Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən
Yüklə 5,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elmin məntiqi-qnoseoloji tədqiqi
- Əbu Turxan Elm və onun inkişaf yolu
- Elm anlayışı
|
ELM VƏ ONUN İNKİŞAF YOLU
Elm yolu bumeranqı xatırladır, nə qədər çox uzağa getsən, bir o qədər ilkin əsaslara qayıdırsan. Əbu Turxan Elm və onun inkişaf yolu
127 Elm anlayışı Müasir dövrdə elmin böyük rolunu hamı etiraf edir. Hər bir insan öz şəxsi həyatında elmin bu və ya digər nəticələrindən istifadə edir və elmi- ləşmiş texnogen mühitsiz insanı təsəvvür etmək mümkün deyil. Lakin bu- nunla belə, insanların böyük əksəriyyəti bilavasitə elmdən uzaqdırlar və hətta elmə qarşı tam bir etinasızlıq şəraitində yaşayırlar. Bu mühit artıq bi- zimdir. Yeni nəsil bu mühiti hazır şəkildə mənimsəyir və onun üçün o, bir növ təbii mühitdir. Ancaq tarixi aspektdə yanaşdıqda, həyata retrospektiv münasibət zamanı aydın olur ki, vaxtilə nə televizor, nə telefon, nə avto- mobil olub. İnsanlar hətta ən böyük məsafələri də ayaqla və ya ən yaxşı halda at və dəvə ilə qət ediblər. Bircə gün elektrik olmayanda, insan həyatı öz normal ritmindən çıxır və dözülməz hala gəlir. Amma biz heç düşün- mürük də ki, bu “norma” ancaq son əsrlərdə formalaşıb. Ona qədər isə neçə minilliklər ərzində həyatın başqa normativləri mövcud olub. Bəli, elmin nəticələri həyatımıza o dərəcədə üzvi surətdə daxil olub ki, biz onlardan istifadə edərkən nə onların əsasında duran elmi ideyaları, nə də bu kəşflərin müəllifi olan elm adamlarını xatırlayırıq. Yəni əslində elm harada isə arxa plandadır. Görüb qurtardığı işləri insanların ixtiyarına buraxıb, indi yeni işlərlə məşğuldur. Cəmiyyət bu yeni işlərdən xəbərsiz- dir; bu yeni işlər ancaq kiçik bir qisim insanların – elm adamlarının maraq dairəsindədir. Yəqin bir vaxt gələcək, bugünkü elmin nəticələri də ictimai həyatda realizasiya olunaraq elm çevrəsindən kənara çıxacaq və ictimai-tə- bii mühitin, ikinci təbiətin ayrılmaz tərkib hissəsinə çevriləcəkdir. Və onda bu “yeni işlər” də köhnələcək, elmin ön cəbhəsindən uzaqlaşaraq özünün elmdən kənar həyatını yaşayacaqdır. Yəni texnikada, texnologiyada, isteh- salatda və ya hər hansı bir xidmət sahəsində realizasiya olunacaq, özgələş- miş hala düşəcəkdir. Yaxud potensial imkan kimi, sadəcə elmin hələ tətbiq olunmamış, reallaşmamış məhsulu – elmi bilik kimi saxlanılacaqdır. Elm haqqında elm
128
Necə ki, bulaq qaynayır və getdikcə artan sular axıb dağ çaylarına çevrilir, həm təsərrüfatda istifadə olunur, həm də axıb hansı isə bir göldə və ya dənizdə qərar tapır, eləcə də elmi yaradıcılıq prosesi çağlayan bulağa bənzədilsə, alınan biliklər qismən istehsalatda, təsərrüfatda tətbiq olunur və bununla yanaşı elmi biliklər sisteminə, bilik anbarına qatılaraq gələcək tətbiqlərini gözləyir. K.Popper belə obyektivləşmiş biliklər sistemini “bad- ya” və ya “üçüncü dünya” adlandırır. Daha ümumi şəkildə elmi biliyin saxlanma formalarından söhbət gedir. Amma sual olunur ki, hansı model bunları elm sisteminə daxil etməyə imkan verir? Belə ki, elm dedikdə an- caq elmi yaradıcılıq və yeni elmi biliklərin alınması prosesini nəzərdə tut- saq, elmin nəticələri, obyektivləşmiş elmi biliklər və onların tətbiqi, reali- zasiyası və s. bu kimi məsələlər elmə daxil olmayacaqdır. Elmin hansı miqyasda öyrənilməsi “elm” anlayışının hansı mənada götürülməsindən, elm sisteminə hansı struktur səviyyəsinin daxil edilmə- sindən asılıdır. Belə ki, əgər ancaq müstəqim mənada elmdən, yəni elmi yaradıcılıq prosesindən, yeni elmi biliklərin əldə edilməsindən, elmi kəşf- lərdən danışırıqsa, onda elmin həm məntiqi-epistemoloji, həm də sosial sistem kimi həcmi minimal olacaqdır. Burada ancaq yaradıcı elm adamla- rının, elmi yeni ideyalarla zənginləşdirən alimlərin fəaliyyəti əhatə oluna- caqdır. Lakin ilkin elmi biliklər bazası olmasa, elmi kadrların yetişdirilmə- si prosesi, yəni elmə yönəli təhsil olmasa, cəmiyyətin elmə sosial sifarişi, elm ilə istehsal arasında körpü olmasa, yüksək dərəcədə təchiz edilmiş la- boratoriyalar və zəngin kitabxanalar olmasa heç bir yaradıcı alim tədqiqat- la məşğul ola bilməz, yeni elmi kəşflər baş verməz. Deməli, elm sisteminin həcmi ilk baxışda göründüyündən daha genişdir, təkcə yerdən qaynayan bulaq yox, bu suyun yığılıb artması və çaylardan, dənizlərdən buxarlanaraq buludlarda toplanması və daha sonra yağaraq torpağı islatması bütöv bir dövri proses kimi baş tutmasa, bulaq da daha yerin təkindən qaynaya bil- məz. Əlbəttə, elmin dövri proses kimi nəzərdən keçirilməsinin suyun döv- ranı ilə müqayisəsini davam etdirsək, belə bir məqam da diqqəti cəlb edir ki, yağış bilavasitə bulağa, çaya və dənizə də tökülür, amma bunlar su döv- ranının üzdə görünən qatıdır. Yağış suyu ilə bulaq suyu eyni deyil və onun hasil olması üçün su ancaq yerin dibindən süzülərək və minerallarla zən- ginləşərək qayıtmalıdır. Məlum biliklərin mənimsənilməsi üçün də nisbə- tən məhdud bir dövri sistem yetərlidir. Yəni biliklər hansı formada və sə-
Elm və onun inkişaf yolu
129 viyyədə mənimsənilirsə, həmin forma və səviyyədə də başqalarına ötürülür. Yeni biliklər əvvəlkiləri sadəcə mənumsəmək, sistemləşdirmək və yenidən qablaşdırmaq hesabına əmələ gələ bilməz. Nə isə yeni bir ideya- nın, qanunun, təlimin yaranması üçün onun insan daxili aləminin dərin qat- larından keçərək yeni məzmun və mahiyyətdə üzə çıxması tələb olunur. Burada yenə də dövri prosesin iki müxtəlif qatından danışmaq mümkün- dür. Biri – problemin insanın intellektual dünyasından keçərək işıqlanması, o biri – kosmik düşüncə sisteminə qatılaraq işıqlanmasıdır. Daha böyük bir dövri prosesin iştirakçısına çevrilmək və bunun sayəsində problemə kos- mik zəkanın işığında baxmaq, məlum biliklərin məntiqi təhlili və ümumi- ləşdirməsi ilə deyil, ilham və vəcd məqamlarında bilavasitə mənimsəmə yolu ilə yeni biliklər qazanmaq. Bu zaman dövri prosesin dərinlik dərəcəsi qeyri-müəyyən olur, çünki rasional idrakın hüdudlarından kənara çıxır. İndiyəqədərki elmşünaslıq elmi məhz rasional idrak hüdudlarında araşdırmış və müvafiq dövri prosesin sosial strukturunu təhlil etmişdir. Lakin istər təhsil sistemi ilə, istərsə də sənaye və ya xidmət sahələri ilə or- taq sahələrin məhz hansı sistemə aid olması məsələsi açıq qalmışdır. Elmin müstəqil bir sahə kimi institutlaşması, yoxsa təhsil sisteminin və ya istehsal sahəsinin strukturunda yer alması onun daxili məzmununa təsir etməsə də, tədqiqatların yönünə və xarakterinə təsir göstərir. Funda- mental, yoxsa tətbiqi elmlərə üstünlük verilməsi müvafiq sosial struktur və təşkilati birlik formaları tələb edir. Universitetlərin nəzdində əsasən funda- mental elmlərə üstünlük verildiyi halda, biznes strukturlarının, istehsal mü- əssisələrinin strukturunda tətbiqi elmlər üstünlük təşkil edir. Başqa sözlə desək, elmin məzmunu ilə onun təşkilati forması arasında bir uyğunluq olur. Ona görə də, elmin daha optimal təşkili üçün əvvəlcə onun təkcə epistemoloji müstəvidə deyil, həm də sosial müstəvidə öyrənilməsi la- zımdır. Elm anlayışının tədqiqi, elmin bir sistem kimi nəzərdən keçirilməsi, onun inkişaf qanunauyğunluğunun öyrənilməsi son dövrlərdə xüsusi aktuallıq kəsb etmişdir ki, bu da elmin sosial və iqtisadi rolunun müqayisə olunmaz dərəcədə artması ilə əlaqədardır. Təbii ki, bu sahədəki tədqiqat elə ilk mərhələdən sistemli xarakter daşıya bilməzdi və buna ehtiyac da olmamışdı. Bu sahənin tədqiqinə hər dəfə elmin və elmi inkişafın bu və ya digər cəhətini öyrənmək zərurəti
Elm haqqında elm
130
yaranarkən, qarşıya çıxan cari tələblərin xüsusiyyətlərinə spesifikasiyasına uyğun olaraq müraciət edilmişdir. Buna görə də müxtəlif aspektlərdəki təd- qiqatlar genetik əlaqə ilə birləşməmişdir və xeyli dərəcədə rabitəsiz xarak- ter daşıyır. Bununla belə, hələ yeganə bütöv tədqiqat şəbəkəsi formalaşma- sa da, bu sahədəki mövcud elmi işləri bir neçə başlıca tədqiqat istiqa- mətində qruplaşdırmaq olar; elmin tarixi, metodoloji, sosioloji, iqtisadi, qnoseoloji və s. aspektlərdəki tədqiqi, həmçinin onun planlaşdırılması və proqnozu probleminin öyrənilməsi – hər biri ayrılıqda nisbi müstəqil tədqi- qat sahəsi kimi götürülə bilər. Bu sahələrdən hər birinin inkişafı da nisbi qapalı çərçivə daxilində həyata keçir və digər aspektlərdəki tədqiqatlarla yalnız zahiri tellərlə bağlana bilər. Əslində isə bütöv sistem təşkil edən elmin və elmi inkişaf prosesinin müxtəlif aspektlərdəki tədqiqi də bütöv və sistemli xarakter daşımalıdır. Zira ayrı-ayrı diferensial tədqiqatların istiqamətləndirilə bilməsi üçün tədqiqat predmeti haqqında vaxtaşırı da olsa bütöv təsəvvür əldə edilməsi vacibdir. Məhz buna görədir ki, son vaxtlarda elmin müxtəlif aspektlərdə öy- rənilməsindən alınan nəticələri vahid tədqiqat sahəsində – «elmşünaslıq» (yaxud «elm haqqında elm») adı altında birləşdirməyə çalışırlar. Elmşünaslıqda daxili tamlıq əldə edilməsi üçün əsas şərt metodoloji əsasların hazırlanması və başlıca fəlsəfi problemlərin həllidir. Çünki elə konkret məsələlər vardır ki, ümumi fəlsəfi təsəvvür əldə etmədən onların həlli qeyri-mümkündür. V.A.Dmitriyenko məhz belə hallardan birini nəzə- rə alaraq yazır: «Elmin tabe olduğu qanunauyğunluqları aydınlaşdırmadan onun idarə olunması problemini həll etmək ağlasığmazdır»; ona görə də, nə qədər ki, elmin inkişaf qanunları dəqiqləşdirilməyib, onun idarə olun- ması və planlaşdırılması da tamamlanmamış qalacaq». 1 1
Müasir dövrdə elmin mahiyyətini və inkişaf qanunauyğunluğunu müəyyənləşdirmək zərurəti bütün aydınlığı ilə hiss olunsa da, problem öz ümumi həllini hələ də tapmamışdır. Bununla belə, elmin müxtəlif konkret cəhətlərinin müəyyənləşdirilməsi, onun inkişaf xüsusiyyətlərini əks etdirən çoxlu məlumatlar toplanması qısa dövrdə böyük nailiyyətdir. Tədqiqat işlərinin bir hissəsi (zahirən fəlsəfi aspekt) bilavasitə elmin mahiyyətinin öyrənilməsinə yönəldilmişdir. Lakin bu tədqiqatlar elmin
1 В.А.Дмитриенко. Об общих закономерностях развития науки. «Учение записи Томского госуниверситета. Проблемы методологии и логики наук». Томск, 1969, с.5. Elm və onun inkişaf yolu
131 müxtəlif aspektlərdə öyrənilməsindən alınan nəticələrə əsaslanmaq, onları ümumiləşdirmək əvəzinə, bir-biri ilə əlaqəsiz olan aspektlərdən yalnız biri- nə çevrilmişdir. Bu cür vəziyyət fəlsəfə ilə digər konkret elmi sahələr arasındakı məlum münasibətə qətiyyən uyğun gəlmir. Burada əsas tədqiqat prinsipi elmin müəyyən bir xüsusiyyətlərini ön plana çəkmək və onun digər sistemlərlə əlaqəsini bu baxımdan izah etmə- yə çalışmaqdır. Lakin aşağıda göstərəcəyimiz kimi, elm qeyri-bircins feno- menoloji sistem olduğundan onun mahiyyəti təsadüfi seçilmiş hər hansı xüsusiyyətə görə – bu xüsusiyyət nə qədər əsas olursa olsun – müəyyən- ləşdirilə bilməz. Sərlövhəsinə görə elmin metodoloji prinsiplərinə həsr olunmuş əsər- lərdə adətən heç də bütövlükdə «elm» sistemi yox, onun tərkib elementləri olan tədqiqat üsulları və elmi yaradıcılıq xüsusiyyətləri öyrənilir. Bununla belə, metodologiyanın müxtəlif elmi sahələr üçün eyni xarakter daşıması elmin müvafiq cəhətləri üçün bəzi ümumiləşdirmələr aparmağa və alınmış nəticələrdən elmşünaslıqda istifadə etməyə geniş imkan yaradır. Lakin çox təəssüf ki, metodoloji tədqiqatların nəticələrindən bütöv elm sisteminə xas olan cəhətlərin müəyyənləşdirilməsi üçün olduqca az istifadə edilir. Mövcud tədqiqatlar içərisində elmin metodoloji məsələlərinə ən çox yaxın olan sahə onun sistemli baxımdan tədqiqidir. Bundan başqa, elmin tədqiqində tarixilik prinsipinin, həm də tarixi və məntiqi yanaşma üsulları- nın öyrənilməsi də metodoloji xarakter daşıyır. Elmin sistemli tədqiqi hazırkı tədqiqat istiqamətləri içərisində nəzəri xarakter daşıması və eklektiklikdən uzaq olması ilə fərqlənir. Əgər bu sa- hədə elmin mahiyyətinin müəyyənləşdirilməsi üçün hələ ciddi addımlar atılmamışdırsa, bu yalnız həmin sahənin özünün və onun spesifik tətbiq xüsusiyyətlərinin kifayət qədər öyrənilməməsi nəticəsidir. Sistemli tədqiqat elmin digər aspektlərdəki tədqiqində buraxılan me- todoloji qüsurları aşkara çıxarmaq baxımından rasional meyar rolunu oy- nayır. Məsələn, E.M.Mirski elmin indiyə qədərki təyinlərindən bir qismini sistemli yanaşma ilə müqayisə edərək yazır: «Biz «elm... (biliklərdən, mə- lumatlardan, birgə axtarışlardan, institutlardan və s. ibarət) sistemdir» tipli çoxlu tərifləri, onlar sistemli yanaşmaya müraciətlə müşayiət olunsa belə, nəzərə almaya bilərik. Məsələ burasındadır ki, bu təriflərdə əslində ele- mentlər təyin olunur və «sistem» termini onlar arasında ümumiyyətlə hansı isə əlaqənin olduğunu göstərir: buna görə də, belə təriflərin quruluşu,
Elm haqqında elm
132
sistemli yanaşma haqdakı təsəvvürlərimizə uyğun gəlmir». 1 1 Doğrudan da, müəllif prinsip etibarı ilə tamamilə haqlıdır. Lakin iqtibasda göstərilən tərif növünü və bu növə daxil olan müxtəlif yanaşma variantlarını təkzib etmək və atmaq üçün təkcə onun sistemli tədqiqatın prinsiplərinə uyğun gəlməməsi faktı kifayət deyildir. Qəti nəticə çıxara bilmək üçün, birincisi, tərif növünün formasının qüsurluluğu ilə bərabər belə forma ilə ifadə olunan müxtəlif yanaşma variantlarından hər birinin məzmunca da natamam və birtərəfli olduğu sübut edilməlidir, əks təqdirdə tədqiqatçıların eyni mövqeyi yenidən, başqa formada təkrar etmələri üçün əsas qalmış olur. İkincisi, sistemli yanaşmanın öz ümumi nəzəriyyəsi kifayət qədər də- qiqləşdirilmədiyindən və bu yanaşma bir çox tətbiq sahələrində hələ yoxlanılmadığından təkcə ona istinad edən mühakimələr tam etibarlı sayıla bilməz. Əksinə, hazırkı dövrdə elmə sistemli yanaşmadan alınan nəticələr ümumi məntiqi və tarixi tədqiqatların nəticəsi ilə üst-üstə düşərsə, bu fakt sistemli yanaşmanı yeni bir sahədə də özünü doğrultması baxımından daha çox əhəmiyyət daşımış olar. Elmin tədqiqindəki birtərəfli mövqelər sadəcə olaraq atılmamalıdır: sistemli tədqiqatda müxtəlif aspektlərdə əldə olunmuş nəticələrin hamısın- dan istifadə edilməlidir. Ayrıca tədqiqat istiqamətlərində bütövlükdə elmin özü olmasa da, onun müxtəlif cəhətləri öyrənilib ki, bunları bilmədən «elm» sisteminin elementlərini təyin etmək mümkün deyil. Elementlər mə- lum olmadıqda isə həqiqi sistemli tədqiqatdan heç söhbət də gedə bilməz. Bir sıra tədqiqat aspektlərini və onlardan alınan nəticələri tamamilə nəzərdən atdığına görədir ki, E.M.Mirski «elm» sistemindən danışarkən yalnız bəzi aspektlərin tədqiqat obyektlərini birləşdirməklə kifayətlənir və bununla da, özü birtərəfliliyə yol vermiş olur: «Elm dedikdə bilik və... fəa- liyyət nəzərdə tutulacaqdır». 1 2 Buraya, məsələn, elmin material bazası, elmi biliyin saxlanma formaları və sair ünsürlər daxil edilmir, halbuki, yarımçıq əsas üzərində sistemli təsəvvür zəruri tamlıq tələbini ödəyə bilməz. Bundan başqa, baxdığımız birtərəfli sistemli tədqiqat cəhdində daha bir tədqiqat aspektinin nəzərə alınmaması zəruri sayılır: «...Elmi daha yüksək səviyyəli bir tamın yalnız hissəsi (variantı) kimi götürən modellər
1 Э.М. Мирский. Системный подход в изучении науки // Системные исследования, М., 1973, с. 187. 2 Yenə orada, s. 189. Elm və onun inkişaf yolu
133 də bizim təhlil sərhədlərindən kənarda qalır». 1 1
sistem kimi səciyyələndirən xüsusiyyətlər necə öyrənilə bilər? Axı, tədqi- qat sistemin təkcə elementlərinin yox, özünün də xassələrinin müəyyənləş- dirilməsinə imkan verməlidir. Tədqiqatımızın sonrakı mərhələsində istifadə edə bilmək üçün yuxa- rıdakı mühakimələrimizdən alınan iki nəticəni xüsusilə qeyd etmək istəyi- rik:
a) Sistemli yanaşma metodunun həqiqi tətbiqi zamanı əvvəlcə elmin əhatə etdiyi elementlər müəyyənləşdirilməlidir ki, bu da müxtəlif aspekt- lərdəki tədqiqatların hamısını nəzərə almaq sayəsində mümkün ola bilər. b) Bir yox, iki cür sistem öyrənilməlidir: əvvəla «elm» sisteminin özü – onun elementlərindən təşkil olunmuş sistem, ikincisi, elmin bir ele- ment kimi daxil olduğu sistem və burada elmin yeri. Elmin ayrı-ayrı aspektlərdəki tədqiqində bir qayda olaraq onun yal- nız müəyyən bir cəhəti öyrənilir; bütöv elm sisteminin tədqiqi isə kölgədə qalmış olur. Məsələn, «elmin tarixi tədqiqi» adı altında, adətən elmin tarixi əvəzinə elmi biliyin tarixi öyrənilir; halbuki, elmi bilik qlobal «elm» sisteminin tərkib elementlərindən yalnız biridir. Və nəzərə alınmalıdır ki, sistemin və onun tərkib elementlərinin nisbi müstəqil surətdə keçirdikləri müxtəlif kəmiyyət və keyfiyyət dəyişiklikləri, inqilabi momentlər və s. za- manca uzlaşmaya da bilər və çox vaxt belə də olur. Nəzərə alınmalıdır ki, sistem üçün ən əsas cəhət məhz onun öz tərkib elementlərindən fərqli olaraq, yeni inteqrativ xassələrə malik olması şərtidir. 1 2
Bununla belə, bu sahədə əldə edilən nəticələr olduqca qiymətlidir və lazımi nəzəri ümumiləşdirmələrdən sonra «elm» sisteminin tədqiqi üçün də zəruri olan bir sıra nəticələr alına bilər. Belə ki, bütöv «elm» sisteminin keçdiyi əsas tarixi mərhələlər yalnız konkret elmi yaradıcılıq xüsusiyyətlə- rinin, istifadə edilən elmi idrak metodlarının, elmi biliyini toplanma və saxlanması vasitələrinin, informasiya mübadiləsi və s. Cəhətləri müxtəlif dövrlərdə və müxtəlif ictimai-iqtisadi şəraitlərdəki vəziyyətlərinə görə müəyyənləşdirilə bilər. «Elm» sistemində başlıca özək elementlərindən (sistemin kompo- nentlərini şərti olaraq «özək elementləri» və «əlaqə elementləri» kimi iki
1 Yenə orada, s. 188. 2 В.Г. Афанасьев. Научное управление обществом. М., 1968, с. 7. Elm haqqında elm
134
qrupa ayıracağıq) birini elmi yaradıcılıq – yenilikgətirmə aktları təşkil edir. Tədqiqatçıların böyük bir qismi məhz bu cəhəti elmin mahiyyəti kimi gö- türür və elmi öyrənmək istərkən onun yalnız bir tərkib hissəsi olan «qnose- oloji momentləri» («elmi idrak», «elmi yaradıcılıq», «elmi tədqiqat» və s. Bu kimi anlayışların spesifikası, dəqiq məxsusi sərhədləri müəyyənləşdiril- mədiyindən biz onların hamısını «elmdə qnoseoloji momentlər» adlandırı- rıq) tədqiq olurlar. Bu aspektdə olduqca müxtəlif mövqelər vardır və onları elmin tərifi kimi qəbul etmək mənasızdır, lakin bu yanaşmaların hər birin- də müəyyən bir qnoseoloji moment ön plana çəkilir və onların təhlili bütöv «elm» sistemində və ayrıca elmi yaradıcılıq aktlarında bu momentlərdən hər birinin dəqiq yerini müəyyənləşdirməyə şərait yaratmış olur. «Elm» sisteminin dəqiq mənzərəsinin məlum olmaması elmi idrak kateqoriyalarının mahiyyətinin müəyyənləşdirilməsi üçün də çətinlik törə- dir. Məsələn, P.V.Kopnin yazır: «Hipotez – elmin inkişaf formasıdır». 1 1
Aydın məsələdir ki, burada «elm» sözü bir istilah kimi işlənmiş və yalnız «konkret yaradıcılıq aktında «elmi fikir» ifadəsini əvəz etmişdir. Belə mi- sallardan çox gətirmək olar. Lakin, nə qədər ki, elm bir sistem kimi müəy- yənləşdirilməyib, bu cür qeyri-müəyyən şərhlər müəlliflərin təqsiri kimi deyil, obyektiv zərurət kimi qiymətləndirilməlidir. «Elm» sisteminin hər hansı bir cəhətinin başqa sərlövhələr altında da olsa öyrənilməsi elmin kompleks tədqiqi üçün material verdiyindən kitab- da elmin qnoseoloji aspektinin tədqiqindən alınan bəzi nəticələri də nəzərə alacağıq. “Elm” anlayışının mahiyyətinin tədqiqində birtərəfliliyə yol vermə- mək üçün yeganə düzgün üsul məsələnin kompleks surətdə öyrənilməsidir. Bu zaman əsas tutacağımız metodoloji prinsip elmi mürəkkəb, qeyri-bir- cins sistem kimi qəbul etməkdir. Bu cür yanaşma halında sistemin ma- hiyyəti onun daxili strukturu ilə paralel şəkildə öyrənilməli olur; belə ki, bu amillərdən birinin məlumluğu digərinin tədqiqi üçün başlıca şərtdir. Elmin strukturunun müəyyənləşdirilməsi sahəsində əldə edilmiş ən kiçik nailiyyət onun mahiyyətinin tədqiqi işinə böyük təkan vermiş olur və əksinə. İstənilən məsələnin tədqiqi iki zahiri yolla şərh oluna bilər: 1) baxı- lan hadisəni öz obyektiv gedişində təsəvvür etmək, tədqiqatçının müdaxi-
1
Elm və onun inkişaf yolu
135 ləsini “nəzərə almaq”; 2) hadisədəki qanunauyğunluqları onların öyrənil- məsinə uyğun gələn idrak prosesi ilə birlikdə şərh etmək. Bu iki üsul arasındakı fərqi biz ona görə zahiri adlandırırıq ki, tədqiqatın öz xüsusiyyətlərini, istifadə olunan metodları şüurlu surətdə dərk etmədən məsələni müvəffəqiyyətlə öyrənmək mümkün deyil. Bizcə, hər iki şərh üsulunda nəticələrin üst-üstə düşməsini yoxlamaq tədqiqat işi üçün əsas meyarlardan biridir. Buna görə də, “elm” sisteminin mahiyyətinin öyrənilməsini “elm” anlayışına tərif verilməsi ilə, onun strukturunun tədqiqini isə anlayışın əhatə dairəsinin təyini ilə müqayisə et- mək olduqca maraqlıdır. Hər bir anlayış digər anlayışlarla ortaq əhatə sa- hələrinə malik ola bilər. Bu isə o deməkdir ki, “elm” sisteminin əhatə etdi- yi elementlərdən bəziləri digər sistemlərə də aid ola bilər. Məsələn, “elmi bilik” anlayışı “elm” və “bilik” anlayışlarının əhatə dairəsinin kəsişmə sa- həsinə müvafiq gəlirsə bu faktdan “elm” və “bilik” sistemlərinin qarşılıqlı münasibətinin tədqiqində istifadə etmək olar və lazımdır. Məhz bu cür yanaşma halında elmin birtərəfli qiymətləndirilməsi halları aradan qalxmış olur. “Elmi bilik” anlayışından başqa, onlarca ortaq əhatəli anlayışlar vardır ki, onların hər biri “elm” sisteminin müvafiq qarşı sistemlə birlikdə malik olduğu ümumi sahəni göstərir. “Elmi tədqiqat”, “elmi idrak”, “elmi əsər”, “elmi müəssisə”, “elmi laboratoriya” və s. bu kimi anlayışlara “elm” sisteminin çox vacib tərkib elementləri uyğun gəlir. Lakin sistemin struktu- runu müəyyən edərkən bir cənnəti də nəzərə almaq lazımdır ki, “elmi” pre- dikatı ilə müəyyənləşən bu cür hadisələrin bəziləri bir-birini əhatə edir. Buna görə də, sistemin makrostrukturu və mikrostrukturu təyin edilərkən eynitərtibli elementlər kompleksi seçmək lazım gəlir və ya quruluşun çoxpilləli xarakteri nəzərə alınmalıdır. “Elm” – mürəkkəb sosial sistemlər qrupuna daxil olmaqla müxtəlif mənşəli elementlərin dialektik məcmuyunu əks etdirir. Buna görə də yəqin ki, elmin tədqiqi də çoxaspektli olmalıdır. Lakin “elm” sisteminin makro- strukturunu müəyyənləşdirmək və onun əhatə dairəsini təxminən də olsa sərhədləndirə bilmək üçün indiyə qədər öyrənilmiş olan faktlar da yetərli ola bilər. Yuxarıdakı təhlildən göründüyü kimi, “elm” anlayışının mövcud təriflərindən heç biri sosioloji nəticələrin genetik yolla alınmasını əhatə et- mir və buna görə də, elmdə sosioloji rakurs yalnız zahiri əlamətlərə görə və ya faktlar toplusu kimi müəyyənləşdirilir. Elmə təkcə qnoseoloji aspekt-
Elm haqqında elm
136
də yanaşanlar yox, onu ictimai fəaliyyətin bir növü kimi qəbul edənlər də elmin sosioloji problemlərinin genetik mahiyyətini öyrənməyə nail ola bilməmişlər. Buna səbəb isə belə yanaşmanın birtərəfli olmasından daha çox, həddindən artıq qeyri-müəyyən olmasıdır. Elmdə sosioloji məqamla- rın genetik şəkildə müəyyənləşdirilə bilməsi üçün elmi fəaliyyət bütün konkretliyi ilə, həm də bütün inkişaf tarixi boyunca öyrənilməlidir. Bu cə- hət elmin sosioloji və tarixi aspektlərdəki tədqiqinin ayrılmazlığını ifadə edir.
Tarixi tədqiqat baxılan hadisənin ictimai tərəqqi fonunda öyrənilmə- sini tələb edir. Əks halda bu cür tədqiqatın heç bir faydası olmazdı, zira bi- zə lazım olan yalnız səbəbiyyət əlaqəsini öyrənməkdir. Konkret faktların xronoloji ardıcıllığını öyrənmək tarixi tədqiqat üçün yalnız hazırlıq mərhə- ləsi ola bilər: “Texnika 1 ∗ tarixinin xronoloji və coğrafi ardıcıllıqla incəliklə- rinə qədər, çoxcəhətli və maksimum dərəcədə konkret şərhi tarixi hadisə- lərin düzgün araşdırılması və ümumiləşdirilməsi üçün əsas bazadır”. 1 1 Tarixi yanaşma metodunun məğzi də məhz bu “araşdırma və ümu- miləşdirmə” mərhələlərində öz əksini tapır. Faktların xronoloji düzülüşün- dən ibarət olan tarix sonrakı tarixi tədqiqat üçün yalnız ilkin hazırlıq rolu- nu oynamış olur. Beləliklə, elm və texnika tarixi baxımdan, yəni onların əhatə etdiyi müxtəlif konkret hadisələrin xronoloji düzülüşü ilə yox, bütöv “elm” və “texnika” sistemlərinin özlərinin müxtəlif dövrlərdəki vəziyyətlərinə, daha geniş əhatəli proseslərdə bir tərkib elementi kimi tutduqları mövqelərə görə öyrənilməlidir. Elmin tarixi tədqiqində nə Kepler qanunlarından, nə Darvinin təkamül nəzəriyyəsindən, nə radioaktivliyin kəşfindən, nə də Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsindən danışmağa ehtiyac vardır. Ziddiyyətli görünmürmü? Sistemin daxili quruluşunu nəzərə alma- dan onun inkişaf prosesini necə öyrənmək olar? Belə çıxmırmı ki, bu cür yanaşma inkişaf prosesini yalnız xarici əlamətlərə görə təyin edərək, daxili hərəkətverici qüvvəni, baxılan sistemin daxili quruluşunu nəzərə almamaq deməkdir? – Xeyr, əsas məsələ sistemin quruluşunu və onun inkişaf mən- bəyini düzgün təyin etməkdədir. Elm və texnikanın inkişaf tarixi bu
∗ Elm və texnikanın tədqiqat üsulları yaxın olduğundan bu fikir eynilə elmə də aid edilə bilər (S.X.). 1 А.А.Зворыкин, Н.И.Осьмова, В.И.Чернышев, С.В.Шухардин. История техники. М., 1962, с. 17. Elm və onun inkişaf yolu
137 sistemlərdəki daxili ziddiyyətlərin həlli prosesi kimi başa düşülür. Qüsurlu olan isə elm və texnikanın daxili quruluşunu, məntiqi strukturunu ayrı-ayrı elmi və texniki nailiyyətlərin məcmuyu kimi başa düşməkdir. Tarixi tədqiqat üçün ilkin zəruri amillərdən biri də baxılan sistemin məntiqi strukturunun məlumluğudur. Bu tələb dialektikada yaxşı məlum olan tarixi ilə məntiqinin vəhdəti prinsipini ifadə edir. Nə elmi, nə texnika- nı, nə də onların qarşılıqlı münasibətini bu metodlardan təkcə biri ilə öy- rənmək olmaz. Tarixi tədqiqat hadisəni ictimai tərəqqi fondunda öyrənmə- yə imkan verdiyi kimi, məntiqi təhlil də onun ümumi mənzərəsini yaratma- ğa, daxili quruluşunu və hərəkətverici qüvvələrini müəyyənləşdirməyə imkan verir. Elm və texnikanın tarixi rolunu, sosial-genetik mənşəyini və inkişaf xüsusiyyətlərini təyin etmək üçün onlara biliklərin və qurğuların stasionar məcmuyu kimi deyil, fəaliyyətdə olan sistem kimi baxmaq lazım gəlir. Bu sistemlərin əsas hərəkətverici qüvvəsi isə insandır; həm də müəyyən zəruri biliyə, əmək və tədqiqat vərdişlərinə malik olan insan – elmi işçi və ya tex- nik. Elmi və texniki inkişaf heç də səlt proses olmayıb, ayrı-ayrı konkret fəaliyyət aktlarının toplusu kimi mövcuddur. Belə konkret fəaliyyətlərin hər biri isə müəyyən bir fərdin və ya fərdlər qrupunun hesabına mümkün olur. Fərd özlüyündə elmi işçi və ya texniki işçi olmaqdan başqa, eyni za- manda insandır, şəxsiyyətdir. O, öz bioloji varlığını saxlamaq üçün yeməli və geyməlidir, bir şəxsiyyət kimi isə ictimai münasibətlər sferasına daxil- dir. Məhz buna görə də, elm və texnikanın inkişaf xüsusiyyətləri ictimai tə- rəqqinin müvafiq mərhələdəki vəziyyəti ilə şərtlənir. Sosial mühitin təsiri təkcə elmi və texniki işçilərin ictimai vəziyyət- lərinə olan təsir ilə kifayətlənmir. “Elm” və “texnika” sistemlərinin daxili quruluşuna həm də müxtəlif təchizat vasitələri (binalar, laboratoriyalar, eksperimental vasitələr, kitab və jurnal buraxılışı üçün ləvazimat – bütün bunlar üçün isə milli gəlirdən pay) daxildir ki, onların təşkili və idarə olunması bilavasitə mövcud sosial şəraitlə bağlıdır. Bundan başqa sistemdə əsas ünsürlərlə yanaşı əlaqə ünsürlərinin də olması vacibdir, zira sistemin daxili tamlıq şərti yalnız bu vaxt ödənilə bilər. Doğrudan da, “elm” və “texnika” sistemlərində əsas ünsür rolunu oynayan elmi və texniki işçilərlə yanaşı, çoxlu sayda köməkçi, əlavə işçilər (məsələn, inzibati işçilər, xid- mətçilər, təsərrüfat, mühasibət və dəftərxana işçiləri və s.) də mövcuddur ki, sistemin sosial tamlığı yalnız bu ünsürlərin vasitəsilə mümkün olur.
Elm haqqında elm
138
Köməkçi işçilərdən heç biri konkret elmi və texniki nailiyyətlərin əldə olunmasında iştirak etmir. Və yəqin buna görədir ki, indiyə qədər onların müvafiq sistemlərdəki mövqeləri tədqiq olunmamışdır. Lakin təcrübə göstərir ki, köməkçi işçiləri – əlaqə ünsürlərini daxil etmədən elm və texnika sistem kimi öyrənilə bilməz. Köməkçi işçilərə tələbat müasir dövrün xüsusiyyəti olsa da, mahiy- yət etibarilə xeyli qədim köklərə malik olub, zehni və fiziki əmək bölgüsü ilə sıx surətdə bağlıdır. Konkret elmi və texniki fəaliyyət zehni və fiziki əmək bölgüsündən əvvəl də mövcud olmuşdur. Bu dövr üçün xarakterik olan cəhət ondan ibarətdir ki, adamlar elmi və texniki işlə əlavə bir iş kimi – öz maddi ehti- yaclarını ödədikdən sonra məşğul olmuşlar. Zehni və fiziki əmək bölgüsü hər bir fərdin öz daxilində getmişdir. O dövrdə elm fərdlərdə qapanan sis- temlərin rabitəsiz toplusu kimi təsəvvür oluna bilər. 1 ∗
Lakin o vaxtdan ki, bəzilərinin topladığı məhsul başqalarının da təminatı üçün kifayət edibdir, həmin başqaları «əlavə işlərlə» məşğul olmaq imkanı əldə ediblər. «Əlavə işlər» isə ən çox elmdən, incəsənətdən və texniki vasitələr hazırlanmasından ibarət olub. Bu hal yeni əmək böl- güsünə uyğun gəlir və “elm” və “texnika” sistemləri də müvafiq keyfiyyət dəyişilmələri keçirirlər. Məsələn, konkret elmi və ya texniki fəaliyyət indi artıq bir fərd çərçivəsində tamamilə qapana bilmir, belə ki, elmi işlə məşğul olan hər bir fərd öz maddi təminatı baxımından başqasından asılı olur. Deməli, elmi və ya texniki fəaliyyət sosial xarakter alır. Müasir dövrdə – kollektiv fəaliyyət dövründə elmi iş daha bir sıra yeni keyfiyyətlər kəsb edir. Artıq işçilər nəinki təkcə maddi təminat və ya hər hansı kənar amillər baxımından başqalarının fəaliyyətlərindən asılı olurlar (bilavasitə istehlak şeyləri istehsalı və dolayısı istehsal), həm də konkret fəaliyyət özü də fərdlər çərçivəsindən kənara çıxır, “başqaların- dan” asılı olur. Sistem adamlara nəzərən tam qapanma imkanını tədricən itirir. Daha yalnız nisbi qapalılıqdan söhbət gedə bilər. “Elm” və “texnika” sistemlərinin getdikcə genişlənməsi əsasən iki başlıca amil hesabına baş vermişdir:
∗ Belə hallara, dövr üçün xarakterik olmasa da, istisnalar şəklində, hətta yeni (Koper- nikdən sonrakı) mərhələdə də rast gəlirik. Məsələn, Spinoza maddi təminat üçün fiziki işlə (linza hazırlamaq) məşğul olub. Elm və onun inkişaf yolu
139 1. Konkret tədqiqat işləri artıq əməli bilik çərçivəsində aparıla bilmir və digər tədqiqatların əldə etdiyi ilkin elmi nəticələrə əsaslanmaq lazım gə- lir. İnformasiyanın yayılması prosesi sürətləndikcə ilkin məlumat toplusu- nu getdikcə daha geniş ərazilərdən və daha çox təfərrüatı ilə öyrənmək mümkün olur və bu proses, nəhayət, bütün planet miqyasında yayılır (indi- ki dövr). 2. Mövcud elmi məlumatlar əsasında belə, müəyyən nisbi qapalı fəa- liyyət aktını həyata keçirmək mümkün olmur və bu hal kollektiv tədqiqatı zəruriləşdirir. Kollektiv tədqiqatın (laboratoriyalar, institutlar, müxtəlif elmi təşki- latlar və s.) «elm» sisteminə gətirdiyi yeni tipli keyfiyyət dəyişikliyi siste- min nisbi tamlığını qorumaq üçün elmi fəaliyyətdə iştirak etməyən «kö- məkçi işçilərin» də bu sistemə daxil olmasıdır. Bu cəhəti biz ona görə xü- susilə qeyd edirik ki, o nəinki təkcə elmin və ya texnikanın, həm də ümu- miyyətlə bütün mücərrəd sistemlərin ictimai aspektdə öyrənilməsi üçün ol- duqca böyük əhəmiyyət kəsb edir. Konkretlik üçün yalnız elmi institutlardakı vəziyyəti təhlil etməyə çalışaq. Burada elmi işçilər yalnız elmi fəaliyyətdə bulunurlar. Bəs qalan işlər? İnstitut binasını başqaları tikir, cihazları başqaları qəbul edir, başqa- ları yerləşdirir, işə götürmək, işdən çıxarmaq, ezamiyyət vermək, müxtəlif sənədləri tərtib etmək, maaşları gətirmək, paylamaq və s. bu kimi işləri başqaları görür… 1 ∗ Bütün bu «başqalarsız» kollektiv fəaliyyət mümkün de- yil. Lakin bu hal başqalarının baxdığımız elmi tədqiqat sistemi ilə yanaşı «elm» sisteminə də daxil olmasınımı göstərir? Bizcə, hələlik buna tam əsas yoxdur. «Başqaların» «elmi tədqiqat» sisteminə, baxdığımız halda institu- ta, daxil olması ən çox onların elmi işçilərlə bilavasitə qarşılıqlı münasibət- də olması ilə bağlıdır. Bu halda sistem həm də nisbi qapalı münasibətlər sferası ilə müəyyənləşir. Əgər belə olmasaydı, onda elmi tədqiqat sistemi- nə daha çox elementlər daxil etmək lazım gələrdi və əslində bəlkə də heç bir sistemdən söhbət gedə bilməzdi, zira sistem təşkil etmək müəyyən tə- ləblərlə şərtlənir. Məsələn, elmi işçilər üçün zəruri olan istehlak şeyləri olmasa, elmi
∗
iştirakı ilə və ya bilavasitə elmi işçilər tərəfindən görülməlidir, lakin hər halda elmi iş sayıla bilməz. Elm haqqında elm
140
tədqiqat da əsla mövcud ola bilməzdi. Lakin biz bu istehlak şeylərinin is- tehsalı prosesini və ya müvafiq istehsalçıları elmi tədqiqat sisteminə daxil etmirik və bu zaman qəbul olunur ki, elmi işçilər pul qazanmaqla özlərini təmin etmiş olurlar. Konkret elmi tədqiqat sisteminə daxil olan cəmi bir element – maaş bütün istehlak məsələlərini təmsil edir ki, bu da baxdığı- mız sistemin başqa əlaqədar sistemlərə nəzərən nisbi müstəqilliyini təmin etmiş olur. Zehni və fiziki əmək bölgüsü ümumi şəkildə xeyli qədim tarixə ma- lik olsa da, konkret elmi fəaliyyətlərin nisbi qapalı sistem səviyyəsinə qə- dər yüksəlməsi prosesi hələ heç də bütövlükdə həyata keçməmişdir. Opti- mal elmi siyasət yeridildikdə alimin şəxsi və ictimai həyatda ehtiyacları ilə əlaqədar məsələləri dövlət özü həll edir və elmi işçilərin bu məsələlərə vaxt itirməsinə ehtiyac qalmır. Əks halda elmi işçilər, incəsənət xadimləri və s. öz əsas peşələrindən başqa, həm də özlərini dolandırmaq haqqında düşünməli olurlar. Bu hal indi kapitalizmdə qismən mövcuddur. Belə ki, elmi işçi öz yaşayışı üçün lazım olan gəliri başqa sahələrdə yox, məhz elmi sahədəki fəaliyyəti ilə qazana bilər. Lakin bu qazanc haqqında hər halda düşünmək lazım gəlir və o həmişə eyni miqdarda olmayıb, bəzən təsadüf- lərdən də asılı olur. Nəticədə elmə müstəqil sistem kimi baxmaq mümkün olmur. Tarixi tədqiqat göstərir ki, indiki dövrdə konkret elmi fəaliyyətin iki müxtəlif inkişaf səviyyəsinə uyğun olan formaları paralel şəkildə mövcud- dur. Yəni elmi iş həm peşə, vəzifə kimi, həm də ancaq mənəvi-intellektual ehtiyac kimi bəzi alimlər, məsələn, Vayskopf, elmi fəaliyyətin missiyadan peşəyə çevrilməsini yaxşı hal hesab etmir. Ümumiyyətlə, elm və texnikanın inkişafı ictimai tərəqqidə qlobal mövqe tutsa da, onların konkret mövcudluq formaları müxtəlif quruluş xü- susiyyətlərinə malikdir və bu müxtəlifliyi elm və texnikanın ümumi qlobal inkişafının nəticəsi kimi izah etmək olur; sistemin tam qapalı olmaması və digər əlaqədar sistemlərdə baş verən dəyişilmələrin təsiri bütün aşkarlığı ilə özünü məhz burada göstərir. Yuxarıdakı mühakimələrdən aydın olur ki, elmin konkret mövcud- luq formalarını öyrənmədən, onun hərəkətverici qüvvələrini, onunla bila- vasitə əlaqədar olan maddi elementlər çoxluğunu (qeyri-maddi ünsürlər olan elmi bilik və elmi idrakdan fərqli olaraq) təhlil etmədən “elm” anlayı- şının mahiyyətini müəyyənləşdirmək cəhdləri, doğrudan da, müvəffəqiy- yətsizliklə nəticələnməli imiş. Elmi yalnız bilik kimi, onun tərkib hissəsi Elm və onun inkişaf yolu
141 kimi öyrənmək və ya onu təkcə qnoseoloji aspektdə təqdim etmək bir sıra dəfolunmaz çətinliklər törədir ki, bunların da ən əsası inkişafın və ya elmi- texniki tərəqqinin sosioloji problemlərini düzgün qoya bilməməkdir. Fəlsəfi ədəbiyyatda elmin sosiologiyasına dair yazılmış bir sıra əsər- lərdə bu problemin bəzi cəhətləri öz ətraflı və düzgün elmi izahını tapsa da, elmin daxili sosial ünsürləri, bu ünsürlərin formalaşma xüsusiyyətləri və tarixi inkişaf qanunauyğunluqları çox az öyrənilmiş və ya heç tədqiq olunmamışdır. Halbuki elmin sosial bir sistem kimi öyrənilməsi onun əsas və köməkçi sosial komponentlərinin müəyyənləşdirilməsini tələb edir. Be- lə ki, müasir mənada ümumictimai elmi tərəqqidən danışmaq üçün ilk növ- bədə elmi fəaliyyətin mümkünlüyünü təmin edən sosial mövcudluq şərtlə- rini öyrənmək tələb olunur. Yalnız bunun sayəsində ayrı-ayrı elmi işçilərin fərdi elmi fəaliyyətinin birləşərək qlobal, ümumictimai elmi fəaliyyət pro- sesini necə əmələ gətirdiyini düzgün təsəvvür etmək olar. Yalnız elmdə so- sial ünsürlərin rolunu və funksiyasını düzgün qiymətləndirmək sayəsində elmi fəaliyyətin zəruri tərkib hissəsi olan elmi idrak prosesi ilə bu proseslə- rin toplusu, həm də sadə toplu deyil, üstəlik özünəməxsus rabitə vasitələri- ni də əhatə edən sosial sistem arasındakı əlaqəni düzgün başa düşmək olar. “Elm” sisteminin sosial ünsürlərə malik olması elmin sosiologiya- sında əsas sahələrdən birini təşkil etsə də, bu məsələ elmin problemlərin- dən yalnız biridir. Ümumiyyətlə elmin ictimai həyatla bağlılığı üç ardıcıl mərhələyə bölünə bilər.
1. İctimai həyatın, mövcud mədəni səviyyənin, texnikanın elmin mövzusuna, onun müvafiq dövr üçün səciyyəvi olan problemlərinin müəy- yənləşməsinə təsiri. Bununla əlaqədar olaraq qeyd etmək lazımdır ki, icti- mai tələbat elmin inkişafında istənilən başqa amilə nəzərən daha böyük rol oynayır. F.Engelsin yazdığı kimi, “əgər texnika xeyli dərəcədə elmin və- ziyyətindən asılıdırsa, onda elm texnikanın vəziyyət və tələblərindən daha çox asılıdır. Əgər cəmiyyətdə texnikaya tələb meydana gəlirsə, bu tələb el- mi onlarca universitetin irəlilədə biləcəyindən daha çox irəlilədir». 1 1 2. İctimai amillərin elmi fəaliyyətin həyata keçirilməsinə təsiri. Bu amillər özü aşağıdakı kimi təsnif edilə bilər:
1 K.Marks və F.Engels. Seçilmiş məktublar. Bakı, Azərnəşr, 1955, s. 492. Elm haqqında elm
142
a) Elmi fəaliyyətin icraçıları olan elmi işçilərin sosial vəziyyəti; on- ların həyat tərzi və sosial-psixoloji mövqeyinin elmi işin intensivliyi və keyfiyyətinə təsiri. b) Elmi işçilərin sosial mövqeyinin onların ideologiyası və dünyagö- rüşləri vasitəsilə elmi tədqiqatın nəticələrinin müxtəlif tətbiq variantlarının seçilməsinə, onların müxtəlif cür şərh olunmasına – interpretasiyasına təsiri. v) Elmi fəaliyyətin maddi təchizatı üçün zəruri olan maliyyə məsələlərinin ictimai quruluşun spesifikasından asılılığı. q) Eksperimental elmi fəaliyyətin təşkilinin mövcud texniki inkişafı səviyyəsindən asılılığı. d) Elmdə kommunikativ fəaliyyətin mümkünlüyünü təmin edən kö- məkçi əlaqə ünsürlərinin zəruriliyindən irəli gələn məsələlər; kommuni- kativ sistemin təşkil xüsusiyyətlərinin, köməkçi heyətin yerləşdirilməsi və maddi təminatı məsələlərinin mövcud sosial quruluşun yaratdığı imkanlar və qoyduğu məhdudiyyətlərlə şərtlənməsi. 3. Elmi fəaliyyətin nəticələrinin – elmi biliklərin praktik istifadəsi- nin mövcud sosial şəraitdən və mədəni-texniki inkişaf səviyyəsindən asılı- lığı. Buraya ilk növbədə biliklərin bilavasitə məhsuldar qüvvəyə çevrilməsi prosesi daxildir ki, bu proses müxtəlif sosial-iqtisadi şəraitlərdə müxtəlif istiqamətlərdə həyata keçir; yəni sosial quruluşdan asılı olaraq ya ümumi ictimai tərəqqinin təkanverici amili kimi, ya da bu prosesin tormozlanması üçün bir vasitə kimi çıxış edir. Lakin göstərilən mərhələlərdəki sosial əlaqələrin heç də hamısı elm sisteminə şamil edilə bilməz. Burada bilavasitə elmi fəaliyyətin öz daxili tərəfləri ilə bağlı olan sosial münasibətləri çıxdıqdan sonra qalan münasi- bətlər əslində elmin digər fəaliyyət sahələri ilə əlaqəsini təmin etməyə yö- nəldilmişdir. Yalnız bu əlaqələrin hesabına elm tam müstəqil, ictimai mü- hitdən təcrid edilmiş sahə olmayıb, vahid bütöv ictimai tərəqqi prosesinin ayrılmaz tərkib hissəsini təşkil edir. Doğrudur, “elmin sosiologiyası” adı altında baxılan mərhələlərin hamısı tədqiq olunur. P.A.Raçkovun yazdığı kimi “elmin sosiologiyasının əsas məsələləri, hər şeydən əvvəl elmin icti- mai təbiətini, onun sosial quruluşunun spesifikasını, habelə müxtəlif icti- mai-iqtisadi formasiya şəraitində onun cəmiyyətə əks-təsirinin xarakterini Elm və onun inkişaf yolu
143 açmaqdan ibarətdir”. 1 1
yil, habelə bu sistemin başqa sosial sistemlərlə əlaqələrinin, aralıq sahələ- rin və s.-in də öyrənilməsini əhatə edir. Bizcə, elmin özünün sosial aspekt- də tədqiqi, sosial sərhədlərinin və tərkib elementlərinin müəyyənləşdiril- məsi problemi elmin sosiologiyası miqyasında aparılan tədqiqatlara nəzə- rən xeyli konkretdir və buraya yuxarıda təsnif etdiyimiz mərhələlərdən yal- nız ikincisi daxil ola bilər. İstər elmin predmetinin ictimai inkişaf səviyyəsinin tələblərinə uyğun surətdə dəyişilməsi, istərsə də elmin nəticələrinin ictimai-iqtisadi tətbiqləri ayrıca, nisbi müstəqil tədqiqat sahələrinin mövzusunu təşkil edir. Sosial “elm” sisteminin və ya başqa sözlə “elm” sisteminin sosial quruluşunun öyrənilməsi isə ümumiyyətlə götürdükdə elmi fəaliyyət sahə- sində müxtəlif sosial təbəqə və qrupların çalışması və bunlar arasındakı qarşılıqlı əlaqə, habelə bu daxili ictimai ünsürlərin ictimai-iqtisadi quruluş- la əlaqəsi və s. bu kimi problemləri əhatə edir, Burada bir cəhəti xüsusilə fərqləndirmək lazımdır ki, “sosial” sözünün geniş və konkret mənalarda iş- lədilməsi və bu müxtəlif mənaların eyni sözlə ifadə olması baxılan prob- lemin şərhində bəzi dolaşıqlıqlar yaradır. Məsələ burasındadır ki, “elm” sisteminin sosial quruluşundan danışarkən biz “sosial” sözünü konkret mənada işlədirik və buraya elmin öz ictimai təbiətindən doğan problemləri daxil etmirik. Lakin bir sıra ədəbiyyatlarda “sosial” və «ictimai» sözləri qarışdırıldığından məsələnin qoyuluşu xeyli dərəcədə dolaşıq xarakter da- şıyır. Məsələn, P.A.Raçkovdan yuxarıda gətirdiyimiz iqtibasda elmin icti- mai təbiətindən danışılırdısa həmin əsərdəcə eyni mənada elmin sosial tə- biətindən danışılır. Halbuki, “sosial” anlayışı konkret mənada başa düşü- lərsə elm heç vaxt belə bir mahiyyətə malik olmamışdır. Doğrudur, müxtə- lif dövrlərdə, müxtəlif ictimai-iqtisadi formasiyalarda elmi fəaliyyət sahə- sində çalışan adamların sosial tərkibi və s. müxtəlif olmuşdur. Lakin bu heç də elmin təbiətini müəyyən edən əsas cəhət deyil. Elmin ictimai təbiəti isə onun nailiyyətlərinin ayrıca fərdlərin deyil, onların birgə fəaliyyətinin, elmi kommunikasiyaların (eyni bir problemi tədqiq edən elmi işçilər qru- punun əməkdaşlığı, biri digərinin nəticələrindən istifadə etməsi və s.), ha- belə bir nəslin əldə etdiyi elmi nəticələrin digər nəsillərə ötürülməsi pro- sesinin sayəsində əldə edildiyini göstərir. Göründüyü kimi, elm üçün zəruri
1 П.А.Рачков. Науковедение. М., 1974, с. 59. Elm haqqında elm
144
şərt olan bu cəhətlər heç də sosial xarakter daşımayıb, ictimai münasibətlə- rin digər, özünəməxsus sahəsini əks etdirir.
Elm və onun inkişaf yolu
145 Elmin bütöv bir sistem kimi formalaşmasının metodoloji problemləri Yüklə 5,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|