul etdikdə (“Yerin də öz hərəkəti var imiş” tezisinə bənzər surətdə) və dünyada indi müşahidə etdi- yimiz nizamın heç də əbədi-əzəli və dəyişilməz bir şey olmayıb, bir yaradı- lışın məhsulu olması mövqeyindən çıxış etdikdə vəziyyət xeyli dəyişir. Yəni prinsipcə bu nizamın nə vaxtsa olmadığını, nə vaxtsa başqa cür oldu- ğunu və ya nə vaxtsa başqa cür ola biləcəyini də nəzərə almaq lazım gəlir. Ən azı dünya bir yaranış prosesində götürülməli olur. Yəni tamamilə mümkündür ki, bu yaranış indi də davam edir. Yəni indi müşahidə etdiyimiz nizam mütləq bir hal olmayıb, hərəkətdə, yaranışda və ya tərsinə, tənəzzüldə, pozulmada olan bir proses kimi götürülə bilər. Onda bu hazır
prosesin bir məqamı kimi götürüləcəkdir. Bu məqam əslində kainat kontekstində kiçik bir zamanı əhatə etsə də, bizim həyatımızla müqayisədə elə böyük bir zamandır ki, bu zaman intervalında biz müşahidə etdiyimiz nizamı şərti olaraq stabil, dayanıqlı götürə bilərik. Halbuki daha böyük Elm fəlsəfəsi və elmin metodologiyası
383 zaman intervalında baxılsa, hansı isə təkamül (proqress) və ya tənəzzül (re- qress) prosesi aşkarlanar ki, onun da bəzi kritik nöqtələri məhz bizim yaşa- dığımız dövrə düşərsə, biz onu ənənəvi nizam mövqeyindən izah edə bil- məyəcəyik. Ona görə də belə hadisələr ya təsadüf, qəzavü-qədər, ya da dərki elmin indiki inkişaf səviyyəsində mümkün olmayan hadisə, anomali- ya kimi dəyərləndirilir. Əslində yeni paradiqmanın doğuşu üçün vaxt çoxdan yetişmişdir. Si- nergetikanın yaranması ilə xaosun əvvəllər heç ağla da gəlməyən potensial imkanlarının açılması qayda və nizam anlayışlarına da müəyyən düzəliş verilməsi ehtiyacını ortaya qoydu. Belə ki, xaos müəyyən bir kontekstdə kosmosa, başqa kontekstdə isə loqosa qarşı qoyulan və birinci halda kainatda, təbiətdə nizamsızlığı, ikinci halda fikirdə nizamsızlığı ifadə edən bir anlayış kimi öz birmənalı statusunu itirərək həm də kosmik nizamı və aydın fikri doğura biləcək ana bətni kimi qəbul edilməyə başladı. Daha doğrusu, Əbu Turxan təlimində məsələ məhz bu cür qoyulur. 5 1
Müəyyən bir elmi paradiqma çərçivəsində alimin dünyagörüşü həlle- dici rol oynamır. Lakin paradiqmanın özü dəyişilirsə, yəni bütövlükdə mə- kan-zaman duyumu, materiyanın struktur və formaları, genezisi haqqında təsəvvürlər yeniləşirsə, elm adamı istər-istəməz oriyentasiyasını yenidən tənzimləmək üçün elmin öz çərçivəsindən kənara çıxaraq məsələyə fəlsəfi müstəvidə nəzər salmalı olur. Ona görə də, məhz elmdə böhran yaşanar- kən, hansı isə problemləri əvvəlki təsəvvürlər çərçivəsində və əvvəlki terminologiya ilə izah etmək çətinləşərkən elmin metodologiyası aktualla- şır və ənənəvi metodlara düzəliş vermək zərurəti yaranır. Fizika inkişaf etdikcə təbii sistemlərin daha incə quruluşunu aşkara çıxarır və onun obyekti də adi – «bilavasitə» qavrayış imkanlarından uzaq- laşaraq vasitələnmiş olur. Hadisələrin mahiyyətinə varılması təbii duyğu orqanlarının getdikcə daha mürəkkəb və çoxpilləli eksperimental vasitələr- lə tamamlanmasını tələb edir və tədricən sadəlövh realizmin qnoseoloji kökləri də aradan qalxır. Fizikanın inkişafında bu meyl hələ XIX əsrin axırlarında özünü göstərməyə başlamışdı və elə o vaxtdan da sadəlövh realizmə və mexaniki
1 Əbu Turxanın “fikir fəzası” təlimi // «Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər» jurnalı, 2008, № 4, s. 159-166. Elm haqqında elm
384
materializmə güclü hücum üçün obyektiv zəmin yaranmışdı. Fizikadakı yeni kəşflər obyektlərin maddi təbiətini onların maddi substansiya olan atomlardan təşkil olunmasında və mütləq məkan-zaman müəyyənliyində görən fəlsəfi baxışın qüsurlu olduğunu bir daha sübut etdi. Təbiətə realist baxışın məhz «sadəlövhlüyündən» irəli gələn bu qüsur idealistlərə öz dün- yagörüşlərini elmi faktlarla «əsaslandırmaq» üçün bir vasitə rolunu oynadı. Obyektlərin bilavasitə və bəzən hətta bilvasitə idraka müyəssər ol- mayan daxili xassə və əlaqələrinin öyrənilməsi getdikcə daha çox dərəcədə simvolik obrazlardan istifadə olunmasını zəruri edir. Bilavasitə qavranıla bilən bu obraz– modellər fizikanın inkişaf prosesində getdikcə təkmilləşir və daxili qanunauyğunluq və xassələrin əyani təsəvvürü vasitəsinə çevrilir (analogiya vasitəsi ilə əlaqələrin üzə çıxarılması). Məsələn, atomun mürək- kəb zərrəcik olması kəşf edildikdən sonra onun quruluşu əvvəlcə Tomson, sonra Rezerford, daha sonra Bor modelləri ilə ifadə olunmuşdu. Bor mode- li də öz növbəsində Zommerfeld tərəfindən təkmilləşdirilmişdi. Modelin təkmilləşməsi istiqamətində atılan hər bir addım yeni-yeni xassə və qanu- nauyğunluqların aşkar edilməsinə apardığından belə bir təsəvvür üçün «zəmin» ola bilərdi ki, model təkmilləşdikcə, atomun identik obrazına çev- rilir. Sadəlövh realizmin (fiziklərin çoxu məhz bu mövqedən çıxış edirdi- lər) nümayəndələri atomun maddiliyini onu təşkil edən zərrəciklərin mad- diliyində, bu zərrəciklər arasındakı əlaqəni dəqiq məkan-zaman mü- nasibətləri və plastik mexanika təsəvvürləri ilə izahında görür, bu sahədə çətinliklərə rast gəldikdə isə atomun mahiyyətinə şübhə ilə yanaşırdılar. Lakin hələ Bor modelinin özündə klassik təsəvvürlərlə bir araya sığmayan və metafizik materializm nöqteyi-nəzərindən tamamilə anlaşılan olan diskret enerji keçidlərindən söhbət gedirdi ki, bu da atom haqqındakı metafizik təsəvvürlərin güclü idealist hücumlar qarşısında aciz qoyurdu. Spontan enerji keçidi faktı mexaniki determinizmə vurulan ilk zərbə idi. Bu ilk zərbə elektronların hərəkətində «özünə trayektoriya seçmək müstə- qilliyi» kəşf olunduqdan sonra ardıcıl indeterminizm cərəyanının əsas istinad nöqtəsi kimi çıxış etmişdir. Bu faktlar bir daha göstərir ki, müasir dövrdə kvant mexanikasının müxtəlif idealist şərhlərini təkzib etməyə çalışmaqdansa, onların ümumi tənqid hədəfi olan mexaniki-metafizik materializmə və sadəlövh realizmə, fiziklərin özlərinin məsələyə baxışlarına xas olan qüsurlarını aradan
Elm fəlsəfəsi və elmin metodologiyası
385 qaldırmaq səmərəlidir. Bununla biz idealist cərəyanların materializmə qarşı hücumlarını «qnoseoloji əsaslarını» da aradan qaldırmış olarıq. Müasir kvant fizikasının fəlsəfi şərhindəki mülahizələr əsasən «fiziki reallığın» necə başa düşülməsi, elementar hissəcik və proseslərin obyektiv- liyi, mikrohadisələrdə ölçmənin xüsusiyyətlərini, kvant mexanikasında sə- bəbiyyətin spesifikası, qeyri-müəyyənlik, tamamlama və uyğunluq prinsip- lərinin təbiəti, mikroaləm kontiniumunun anlaşılması və s. problemlər ətra- fında gedir. Əvvəla, kvant fizikasının müasir inkişafından irəli gələn bir sıra yeni məsələlərin fəlsəfi qoyuluşu mahiyyət etibarilə XX əsrin əvvəllərində meydana çıxan fəlsəfi problemlərin eynidir. Məsələn, kvant mexanikasının inkişafı nəticəsində xüsusi məna və əhəmiyyət kəsb edən «qavranılanlıq», «əyanilik» və «müşahidəolunanlıq» prinsiplərinin materialist şərhi 5 1
və abstrakt metodların, ilk növbədə riyazi metodların vəhdəti və eyniyyəti 5 2 kimi problemlər abstraktlaşdırma, riyaziləşmə meylinin müasir davamıdır. Bu qəbildən olan problemlərin düzgün şərhi üçün əsas şərt yeni fiziki nai- liyyətlərin izahını «köhnə» fəlsəfi problemlərə gətirilməsidir. İkincisi, bir sıra yeni fəlsəfi problemlərin «məsələn qeyri-müəyyən- lik prinsipi və mikroaləmdə ölçülmənin spesifik xarakteri ilə əlaqədar ola- raq obyektiv halın müəyyənləşdirilməsinin dərk edilməsinin şübhə altına alınması» materialist həlli üçün və ya fəlsəfədə bəlli olan, lakin yeni fiziki dəlillər sayəsində guya idealizmin xeyrinə «həll olunan problemlərin» (elementar hissəciklərin hərəkətinin onların fiziki halına əsasən birqiymətli müəyyənləşdirilə bilməməsi faktı indeterminizmin canlanmasına, yeni zəmində inkişafına səbəb olmuşdu 5 3
min düzgünlüyünü sübut etmişdir və s.). Bu problemlərdən bir çoxu dialektik materializm nöqteyi-nəzərindən
1 Бах, məs.: М.Э. Омельяновский Диалектика в современной физике, гл. II, III, IX, М., 1973; Л.Г. Антипенко. Проблема физической реальности. М., 1973; А.В.Славин. Наглядный образ в структуре познания, гл. III. М., 1971 və s. 2 Бах, məs.: В.М.Свириденко. Об эвристической роли математического аппарата при формировании квантого способа описания. «Физическая наука и философия», М., 1973; М.В.Мостепаненко. Физическая теория как математическое построение. «Философия и физическое теория». Л. 1969. 3 Бах: Р.Карнап. За пределами детерминизма // Р.Карнап. Философские основа- ния физики, М., 1971; В.Гейзенберг Философские проблемы атомной физики. М., 1953 вя с. Elm haqqında elm
386
öz qəti şərhini artıq tapmış və hazırda düzgün istiqamətdə işlənilməkdədir. Bəzi problemlər isə bizim fikrimizcə, hələ də mübahisəli şəkildə qalmaqda davam edir. Təbiətşünaslıqdakı nailiyyətlərin fəlsəfi şərhindən çıxış edərək aşağıdakı qeydləri zəruri sayırıq. 1. Kvant mexanikasında səbəbiyyətin şərhi ilə əlaqədar olaraq so- vet filosoflarının indiyədək tutduqları mövqe 5 1 , bizcə, xeyli kəskindir və idrak nəzəriyyəsinin heç də bütün məqamlarını nəzərə almır. Kvant mexanikasında səbəbiyyət məsələsində sovet filosofları bir qayda olaraq statistik determinizm mövqeyini müdafiə edirlər. Əlbəttə, o fikir ki, kvant fizikasında mikroproseslərin statistik qanunla idarə olunması fikri özlüyün- də səbəbiyyət haqqındakı materialist təlimə zidd deyildir, 5 2
uyğundur. Lakin təkcə bunu əsas götürmək və dinamik səbəbiyyət axtarıl- masını mikroobyektlərin spesifikasının nəzərə alınmaması kimi qələmə vermək düzgün deyildir. Fizikanın müasir nailiyyətləri göstərir ki, elementar hissəciklər heç də mütləq mənada elementar deyil və onların quruluşunun öyrənilməsi hər bir hissəciyin hərəkətlərini birqiymətli şərh etməyə imkan verə bilər. 2. Lui de Broyl energetizm cərəyanlarının nümayəndələrini tənqid edərək yazır: «Kvant fizikasının müasir nəzəriyyələri energetizm mövqe- yində dayanmaqla kvant fizikasının aksiomlar sisteminə əsaslanan və ye- ganə məqsədi müşahidə olunan hadisələri xəbər vermək olan abstrakt nə- zəriyyə kimi təqdim etmək məcburiyyətindədirlər və dünyanın fiziki mən- zərəsinin məkan-zaman təsəvvürləri əsasında qurulmasını faydalı, yaxud hətta qanuni hesab etmirlər». 5 3 Göründüyü kimi, L.Broyl fiziki sistemlərin öyrənilməsində məkan-zaman təsəvvürlərinin deyil, başqa – məsələn, ener- ji-impuls təsəvvürlərinin əsas götürülməsini energetizm üçün xarakterik sayır.
1 Бах: Вопросы причинности в квантовой механике, М., 1955; А.А.Тяпкин. К развитию статистической интерпретации квантовой механики на основе совместного координатно-импульсного представления. «Философские вопросы квантовой физи- ки», М., 1970; Г.А.Свечников. Причинность и детерминизм квантовой механике. «Фи- лософские проблемы физики элементарных частиц», М., 1963 və s. 2 Г. А.Свечников. Индетерминизм. «Философская энциклопедия», т.2, М., СЭ, 1962, сящ. 259. 3 Луи де Бройль. По тропам науки, М., 1962, с. 176. Elm fəlsəfəsi və elmin metodologiyası
387 Lakin fiziki idealizmi ətraflı təhlil edərkən görürük ki, fiziki hadisə- lərin fəlsəfi şərhində materializmin əsas götürdüyü yeganə zəruri şərt fiziki obyektlərin «obyektiv reallıq olması, şüurumuzdan xaricdə mövcud olması xassəsidir». Bu baxımdan, fiziki hadisələrin şərhində məkan-zaman təsəv- vürlərinin əsas tutulmaması özlüyündə hələ materializmin əsas prinsipi ilə ziddiyyət təşkil etmir. Doğrudur, bizə etiraz edib deyə bilərlər ki, məkan və zaman materiyanın mövcudluq formaları olduğundan onların inkarı do- layı yolla elə materiyanın da inkarıdır. Həm də bu etiraf tamamilə düzgün olar. Lakin gəlin görək, fiziki kəmiyyət kimi konkretləşdirilmiş olan koor- dinat və fiziki zaman fəlsəfi mənada materiyanın mövcudluq formaları he- sab edilən məkan və zamanının eynidirmi? Yox, eyni deyil, onun xüsusi halıdır. Digər tərəfdən, kvant mexanikasında koordinat-zaman fəzası ilə ya- naşı enerji-impuls fəzasından da eyni müvəffəqiyyətlə istifadə edilməsi in- karedilməz bir faktdır və bu faktı riyazi abstraksiyanın nəticəsi, «abstrakt fəza» və s. ifadələrlə izah etməyə çalışmaq əsla qənaətləndirici deyildir. Bizcə, enerji-impuls fəzası da materiyanın mövcudluq formaları olan mə- kan və zamanının real fiziki təzahürüdür və bu baxımdan koordinat-zaman fəzasından heç nə ilə fərqlənmir. Deməli, müasir energetizmin başlıca nöqsanı enerji-impuls fəzasını əsas götürməkdə yox, dünyanın fiziki mən- zərəsinin yaradılmasında onu yeganə əsas götürməsində, məkan-zaman tə- səvvürləri əsasında bu mənzərənin qurulmasının qeyri-mümkün hesab etməsindədir. 3. Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, məkan kateqoriyasının fizikada koordinat anlayışı ilə eyniləşdirilməsi və ya birqiymətli əlaqə- ləndirilməsi kvant mexanikasının şərhində başqa dolaşıqlıq da yaradır. V.S.Qott yazır ki, çoxlu sayda hissəciyin «hal funksiyası-üç məkan koordinatı və zamanın deyil, koordinat və zamanın funksiyasıdır. Yəni o real üçölçülü fəzada deyil, üç «n» ölçülü konfiqurasiya fəzasında verilmiş- di və bu zaman hal funksiyası özünün bilavasitə əyani xarakterini itirmiş olur. Beləliklə, hal funksiyası anlayışının qarşılıqlı təsirdə olan çoxlu his- səciyə də aid edilməsi əyanilikdən məhrum olan müəyyən abstraksiyaya gətirir». 5 1
natdan asılılığını abstraksiya adlandırır, «zira, real məkan üçölçülüdür».
1 В.С. Готт. Философские вопросы современной физики, М., 1972, с. 59. Elm haqqında elm
388
Lakin necə olur ki, müasir elmi imkan baxımından həmin «simvolik şərh- lər» ən münasib izahat vasitəsi kimi ortaya çıxır? Müəllif bu cür vəziyyətin qeyri-zəruri və keçici olduğunu qeyd edir. «Elmin inkişaf tarixi göstərir ki, nisbi mənada əyani olmayan simvolik şərhlər zaman keçdikcə fiziki, mə- kan-zaman interpretasiyası ilə əvəz olunur və dünyanın real mənzərəsinin ünsürlərinə çevrilir». 5 1
dünyanın real mənzərəsinə uyğun gəlmir və bu mənzərənin çəkilməsi üçün əsas şərt yalnız zaman-məkan interpretasiyasıdır. Biz burada fəlsəfi za- man-məkan kateqoriyalarını fizikadakı koordinat-zaman (zaman da dör- düncü koordinat kimi) anlayışları ilə qarışdırılmasının şahidi oluruq. Mə- gər koordinat-zaman təsəvvürləri özü abstraksiya deyilmi və «simvolik şərh» ifadəsi eyni hüquqla koordinat-zaman təsəvvürlərinə də aid olmur- mu? Axı, abstraksiya heç də əyanilikdən uzaqlaşma mənasında deyil, birtə- rəflilik mənasında başa düşülməlidir. Axı, materiyanın mövcudluq forma- ları olmaqla məkan və zaman materiyasız dərk edilə bilməz və maddi ha- disələrdən hər cür təcridetmə (məsələn, özlüyündə koordinat) abstraksiya- dan başqa bir şey deyil. Əksinə, üç «n» sayda koordinat real məkan və zamanı daha ətraflı əks etdirə bilər, çünki bu halda məkan xalis abstraksiya kimi deyil, real qarşılıqlı təsir sahələri ilə birlikdə şərh edilmiş olur. Bizcə, qravitasiya sahəsinin nəzərə alınması sayəsində Evklid fəzasına verilən dü- zəlişlər bu fikrin doğruluğuna ən parlaq misaldır. Fiziki problemlərin fəlsəfi şərhi, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, sadə- cə olaraq elmdə qəti müəyyənləşmiş nəzəriyyələrin dünyagörüşü mövqe- yindən izah edilməsi deyil, habelə: a) tam elmi həlli tapılmamış, hələ mübahisəli olan bəzi problemlərin öyrənilməsi üçün daha düzgün yolun və metodun seçilməsini; b) məlum problemlər zəminində yeni keyfiyyətli və yeni səviyyəli elmi problemlər qoyulmasını da əhatə edir. Dialektika kvant mexanikasında bir sıra mübahisəli problemlərin həlli üçün metodoloji cəhətdən düzgün tədqiqat istiqamətləri müəyyənləş- dirməyə böyük imkanlar açır. Müasir mərhələdə mikroobyektləri eksperimental surətdə tədqiq edərkən biz hissəciyin hərəkət trayektoriyasını deyil, yalnız hərəkətin baş- lanğıc və son vəziyyətlərini qeydə ala bilərik. Hansı nöqtədə biz elektro- nun yerini dəqiq müəyyənləşdiririksə, məsələn, hərəkət artıq dayandırılmış
1 Yenə orada. Elm fəlsəfəsi və elmin metodologiyası
389 olur və ya hər halda dəyişdirilir. Aralıq nöqtələrin dəqiq müəyyənləşdirilə bilməməsi bu vəziyyətin nəzəri ifadəsi üçün müəyyən sərbəstlik verir, mahiyyətcə nəzəriyyə elə olmalıdır ki, eksperimentin nəticəsini izah etsin, yəni elektronun ilkin vəziyyətinə əsasən onun bilavasitə qeyd oluna bilən son vəziyyətini müəyyənləşdirmək mümkün olsun. Əgər eksperiment eyni şəraitdə təkrar olunarkən elektron həmin nöqtəyə düşərsə və həmin nöqtə- nin koordinatları nəzəriyyədən birqiymətli alına bilərsə, ekstrapolyasiya yolu ilə hissəciyin bütün zaman anlayışlarındakı yerini, dəqiq trayektoriya- sını hesablamaq olardı. Lakin bütün çətinlik bundadır ki, eksperiment təkrar olunduqca hissəciyin düşdüyü nöqtə hər dəfə dəyişir və hissəciyin lövhənin müxtəlif lokal hissələrinə düşmə ehtimalı müxtəlif olur. Təbii ki, nəzəriyyədə elə qurulmalıydı ki, bu gerçək vəziyyəti əks etdirsin. Ona görə də kvant mexanikasında hissəciyin hansı nöqtəyə düşəcəyini yox, müxtəlif nöqtələrə düşmə ehtimalını hesablamaq mümkün olur. Bu baxımdan, Eynşteynin Borla mübahisədə kvant mexanikasının statistik xarakterini onun bir nəzəriyyə kimi qeyri-mükəmməlliyində axtarması meyli, şübhə yox ki, qüsurludur. Zira, nəzəriyyədəki bu cəhət gerçəkliyin öz xüsusiyyətlərindən irəli gəlir. Lakin bu xüsusiyyətin mikroobyektlərin daxili xassəsi kimi izah edilməsi cəhdi də şübhəlidir. Əlbəttə, daxili xassə, özünəməxsusluq anlayışları müxtəlif cür başa düşülə bilər; əgər biz bunları mikroobyektin daxili quruluşunun hələ müəyyən olmaması və müxtəlif hissəciklər üçün bu quruluşun heç olmasa kəmiyyət xarakteristikalarının müxtəlif ola bilməsi mənasında başa düşsək, bu, dialektik məntiq baxımından mümkündür və elmi faktlar bunu iqrar və ya inkar etmədikcə, bu barədə qəti fikir yürütmək olmaz. Lakin fəlsəfi ədəbiyyatda bu özünəməxsusluq başqa mənada, mik- roobyektlərin hərəkətinin dəqiq şərhinin ümumiyyətlə mümkün olmaması mənasında qəbul edilir. Onu da qeyd edək ki, birqiymətli şərhin qeyri- mümkünlüyü qənaətinə başqa mühakimələrdən də gəlinir. Belə ki, bu hal hissəciyə edilən kənar təsirlə ölçmə prosesinin obyektin halında yaratdığı dəyişikliklə də izah olunur. «Mikroobyektlərin hərəkətinin dəqiq şərhinin ümumiyyətlə mümkün olmamasını» hissəciklərin özünəməxsus daxili xas- səsi hesab etmək dialektik düşüncənin müddəalarına iki aspektdə ziddir: a) Həqiqətin obyektivliyi və nisbi həqiqətin daim mütləq həqiqətə yaxınlaşması haqqında təlimə ziddir. b) Makroobyektlərin təbiəti etibarilə başqa qanunlara, mikroob-
Elm haqqında elm
390
yektlərin isə başqa qanunlara tabe olması fikri dünyanın vəhdəti haqqında materialist təlimlə uzlaşmır. Dünyanın bütün hadisələrini eyni fundamental baxış mövqeyindən izah etmədən, vahid məkan-zaman olduğunu, spesifik hərəkət prinsipləri ilə yanaşı, ən ümumi hərəkət prinsiplərinin də olduğunu sübut etmədən, dünyanın vəhdəti haqqında təlimin daxili tamlığına nail olmaq mümkün deyil. Məsələnin fəlsəfi mövqedən öyrənilməsi göstərir ki, kvant mexani- kası ilə klassik mexanika arasındakı keyfiyyət müxtəlifliyi heç də mikro- və makroaləmdə müxtəlif qanunların mövcud olmasından irəli gəlmir. Bu- rada əsas fərq ondan ibarətdir ki, mexanikada cisimlərin hərəkəti «obyek- tiv surətdə» olduğu kimi, özlüyündə, labüd qarşılıqlı təsirin törətdiyi labüd dəyişiklikləri nəzərə almadan şərh edilir, çünki burada mikroötürücünün təsirini nisbi mənada nəzərə almamaq həmişə mümkündür, mikrocihazın təsiri isə, əgər varsa, həmişə hesablana bilər. Kvant mexanikasında isə mikrotəsir mikroobyektin hərəkətində ciddi dəyişiklik yarada bildiyindən, onların məcmuyu – yekun hərəkət öyrənilir. Yəni burada obyektin özlü- yündəki müdaxiləsiz vəziyyəti yox, qarşılıqlı təsir prosesinin nəticəsi ilə birlikdəki hal şərh edilir. Kvant mexanikasının spesifikasının da məhz buradan irəli gəlməsi (şübhəsiz ki, əks etdirilən obyektlərin keyfiyyət müx- təlifliyi nəzəriyyənin, qanunların da keyfiyyət müxtəlifliyini doğurmalıdır) faktı nə üçünsə çox vaxt nəzərdən qaçırılır. Yalnız Bor interpretasiyasında bu cəhət öz əksini tapmış, lakin sonrakı tədqiqatçılar tərəfindən N.Borun bu mövqeyi ön plana çəkilməmiş, kölgədə qalmışdır. İ.S. Alekseyevin yaz- dığı kimi, Bor «cihazın hadisəni dəyişdirməsi fikrinin əleyhinə çıxmışdır, zira cihaz özü bir ünsür kimi hadisəyə daxil olur». 5 1 Lakin bunu belə başa düşmək lazım deyil ki, guya N.Bor doğrudan da cihazın obyektə təsirini inkar edir. N.Bor əslində hadisə dedikdə obyektin ölçmə təsirinin daxil ol- duğu hərəkətini nəzərdə tutur, «fiziki reallığa ölçmə proseslərini də daxil edir». 5
Lakin hər halda ölçmə prosesi olmasaydı, «özlüyündə hadisə» necə olardı sualı qalır. Dialektik materializmin «özündə şeylər» haqqında Kant nəzəriyyə- sinə münasibətində, məlum olduğu kimi, heç bir qarşılıqlı təsirdə olmayan obyektin necəliyi haqqında, doğrudan da, fikir yürüdə bilmərik; ona görə
1 И.С.Алексеев. Некоторые соображения по поводу дискуссии Эйнштейна и Бора // «Вопросы философии», 1979, №1, с. 102. 2 Yenə orada. Elm fəlsəfəsi və elmin metodologiyası
391 yox ki, «özündə şeylər» dərkedilməzdir, ona görə ki, tam təcrid olunmuş obyektin varlığı ümumiyyətlə qeyri-mümkündür. Lakin biz «özlüyündə hadisədən» danışarkən «özündə şeyləri» nəzərdə tutmuruq. Hadisə sözü- nün özü əslində hər hansı qarşılıqlı təsir əlaqələrini də əhatə edir. Biz «özlüyündə» dedikdə, obyektə ölçmə məqsədi ilə edilən «subyektiv müda- xiləni» istisna edirik. Bu cür istisna iki variantda mümkündür: 1. Ölçmə prosesi bu məqsədə xidmət edən «kənar müdaxilə» hesa- bına deyil, obyektin öz zəruri qarşılıqlı əlaqələrindən dolayı yolla istifadə etmək hesabına aparılır. Bu variant əsasən ideal təcrübə sistemlərində mümkündür və heç də həmişə mümkün olmur. 2. Kəmiyyət xarakteristikaları qəti müəyyən olan konkret təsir üsullarından istifadə edilir, bu zaman təsir obyektiv vəziyyəti dəyişdirsə də, biz riyazi yolla bu dəyişikliyin «miqdarını» hesablaya bilərik, yəni ölçülən yekun hadisə və təsir hadisələri kəmiyyətcə məlumdursa, «çıxma» yolu ilə obyektiv hadisənin özünü öyrənmək olar. Əlbəttə, biz belə bir mümkünlüyü yalnız ehtimal edirik, yəni fəlsəfi baxımdan belə bir variant istisna olunmur. Bu məsələdə son sözü yalnız elm özü deyə bilər. Ümumiyyətlə, vaxtaşırı fəlsəfi müdaxilə olmadan fizikanın və digər xüsusi elmlərin düzgün məcrada inkişafı qeyri-mümkündür. Fəlsəfə bir növ oriyentir rolunu oynayır və konkret problemlərin daha böyük problem- lər kontekstində hər dəfə yenidən nəzərdən keçirilməsinə imkan yaradır. Ancaq təəssflənməli haldır ki, T.Kun paradiqma anlayışını şərh edərkən elmin fəlsəfə ilə əks əlaqəsindən çıxış etmir və bu anlayışını ya sosioloji aspektdə, ya da elmin daxili məsələsi kimi izah etməyə çalışır. O, müəyyən ixtisas sahəsi üzrə elmi ictimaiyyətin baxışlarında, dəyərlər sistemində, istifadə olunan texniki vasitələrdə baş verən dəyişikliyi paradiqmanın sosioloji mənası kimi, böyük elmi problemlərin həllindən dolayı açılan ev- ristik imkanları yeni paradiqma doğuran epistemoloji şərait kimi təqdim edir. 5
Məhz elmi ictimaiyyətin, elmi qrupun roluna, dəyərlər sisteminə xüsusi önəm verdiyinə görədir ki, T.Kunun təlimi elm fəlsəfəsinin sosioloji qoluna aid edilir. Lakin Kun təlimində yeni elmi nəzəriyyələrin, anlayış- ların ənənəvi mənalarının dəyişilməsini tələb edən yeni interpretasiyaların roluna da xüsusi diqqət yetirilir. Elmi inqilablardan bəhs edilərkən də
1 Т. Кун. Структура научных революций. М., АСТ, 2001, c. 225-226. Elm haqqında elm
392
məhz bu axırıncı aspekt önə çəkilir. Lakatos tədqiqat proqramlarının rolu- nu önə çəkərkən yeni interpretasiyaların əhəmiyyətini xüsusilə vurğulayır. 5 1 Elm inkişaf etdikcə, hər bir ideya, hər bir elmi anlayış donuq və statik bir ehkam olmayıb, kontekstdən, tədqiqat proqramından asılı olaraq xüsusi yön alır ki, bu da onlara vektorial kəmiyyət kimi baxmağa imkan verir. Hər bir anlayış müəyyən bir konsepsiya hüdudunda istiqaməti və yönü bəlli olan vektorial kəmiyyətdir. Başqa konsepsiyalara daxil olduqda onun istiqaməti mütləq dəyişməlidir. Yəni anlayışın daşıdığı informasiya onun modulunu, kontekstlə əlaqəsi isə istiqamətini müəyyən edir. Konkret bir təlimin tərkibində daxil olduğu əlaqələr sistemi anlayışı müəyyən bu- caq altında yönəltdiyindən, bir kontekstdə işlənən eyni (eynimi?) bir anla- yış başqa kontekstdə yenidən yönləndirilməlidir. Bu, yüklü zərrəciyin da- xil olduğu sahənin intensivliyinə və istiqamətinə uyğun olaraq köklənmə- sini, başqa sahəyə keçərkən istiqamətini dəyişməsini xatırladır. Anlayışla- rın və deməli, fiziki kəmiyyətlərin riyazi statuslarının dəyişilməsi əslində fizikada fundamental rekonstruksiyadan xəbər verir və yaxın gələcəkdə yeni paradiqmanın qaçılmaz olduğuna dəlalət edir.
1 И.Лакатос. Фальсификация и методология научно-исследовательских программ // Т. Кун Структура научных революций. М., АСТ, 2001, c. 319.
|