Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən

Elm haqqında elm 

 

 

 

154

Elmi fəaliyyətin diskret xarakteri tarixi tədqiqat fonunda daha aydın 

görünür. 

İnkişafının ilk mərhələlərində elm hələ bütöv, qlobal bir xarakter da-

şımırdı. Vahid elm yox idi. Onun əvəzinə elmi fəaliyyətin ayrı-ayrı növlə-

rinin xaotik toplusu mövcud idi. Vahid sosial sistem kimi elm yalnız infor-

masiyanın ötürülməsi üsullarının inkişaf səviyyəsi elmi nailiyyətləri cə-

miyyət miqyasında yaymaq imkanı verdikdən, elmi fəaliyyətlə istehsalatın 

tələbləri arasında müntəzəm yekdil əlaqələr yarandıqdan sonra formalaş-

mışdı. 

İlk elmi işlər ayrı-ayrı alimlər tərəfindən bir-birindən təcrid olunmuş 

formada aparılırdı. Buna görə  də elmi fəaliyyət ayrı-ayrı alimlərin 

fəaliyyəti  şəklində mövcud idi. Elmi fəaliyyətin proseduru bir alim 

tərəfindən icra edilirdi. Elmi fəaliyyətin sosial strukturuna görə sadə bir 

proseduru elmin tarixi inkişafının ilk mərhələsi üçün səciyyəvi idi. Elmin 

sonrakı inkişaf mərhələlərində elmi fəaliyyətin konkret prosedurlarının 

həyata keçirilməsi prosesinə getdikcə daha çoxlu sayda elmi işçilər cəlb 

edilirdi. Son dövrlərdə alimlərin beynəlxalq  əməkdaşlığı sayəsində bu 

prosesin ən ümumi miqyasda həyata keçiriləcəyi istisna olunmur. 

Miqyasından asılı olmayaraq, elmi fəaliyyətin hər bir dolğun, nisbi 

bitkin prosedurunu üç mərhələyə ayırmaq olar: 

1) elmi tədqiqat üçün hansısa ibtidai (ilkin) məlumatlar tələb olunur. 

Onlar ideal (əvvəlki elmi tədqiqatların nəticələri) və maddi (eksperiment 

vasitələri, hesablayıcı maşınlar və b.) şəkildə ola bilər. Başqa sözlə, elmi 

fəaliyyətin ilk mərhələsi elmi aparatla tanış olmanı  və eksperimentin 

hazırlanmasını nəzərdə tutur; 

2) ibtidai (ilkin) məlumatlar  əsasında sonrakı  tədqiqat aparılır. Bu 

tədqiqat həm nəzəri, həm də eksperimental xarakterli ola bilir. Elmi fəa-

liyyətin bu mərhələsi bir elmi işçi və ya, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, 

qrup tərəfindən həyata keçirilə bilər. Hər bir konkret halda elmi tədqiqat 

müəyyən nəticəni əldə edənədək davam edir; 

3) hər bir ayrıca halqanın başa çatdırılması üçün əldə olunmuş nəticə 

nəşr edilməli və elmin özündə  və ya digər fəaliyyət sferalarında tətbiq 

olunmalıdır. Əks təqdirdə əldə olunmuş nəticə elmə çıxışı olmadığına, icti-

                                                                                                                

yeni bir biliyi əldə etmək deyil. Bu bilik, bir tərəfdən, elmi fəaliyyətin növbəti 

prosedurunun başlanğıcıdırsa, digər tərəfdən, praktiki tətbiqin əsası ola bilir.  

 

Elm və onun inkişaf yolu 

 

 

 

155

 

mailəşdirilmədiyinə görə, öz mənasını itirir. 

Elmi fəaliyyətin bu mərhələlərindən hər birinin öz strukturu var. 

Lakin “elm” sistemi haqqında elementar təsəvvürləri  əldə etmək üçün 

onları ayrılıqda təhlil etməyə ehtiyac yoxdur. 

Fikrimizcə, elmin tarixi məhz elmi fəaliyyətin tam dövrənin ilk dəfə 

realizə olunduğu vaxtdan başlayır. Elmi fəaliyyətin ayrı-ayrı elementləri, 

hissələri hələ eramızdan  əvvəl həyata keçirilsə  də,  əldə edilmiş biliklər o 

zaman praktika ilə qovuşmurdu. Elmi fəaliyyətin tam dövrəsi tamamlan-

mırdı. “XVIII əsr  əvvəlki tarixin dağınıq  şəkildə, təsadüf formasında 

mövcud olan bütün nəticələrini bir yerə  yığıb onların daxildən bir-birinə 

çəlpəşməsinin zəruri olduğunu göstərdi. İdrakın saysız-hesabsız xaotik mə-

lumatları nizama salınıb səbəbiyyət əlaqəsinə gətirildi; bilik elmə çevrildi 

və elmlər bir tərəfdən fəlsəfə, digər tərəfdən də praktika ilə qovuşaraq bit-

kinliyə yaxınlaşdı”

1

1

. 

Elmin inkişaf səviyyəsi bu və ya digər tarixi mərhələdə elmi fəaliy-

yətin xarakteri, elmi idrakın metodları, biliyin toplanması  və saxlanması 

metodları, informasiyanın ötürülməsi üsulları və s. ilə şərtlənir. 

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, elmin inkişafında ilk əsas mərhələ 

bütövlükdə cəmiyyət çərçivəsində vahid elmin formalaşması mərhələsidir. 

Elmin inkişafında keyfiyyətcə ikinci əsas irəliləyiş elmi biliyin vəhdətinə 

nail olmaq səyləri olmuşdur. Empirik elmdən nəzəri elmə tarixi keçid 

məhz bu proses sayəsində baş vermişdi. F.Engels yazırdı: “Empirik təbiət-

şünaslıq o dərəcə böyük miqdarda müsbət material toplamışdır ki, hər bir 

ayrıca tədqiqat sahəsində bu materialı sistematik və öz daxili əlaqəsinə uy-

ğun surətdə qaydaya salmaq lap qəti bir zərurət olmuşdur. Habelə ayrı-ayrı 

bilik sahələri arasında düzgün əlaqə yaratmaq da eyni dərəcə  zəruri bir 

vəzifə olmaqdadır. Lakin təbiətşünaslıq bu işlə məşğul olduqda nəzəriyyə 

sahəsinə girmiş olur...”

1

2

 

Öz növbəsində elmin nəzəri səviyyəsinin meydana gəlməsi elmlərin 

inteqrasiyasına səbəb olurdu. 

Beləliklə, elmi fəaliyyətin sosial və  məntiqi-qnoseoloji rakurslarını 

nəzərə alaraq onun strukturunun təhlili elm sisteminin dinamik təbiətini 

                                                 

1

 Маркс К., Энгельс Ф. Соч. т.1. s. 599.  

2

 Engels F.Təbiətin dialektikası. B., 1966. s.25 

Elm haqqında elm 

 

 

 

156

aşkar etmək, habelə onun tarixi inkişafındakı əsas keyfiyyət mərhələlərini 

müəyyən etmək imkanı verir. 

 

Elm və onun inkişaf yolu 

 

 

 

157

 

 

 

 

 

  

Elmlərin təsnifatı 

 

 

Elmlərin təsnifatı və onun təşkilatlanması prosesi sıx surətdə əlaqə-

dardır. Belə ki, elm vahid, bütöv koqnitiv sistem kimi formalaşmadığına və 

bir çox xüsusi elmləri, fənləri, ixtisasları  tədqiqat istiqamətlərini özündə 

birləşdirdiyinə görə  və bu sahələr arasında hələ kifayət dərəcədə  məsafə 

olduğuna görə,  əvvəlcə onların hər birinin ayrılıqda strukturlaşmasına və 

institutlaşmasına ehtiyac olur. Təbii ki, bir kimyaçının  ədəbiyyatçı  və ya 

astronomların işindən xəbər tutmasına ehtiyac olmaya da bilər. Amma 

onun kimyaçıların hazırda nə ilə  məşğul olduğunu, hansı problemlərin 

gündəmdə olduğunu bilməsi tələb olunur. Xüsusən, özünün tədqiqat apar-

dığı dar ixtisas sahəsində bütün dünya miqyasında görülən işlərdən xəbər-

dar olması şərtdir. Yəni o, virtual şəkildə də olsa həmin ixtisas üzrə alimlər 

birliyinin üzvü olmalıdır. Hər bir yeni elmi nəticə müvafiq sahədəki bilik-

lər sisteminə daxil edilməli və bu birlik daxilində hamının ümumi sərvəti-

nə çevrilməlidir. Əslində söhbət elmlərin və ya fənlərin, ixtisasların koqni-

tiv institutlaşması prosesindən gedir. Lakin bu proses gec-tez müvafiq so-

sial institutlaşma ilə tamamlanmalıdır. Çünki elmi məzmun müstəvisində 

kommunikasiyanın təmin edilməsi üçün hər hansı problem və ya ixtisas 

üzrə mütəxəssisləri formal surətdə birləşdirən və onların  əlaqəsini təmin 

edən sosial vasitələr olmalıdır. Alimlər adətən müəyyən bir jurnal ətrafında 

birləşir. Dünya miqyasında eyni ixtisas üzrə bir neçə jurnal çap olunursa 

onların hamısı birləşdirici amil kimi çıxış edir. Bundan başqa elm və ixti-

sas sahələri üzrə assosiasiyalar, ictimai təşkilatlar, dərnəklər, seminarlar da 

bu funksiyaya xidmət edir. Amma ən vacib olan və daha sıx birliyin təmin 

olunmasına xidmət edən müvafiq ixtisas üzrə fakültələr, kafedralar, labora-

toriyalardır. Keçmiş SSRİ-dən qalan ənənəni davam etdirən bəzi ölkələrdə 

Elmlər Akademiyaları  və müvafiq institutlar, bölmələr fəaliyyət göstərir 

ki, əslində bunlar müvafiq ixtisas sahələri üzrə alimlərin daha sıx surətdə 

Elm haqqında elm 

 

 

 

158

təmərküzləşməsinə imkan yaradır. Amma bir ölkə daxilində sıx birləşmək 

yetərli olmur. Ona görə də elmi institutlaşma beynəlxalq miqyasda həyata 

keçməli, bütün dünyadakı müvafiq institutlar, fakültələr və kafedralarla 

əlaqə yaradılmalıdır. Bu problemə təhlil edən R.Uitli diqqəti koqnitiv insti-

tutlaşma ilə sosial institutlaşma arasında  əlaqəyə yönəldir. Onun fikrinə 

görə, sosial təşkilatlanma olmasa alimlər öz aralarında elmi informasiya 

mübadiləsi apara bilməsələr elmin koqnitiv müstəvidə institutlaşması  və 

müstəqil fənlərin yaranması da mümkün deyil.

1

1

 Uitli belə hesab edir ki, 

Kun hər bir elmdə vahid bir paradiqmanın  olduğunu iddia etsə də, əslində 

fərqli koqnitiv strukturlar mövcud olur və onlar arasında eninə və dərininə 

əlaqələr yaranır. Yəni müxtəlif struktur səviyyələrindən danışmaq müm-

kündür.

1

2

  

Lakin elmin fənlərə ayrılması  və  hər fənnin öz daxili bölgüsü çox 

şərti və bəzən mübahisəli olduğu kimi, sosial institutlaşma və təşkilati for-

ma məsələlərində  də uyğun problemlər yaranır.  Əslində vahid dəyişməz 

təsnifat aparıla bilməz, çünki elmin daxili dinamikası buna imkan vermir. 

Zaman keçdikcə bəzi ixtisas sahələri arxa plana keçir və yeniləri yaranır. 

Bu proses müxtəlif bilik sahələrinin yaxınlaşması  və  kəsişmə bölgəsində 

yeni problemlərin üzə çıxması sayəsində həyata keçə bildiyi kimi, eyni bir 

sahənin nəzəri və tətbiqi səviyyələri arasında körpü atılması sayəsində də 

həyata keçə bilər. Məsələn, psixiatriyanın nisbi müstəqil şəkildə institutlaş-

masını M.Fuko belə  təsvir edir: “Qərarlaşdığı dövrdə, yəni XVIII əsrin 

sonu - XIX əsrin  əvvəllərində psixiatriya ümumi təbabətin ixtisaslaşmış 

sahəsi deyildi. XIX əsrin əvvəllərində, elə sonralar da, bəlkə lap XX əsrin 

ortalarınadək psixiatriya tibbi biliyin və ya nəzəriyyənin xüsusi bir sahə-

sindən çox, ictimai gigiyena sahəsi kimi fəaliyyət göstərirdi. Təbabətin bir 

bölməsinə çevrilməzdən  əvvəl, psixiatriya sosial müdafiə, xəstəlik və ya 

xəstəliklə birbaşa, ya da dolayı surətdə bağlı olan hadisələr üzündən 

cəmiyyətin qarşılaşa biləcəyi hər hansı bir təhlükədən müdafiə sahəsi kimi 

institutlaşmışdır. Psixiatriya bir növ sosial profilaktika, bütövlükdə ictimai 

bədənin gigiyenası kimi institutlaşırdı”.

1

3

 M.Fuko psixiatriyanın elm kimi 

formalaşmaq yolunda bu sahədə elmi jurnal nəşr olunmasını mühüm bir 

                                                 

1

 Whitley R. Cognitive and social institutionalization of scientific and research areas. – 

In: Social Process of Scientific Development. Ed. By R. Whitley. London., 1974, p. 69-95. 

2

 Yenə orada, səh. 71. 

3

 М.Фуко. Ненормальные. СПб., Наука, 2005, с. 149. 

 

Elm və onun inkişaf yolu 

 

 

 

159

 

mərhələ kimi qeyd edir. O, yazır ki, psixiatriyanın əsaslı tibbi bilik sahəsi 

kimi formalaşması  və elmi instituta çevrilməsi üçün bir tərəfdən onun 

predmetinin, yəni əqli xəstəliklərin müəyyənləşdirilməsi, digər tərəfdən də, 

müvafiq sosial təşkilatlanma tələb olunur.

1

1

  

Eyni bir predmetin müxtəlif elmlərin tədqiqat obyektinə çevrilməsi 

düyün nöqtəsində sıxlığın artmasına gətirir. Sanki bir mənzərə fərqli dillər-

də və ya müxtəlif sənət vasitələri ilə təsvir olunur. Eyni bir hadisə haqqın-

da rəssamın, bəstəkarın və  şairin yaratdığı  təəssüratların toplanmasından 

əldə edilən yekun təsəvvür heç də daha mükəmməl olmayıb, əslində eklek-

tik səciyyə daşıyır; yəni onun vahid ahəngi yoxdur. Ona görə də, qarşıda 

duran vəzifə hər üç təsvir üslubunu və ya hər üç dili ehtiva edən universal 

bir modelin yaradılmasından ibarət olur. İnsanın idrak fəaliyyəti eyni vaxt-

da psixologiyanın, qnoseologiyanın və neyrofiziologiyanın predmeti ol-

maqla bərabər, sanki onun kənardakı bir modelini, süni intellekti öyrənən 

informatika və kibernetikanın da predmeti olur. Bu fərqli elm sahələri nə-

inki vahid bir elmdə birləşmir, əksinə, birləşmə yerində, düyün nöqtəsində 

yeni bir elm sahəsinin yaranma tendensiyası hiss olunur. Pensilvaniya Uni-

versitetinin professoru Gary Hatfield bunu “beyin haqqında yeni elm”

1

2

, 

Dr. Brian L.Keeley isə neyroetologiya 

1

3

 adlandırır. V.F.Venda isə təbii və 

süni intellekti bir müstəvidə öyrənən elmin predmetini “hibrid intellekt” 

termini ilə ifadə edir.

 

1

4

  Bir sözlə, intellekt özü intellektin predmeti kimi, 

çoxşaxəli bir problem kimi çoxlu müxtəlif fənlərin kəsişmə nöqtəsində da-

yanaraq elmin düyünlərindən birinə çevrilmişdir.  İndi bu düyündən 

haçalanan yeni fənlərin kontekstində müvafiq olaraq intellektin intensivli-

yini ölçmək üçün İQ, emosional intellektin səviyyəsini ölçmək üçün EQ və 

yaradıcı intellektuallığın qiymətləndirilməsi üçün CQ testləri hazırlanır.

1

5

 

Yəni intellekt hər dəfə bir rakursda və ya fərqli kəsişmə nöqtələrində nə-

zərdən keçirilir. Kibernetikanın əsasını qoyan N.Viner elə kitabının adın-

daca həm maşınların, həm də canlıların idarə olunması sistemini əhatə 

                                                 

1

 Yenə orada, s. 149-150. 

2

 G. Hatfield. The Brain’s “New” Science: Psychology, Neuropsychology and 

Constraint // Philosophy of Science, 2000, suppl. to  vol. 67, Num. 3. 

3

 Brian L.Keeley. Neuroethology and the Philosophy of Cognitive Science // Philosophy 

of Science, 2000, suppl. to  vol. 67, Num. 3. 

4

 В.Ф.Венда. Системы гибридного интелекта: Эволюция, психология, информатика. 

М., Машиностроение, 1990.  

5

 Г.Алдер. CQ или мускулы творческого интеллекта, М., Гранд, 2004, с. 17. 

Elm haqqında elm 

 

 

 

160

edir.

1

1

 Kibernetikanın digər elmlərlə  əlaqələri və  əlaqədən yaranan yeni 

tədqiqat istiqamətləri indi də geniş planda tədqiq olunmaqdadır.

1

2

  

Ənənəvi elmlər, fizika, kimya, biologiya və s.-in predmeti çox geniş 

sahələri  əhatə edir. Amma zaman keçdikcə, elmlər diferensiallaşır, bu-

daqlar şaxələnir, sahələr daralır. Müəyyən problemlər aktuallaşır və onların 

tədqiqi üçün kifayət qədər alimlər qrupu cəmləşir, müvafiq institutlaşma, 

sosial təşkilatlanmalar gedir. Digər tərəfdən də, elmlərin kəsişmə nöqtələ-

rində problemlər üzrə tədqiqat mərkəzləri yaranır. Biz yuxarıda “intellekt” 

mövzusunu belə fənlərarası bir problem kimi nəzərdən keçirdik. Eləcə də, 

“insan” bir bütöv obyekt kimi müxtəlif elmlərin predmetinə daxil olur, in-

sanşünaslıq mərkəzləri yaranır.

 

İnsan fenomenini bir küll halında öyrən-

mək cəhdləri göstərilir.

1

3

 Lakin insan haqqında biliklərin bir yerə cəmlən-

məsi hələ bütöv fənnin formalaşması deyil. Bu cür məcmuələr olsa-olsa 

kollektiv monoqrafiya

1

4

, toplu

1

5

, lüğət və ya ensiklopediya

1

6

 halında olur. 

İnsanın ayrı-ayrı rakurslarda deyil, bütövlükdə, vahid funksional bir sistem 

kimi nəzərdən keçirilməsi nəticə etibarilə yeni bir fənnin yaranmasına gə-

                                                 

1

 Н.Винер. Кибернетика или управление и связь в животном и машине. М., Наука, 

1983. 

2

 Bax,  məs.:  А.В.Брушлинский.  Психология  мышления  и  кибернетика.  М., 

«Мысль», 1970; В.Н.Пушкин.  Психология  и  кибернетика.  М., «Педагогика», 1971; 

«Искуственный  интеллект»  и  психология.  М., «Мысль», 1976; Д.И.Дубровский.  Ин-

формация,  сознание,  мозг.  М.,  Высш.  школа, 1980; В.Ю.Крылов,  Ю.И.Морозов. 

Кибернетические модели и психология. М.. Наука, 1984; М.А.Холодная. Психология 

интеллекта. СПб., «Питер», 2002.  

3

 Bax, məs.: Т. де Шарден. Феномен человека. М., Наука, 1987; М.Шелер. Положе-

ние человека в Космосе // Проблема человека в западной философии. М., «Прогресс», 

1988;  А.Печчеи.  Человеческие  качества.  М., «Прогресс», 1985; В.Франкл.  Человек  в 

поисках  смысла.  М., «Прогресс», 1990; Н.Моисеев.  Человек  и  ноосфера.  М.,  Мол. 

гвардия. 1990; В.П.Казначеев,  Е.А.Спирин.  Космопланетарный  феномен  человека: 

проблемы комплексного изучения. Новосибирск, Наука, 1991; В.Дильтей. Воззрение 

на мир и исследование человека со времен Возрождения и Реформации. М.-Иеруса-

лим, Унив. книга Gesharim, 2000; Ч.Х.Кули. Человеческая природа и социальный по-

рядок.  М.,  Идея-пресс, 2000; Д.Дьюи.  Проблемы  человека //  Реконструкция  филосо-

фии. Проблемы человека. М., Республика, 2003 və s.  

4

 Bax,  məs.:  Человек  и  его  бытие  как  проблема  современной  философии.  М., 

Наука, 1978; Человек в системе наук. Отв. ред. И.Т.Фролов. М., Наука, 1989.  

5

 Проблема  человека  в  западной  философии.  М., «Прогресс», 1988; Человек: 

Мыслители прошлого и настоящего о его жизни, смерти и бессмертии. Древний мир 

– эпоха Просвещения. М., Политиздат, 1991. 

6

 Bax,  məs.:  Ю.Г.Волков,  В.С.Поликарпов.  Человек:  Энциклопедический  словарь. 

М., Гардарики, 2000.  

 

Elm və onun inkişaf yolu 

 

 

 

161

 

tirə bilərdi. V.A.Lektorski yazır: “Elmlər sistemi içərisində insan proble-

mindən danışarkən etiraf etmək lazımdır ki, insan haqqında vahid termin 

hələ yoxdur; olsa-olsa mozaik, bir-birilə heç də həmişə əlaqələnməyən təd-

qiqatlardan söhbət gedə bilər. Biz hələ indi-indi üzərində insan haqqında 

gələcək elmi qurmaq üçün vahid ümumi əsaslar yaratmağa cəhd göstəri-

rik”.

1

1

 Doğrudan da, bu sahədəki elmi tədqiqatların inkişaf dinamikasının 

izlənməsi göstərir ki, sistem bütövləşmədən parçalanır. “Şəxsiyyət” prob-

lemi ayrılaraq fəlsəfə, sosiologiya və psixologiyanın kəsişmə xəttində nisbi 

müstəqillik kəsb edir.

1

2

 Amma bu sahə  də bütövləşmədən parçalanır və 

bəzi istiqamətlər, məsələn, “şəxsiyyətin psixologiyası”, nisbi müstəqil 

fənn, yaxud Lakatosun termini ilə desək, tədqiqat proqramı kimi 

formalaşır.

1

3

  

Antropologiya artıq çoxdandır ki, müstəqil bir fənnə çevrilmiş  və 

hətta onun öz daxili tədqiqat istiqamətləri də nisbi müstəqillik əldə etmiş-

dir. Düzdür, indi insanı  cəmiyyət və  mədəniyyət rakurslarında nəzərdən 

keçirən sahələr sosial-kulturoloji antropologiya fənnində birləşir.  İnsanı 

fiziki varlıq kimi öyrənən sahələr – fiziki antropologiyada, daha geniş 

planda, ruh və bədənin vəhdəti kimi öyrənən sahə isə – fəlsəfi antropologi-

ya adlanır. Amma bu sahələr özü də bir tərəfdən, təmərküzləşərək vahid 

antropologiya elmini təşkil etsə də, bu düyündən daha geniş  şəbəkəli bu-

daqlanma gedir və çoxlu sayda konkret antropoloji fənlər yaranır: linqvis-

tik, koqnitiv, tarixi, iqtisadi, siyasi, hüquqi və s. antropologiyalar.

1

4

 Düzdür, 

Azərbaycanda və azərbaycanlı oxucuların bələd olduğu Rusiya mətbuatın-

da sosial (kulturoloji) antropologiyaya aid məsələlər  əsasən “kulturologi-

ya” adı altında araşdırılır, amma son vaxtlarda dünyada qəbul olunmuş 

təsnifata uyğun olaraq antropologiya terminindən də istifadə olunur və bu 

                                                 

1

 В.А.Лекторский.  Человек  как  проблема  единого  исследования // Человек  в 

системе наук. Отв. ред. И.Т.Фролов. М., Наука, 1989. 

2

 Э.В.Ильенков. Что же такое личность? // С чего начинается личность. М., Полит-

издат, 1983;  В.И.Толстых. Человек человечества // С чего начинается личность. М., 

Политиздат, 1983;  Л.Хьелл,  Д.Зиглер.  Теории  личности.  СПб., «Питер»,  1997; 

К.С.Холл,  Г.Линдсей.  Теории личности.  М., «КСП+»,  1997;  Психология  личности.  В 

2-х томах. Самара, Изд. Дом. «Бахрах», 1999. 

3

 Д.Фейдимен, Р.Фрейгер. Теория и практика личностно-ориентированной психо-

логии.  Сост.:  Р.Р.Кашапов.  М.,. 1995 Г.Айзенк.  Структура  личности.  М., «КСП+», 

1999; В.Райх. Анализ личности. М., «КСП+», 1999.  

4

 

U

unesdoc.unesco.org/images/0008/000829/082946eb.pdf

H

  

Elm haqqında elm 

 

 

 

162

adda kitablar da yazılır.

1

1

 

Yaxud təhsil sisteminin cəmiyyətdə yerinin və özünəməxsus 

funksiyalarının öyrənilməsi sosial fəlsəfənin və sosiologiyanın predmetinə 

aiddir. Təhsil sistemində idarəetmə  məsələləri menecmentin sahələrindən 

biridir. Təhsilin maddi-texniki baza ilə təmin olunması, təhsil müəssisələri-

nin infrastrukturunun formalaşdırılması, təhsilin maliyyələşdirilməsi və s. 

bu kimi problemlər də əslində iqtisadiyyatın predmetinə daxildir.  

Beləliklə, təhsilin fəlsəfəsi, təhsilin sosiologiyası, təhsil menecmen-

ti, təhsilin iqtisadiyyatı və s. bu kimi nisbi müstəqil tədqiqat sahələri for-

malaşır ki, bunlar da müstəqil bir elm olmayaraq fəlsəfə, sosiologiya, 

menecment və iqtisadiyyat fənlərinin strukturuna daxildir. Lakin bütün bu 

tədqiqatlar başqa bir en kəsiyində, məhz təhsil ön plana çəkildiyi təqdirdə, 

nisbi müstəqil bir fənnin – təhsilşünaslığın tərkib hissələri kimi də 

nəzərdən keçirilə bilər. 

Elmin özü də müxtəlif fənlərin, tədqiqat istiqamətlərinin kəsişmə sa-

həsindəki düyünlərdən biridir. Biz elmin tarixi, sosiologiyası, iqtisadiyyatı, 

metodologiyası, fəlsəfi və epistemoloji rakursları haqqında artıq danışmı-

şıq. Hətta məhz elmin tədqiqi ilə əlaqədar yaranmış yeni sahələrdən bəhs 

etmişik. Bu da “elm” hadisəsinin özünün də bir düyün halına gəldiyinə də-

lalət edir. Ümumiyyətlə, hər bir anlayış müəyyən bir konsepsiya hüdudun-

da istiqaməti və yönü bəlli olan vektorial kəmiyyətdir. Başqa konsepsiyala 

daxil olduqda onun istiqaməti mütləq dəyişməlidir. Yəni anlayışın daşıdığı 

informasiya onun modulunu, kontekstlə  əlaqəsi isə istiqamətini müəyyən 

edir. Konkret bir təlimin tərkibində daxil olduğu əlaqələr sistemi anlayışı 

müəyyən bucaq altında yönəltdiyindən, bir kontekstdə işlənən eyni (eyni-

mi?) bir anlayış başqa kontekstdə yenidən yönləndirilməlidir. Bu, yüklü 

zərrəciyin daxil olduğu sahənin intensivliyinə və istiqamətinə uyğun olaraq 

köklənməsini xatırladır.  

İstənilən əhəmiyyətli bir hadisə və müvafiq anlayış elmin inkişafının 

müəyyən mərhələsində problemə – düyünə çevrilə bilər və bu düyünün ye-

tişməsindən yeni tədqiqat istiqamətləri yarana bilər. Yəni hər bir anlayış 

                                                 

1

 Bax,  məs.:  В.Феллер.    Введение  в  историческую  антропологию.  Опыт  решения 

логической проблемы философии истории. М., КНОРУС, 2005; Э.А.Орлова. Культур-

ная  (социальная)  антропология.  М.,  Академический  проект, 2004; C/Wulf.  Tarihsel 

Kültürel Antropoloji. Ankara, Dipnot, 2004; Л.Вольтман. Политическая антропология. 

М., Белые альвы, 2000.