Elmи мяъмуяси



Yüklə 3,55 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/37
tarix05.05.2017
ölçüsü3,55 Mb.
#16979
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   37

ƏDƏBİYYAT 

 

1.



 

Adilə Tahirova, Kadı Abdülcebbar ve Ebü-l-Muin en-Nesefiye göre 



nübüvvetin gerekliliyi,  Mərmərə Universiteti Sosial Bilimlər  İnstitutu 

ilahiyyat/kəlam bölümü, Doktorluq dissertasiyası, İstanbul-2004. 

2.

 

Baqillani, ət-Təmhid, Qahirə 1947. 



3.

 

Bekir Topaloğlu, Yusuf Şevki Yavuz, İlyas Çelebi, İslamda inanç 



esasları, Mərmərə Universiteti İlahiyyat fakultəsi yayınları, İstanbul 1999. 

4.

 



Əbdülkərim Osman, Nazariyyətu-t-təklif (Ərau-l-Qadı Əbdulcabbar 

əl-kəlamiyyə), Beyrut 1971. 

5.

 



Əbdürrəhman əl-Bədəvi, Min tərixi-l-ilhad fi-l-İslam, Qahirə 1993. 

6.

 



Əbdüləmir əl-Əsəm, İbnu-r-Rivəndi fi məracii-l-arabiyyə əl-hadisə, 

Beyrut 1978. 

7.

 

Əbu-l-Muin  ən-Nəsəfi,  Təbsıratu-l-ədillə,  təhqiq edən: Claude 



Salame, Dəməşq 1990. 

8.

 



əş-Şəhristani, əl-Miləl və-n-nihəl, Qahirə 1968. 

9.

 



Günay Tümer, “Brahmanizm”, TDV İslam Ansiklopedisi, VI, 332. 

10.


 

İbn Mənzur, Lisanu-l-Arab, Beyrut tarixsiz, Daru Sadır. 

11.

 

 İlhan Kutluer, “İlhad”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXII, 93-96. 



12.

 

 İlhan Kutluer, Akıl ve İtikad (Kelam-felsefe ilişkileri üzerine 



araştırmalar), İz yayıncılık, İstanbul 1998. 

13.


 

 İlyas Çələbi, İslam inanç sisteminde akılcılık ve Kadı Abdulcebbar, 

Rağbet yayınları, İstanbul 2002. 

14.


 

 Qazı  Əbdülcabbar,  əl-Muğni fi əbvabi-t-tövhid və-l-ədl, Qahirə 

1962-1965.  

15.


 

 Qazı  Əbdülcabbar,  əl-Müxtəsər fi usuli-d-din (Rəsailu-l-ədl və-t-



tövhidin içində), Qahirə 1971. 

16.


 

 Qazı Əbdülcabbar, Şərhu-l-usuli-l-xəmsə, Qahirə 1988. 

17.

 

 Maturidi,  Kitabu-t-tövhid, təhqiq və  şərh: Bekir Topaloğlu, 



Muhammed Aruçi, İSAM yayınları, Ankara 2003. 

18.


 

 Melhem  Chokr,  İslamın hicri ikinci asrında zındıklık və  zındıklar

(tərcümə edən: Ayşe Meral), İstanbul 2002. 

19.


 

 Məhəmməd Fuad Əbdülbaqi,  əl-Mucəmu-l-mufəhrəs li-əlfazi-l-



Qurani-l-Kərim, Tehran 1372. 

Qazı Əbdülcabbarın əsərlərinin işığında nübüvvəti rədd edən mülhid cərəyanlardan bərahimə və ona verilən cavablar 

81 


20.

 

 Mustafa  Sinanoğlu, “İlhad”,  TDV  İslam Ansiklopedisi,  İstanbul 



2000, XXII cild, s. 90. 

21.


 

 Norman Calder, “The Barahima: Literary construct and historical 

reality”, Bulletin of the school of Oriental and African studies, London 1994, 

LVII/1, s. 40-51. 

22.

 

 Təhanəvi, Kəşşafu istilahati-l-funun, Beyrut, tarixsiz. 



23.

 

 Zəbidi, Tacu-l-arus, Qahirə 1306. 



 Dr. Adilə TAHİROVA 

82 


 

РЕЗЮМЕ 

 

Статья  содержит  информацию  об  eретических  группах  которые  не 



признают  пророчество-в  частности  о  Берахима.  В  статье  исследуются 

вопросы  о  его  происхождении  и  их  взгляды  на  данную  тему  а  также 

ответы  на  вопросы  ставленные  Берахимой.  Вопрос  рассматривается 

главным образом с точки зрения мутазилитского теолога Кады Абдуль-

джаббара. Он внес свой вклад в историю развития Калама и преемники 

считали    его  главой  Мутазилитской  школы.  Статья  имеет  важное  зна-

чение  в  преподавании  Калама  преподавателями-  теологами  и  может 

быть  использовано  как  научное  пособие.  Ключевые  термины: 

Берахима, Кады Абдульджаббар, «агл» и «вахий».  

 

 



THE SUMMARY 

 

The article keeps the information about the heretic groups who don`t 



recognize the prophethood, especially Barahima. The article the matters of 

its origin and their opinions to the given theme, and the answers to the 

questions given by Barahima are investigated. The matter is analized mainly 

from the view point of mutazilian theologist Qadi Abd al-Jabbar. He brought 

his contribution to the history of the development of the theology (Калам

and was considered by his successors as the head of the Mu’tazilite school. 

The article has a necessary role in teaching the Kalam by theologian-teachers 

and it will be used as a scientific material. Keywords- Barahima, Qadi Abd 



al-Jabbar, agl, vahy

Əs-suyutinin “əl-muzhir” əsərində qrammatik cinsin bəzi morfoloji və qrammatik xüsusiyyətlərinə dair 

83 


 

 

ƏS-SUYUTİNİN “ƏL-MUZHİR” ƏSƏRİNDƏ QRAMMATİK 

CİNSİN BƏZİ MORFOLOJİ VƏ QRAMMATİK 

XÜSUSİYYƏTLƏRİNƏ DAİR 

 

Süsən MEHRƏLİYEVA  



Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi 

 

 



Əbdürrəhman Cəlaləddin  əs-Süyutinin “Əl- Müzhir fi ülumil-luğa va 

ənvaihə”  əsərində qrammatik cinsin bəzi morfoloji və leksik-qrammatik 

xüsusiyyətlərinə  nəzər salmazdan öncə  əsərin tərtibatına , ötəri də olsa , 

nəzər salaq .  

Müəllif öz əsərini “nauun” – “tərz, üsul, növ, keyfiyyət” mənalarını 

verən əlli fəslə bölmüşdür. Bunlardan səkkizi “İsnəd”, on üçü “Əlfaz”, başqa 

bir on üç fəsil “Məna”, beş “lətaif” və “miləh”, bir fəsil “Hifzüllüğə”, səkkiz 

fəsil “Dilin vəziyyəti" və “ribat”ları adlanan məsələyə, biri “Şeir və  şair” 

bölməsinə və sonuncu bir fəsil “Ərəblərin səhvləri” adlı bir fəslə ayrılmışdır. 

Kitabı yeni şəkildə çapa hazırlayanlar Məhəmməd  Əhməd Cad əl- 

Maulə,  Əli Məhəmməd  əl-Bəcavi və  Məhəmməd  Əbülfəz  İbrahimdir.  İlk 

baxışda bu əsər öz dövrünün leksikolkogiya sahəsində  işlənib hazırlanmış 

izahlı lüğətlərinin yığılıb toplanıb, qaydaya salınmasından başqa bir şey 

deyildir. Bu sözlərin arasında bədəvi  ərəblərin ləhcələrində  işlədilən az 

miqdarda dörd və beş kök samitli lüğət vahidləri mövcuddur ki, onlar da 

pərakəndə halda əsərin içərisində işlədilmişdir. 

“Əl-Muzhir”də olan sözlər əxz olunduğu lüğətlərdən  götürülmüşdür. Bu 

lüğətlərin bəziləri yeni çap zamanı ya itirilmiş, ya da əlyazmalar  şəklində 

qalmaqdadır. Lüğətdə örnək olaraq gətirilən bir çox sözlər az işləndiyinə 

görə şərhə ehtiyac duyur. Buna görə də əsəri yeni çapa hazırlayan müəlliflər 

dil və ədəbiyyat kitablarının ən məşhurlarına müraciət etmişlər. Əs-Suyuti də 

həmin bu kitablardan  öz əsərində istifadə etmiş  və onların siyahısı ikinci 

cildin axırında verilmişdir. Burada biz olduqca maraqlı və nadir məlumatlara 

rast gəlirik. Bu əsərlərin sayı 168-ə qatır. 



 Süsən MEHRƏLİYEVA 

84 


İzahlarını vermək mümkün olmayan sözlərə  gəlincə, onlar azdır. 

Bunların səhifələri kitabda qeyd şəklində öz əksini tapmışdır. Əsəri yenidən 

çap edərkən səhifələr dəyişmiş, münasib başlıqlar verilmiş, hər bir cildin 

mövzularına fihristlər , yəni biblioqrafik məlumatlar tərtib olunmuşdur. Ərəb 

ədəbi dili üçün vacib olan bu izahlı lüğət toplusunu təqdim edərkən Allah-

təaladan diləyimiz budur ki, səhvlərimiz bizə bağışlasın və bizi düzgün yola 

hidayət etsin. 

Müəllif bu əsərində ərəb leksikologiya elmində diqqətəlayiq yer tutmuş 

ərəb və qeyri- ərəb leksikoqraflarının  tərtib etdikləri lüğətlərdən geniş 

şəkildə istifadə etmiş, onlardan çoxlu sayda iqtibaslar gətirmişdir. Onların 

arasında mənşəcə türk hesab olunan Əbu Nasr İsmayıl ibn Həmmad  əl-

Cauhərinin “Təcul–luğa va sahahul-arabiyyəti”, Cərulla Məhmud ibn əz-

Zəməxşərinin “Əsəsul-bələğa”,  İbn Mənzur kimi tanınan  Əbülfəz Cəma-

ləddin Məhəmməd ibn Mukrəmin  “Lisanul-arab”, Məcduddin  Əbu Tahir 

ibn Yaqub əl-Firuzabadinin “əl-Qamus  əl-Mühit”, Xətib  ət Təbrizinin 

“Təhzibu islah əl mantiqi”, Məhmud  əz-Zəncaninin “əs- Sihah”a yazdığı 

şərh, eləcə  də  İbn Düreydin “əl-Cəmhərə”,  İbn Fərisin “əl-Mucməl” kimi 

əsərləri, habelə Əbul Həsən əl Kisəi, Əbu Said, Əbu Zəkəriyyə əl-Fərra, əl-

Əsməi,  Əbu Hatəm,  Əbu Osman əl-Əşnəndani,  İmam  əl-Harameyni, 

Fəxrəddin ər-Razi , İbn Furak, əl-Ğəzzali, əl-Məzari, əz-Zərkəşi, İbn Əsakir, 

İshaq ibn Bişr, əş-Şirazi,  əl-Kiyə əl-Hərrasi və başqalarının ərəb dilçiliyinə 

dair yazdıqları tədqiqatlarından nümunələr vardır. Bu müəlliflərdən bir çoxu 

tarixçi, mühəddis və müfəssirdir.   

Lakin bu bizə müəllifin əməyini və xidmətini inkar etməyə əsas vermir. 

Müəllif həmin dilçilik kitablarından çox şey toplamış, lakin bəzən ifadələri 

kəsmiş  və  qısaltmışdır. Buna görə  də kitabın yeni nəşrində müəllifin 

topladığı söz və söz birləşmələrinin anlamının asan olması üçün ifadələr 

(ehtiyac duyduqca) mötərizə içərisində açıqlamaları ilə verilmişdir. 

Kitab üç dəfə  və  həmişə eyni şəkildə  nəşr olunmuşdur.  İlk çapı hicri 

1282-ci ildə “əl-Əmiriyyə” mətbəəsi tərəfindən həyata keçirilmişdir. Kitabın 

əlyazmalarının nüsxələrini  əldə etmək üçün “Dərul kutub” nəşriyyatına 

müraciət olunmuş, mötəbər adamlardan cavab alınmışdır ki, “Əmiriyyə” 

çapı kitabın  əlyazmalarından bir hərf belə  fərqlənmir.  İkinci nəşri “Əs-

Səadət” mətbəəsi tərəfindən hazırlanmış  və çap olunmuşdur. Sonuncu nəşr 

Qahirədə “Sabih” mətbəəsi tərəfindən həyata keçirilmişdir. 


Əs-suyutinin “əl-muzhir” əsərində qrammatik cinsin bəzi morfoloji və qrammatik xüsusiyyətlərinə dair 

85 


Əsərin yeni nəşri zamanı hər üç çap nümunələrinə müraciət olunmuş və 

aydın olmuşdur ki, onlar təhrif və anlaşılmaz sözlərlə doludur. Bu baxımdan 

da  əsərin hazırki nəşrinə ehtiyac duyulmuşdur.  Əsəri yeni nəşrə hazırlayan 

müəlliflər qeyd edirlər ki, kitab dilə  həsr olunmuşdur. Kitabda dəlil olaraq 

gətirilmiş əsl qaynaqlarla və dilçilik lüğətlərilə tanış olduqdan sonra kitabda 

təhrif olunan və onlardan faydalanmağa mane olan yüzlərlə  səhvi təshih 

etmişlər.

1

 



Dilçilik tarixinə nəzər salarkən görürük ki, müxtəlif xalqların dillərində 

bu dilləri oxşar etnik qruplarda birləşdirən eynicinsli qrammatik 

kateqoriyalara ( hal, kəmiyyət, mənsubiyyət, cins, şəxs, şəkil və s.) xas olan 

morfoloji, leksik-qrammatik və leksik-semantik cəhətlərin müxtəlifliyi 

həmin dillərin özləri kimi müxtəlif formalarda təzahür edir. Elə cins 

kateqoriyasını götürək. Heç şübhə yoxdur ki, bu kateqoriya ümumi bir 

qrammatik kateqoriya olmaqla yanaşı ilk növbədə obyektiv gerçəklikdən, 

yəni bütün yaradılmışların, heyvan və bitki aləminin erkən və dişilərə 

bölünməsinin labüdlüyündən irəli gəlmişdir. 

Kainatın kitabı adlandırılan müqəddəs Qurani-Kərimdə belə deyilmişdir: 

نإ

اريصب اعيمس هانلعجف هيلتبن جاشمأ ةفطن نم ناسنلإا انقلخ ا



ً

ً

 



(Qarışıq nütfədən yaratmışıq insanı  və imtahana çəkmək üçün eşidən 

qulaqlar, görən gözlər vermişik ona)

2



Yaxud başqa bir ayəti-kərimə nəzər salaq : 



دحاو سفن نم مكقلخ يذلا مكبر اوقتا سانلا اھيأ اي

ّ

 لااجر امھنم ثبو اھجوز اھنم قلخو ة



ً

ّ

ابيقر اميلع ناك ﷲ نإ ماحرلأاو هب نولءاست يذلا ﷲ اوقتاو ءاسنو اريثك



ً

ً

ً



ّ

ً

 



(Ey insanlar! Sizi tək bir şəxsdən (Adəmdən) xəlq edən, ondan zövcəsini 

(Həvvanı) yaradan və onlardan da bir çox kişi və qadınlar yaradan Rəbb-

inizdən qorxun! (Adı ilə) bir-birinizdən (cürbəcür  şeylər) istədiyiniz 

Allahdan, həmçinin qohumluq əlaqələrini kəsməkdən həzər edin! Şübhəsiz 

ki, Allah sizin üzərinizdə gözətçidir)

3

.



 

نودلاخ اھيف مھو ةرھطم جاوزأ اھيف مھلو

 

(Pak olan zövcələr gözləyir onları və onlar orada əbədilik qalarlar)



4

                                                 



1

 

للاج نمحرلا دبع ةملاعلا



 ص ،ةرھاقلا ،اھعاونأو ةغللا مولع يف رھزملا ،يطويسلا نيدلا 

5

.



 

2

 Qurani-Kərim, əl-Bəqərə surəsi, 25-ci ayə 



3

 Qurani-Kərim, ən-Nisa surəsi, 1-ci ayə 

4

 Qurani-Kərim, əl-İnsən surəsi, 2-ci ayə 



 Süsən MEHRƏLİYEVA 

86 


Yaxud da: 

ىثنلأاو ركذلا قلخ امو

 

(And olsun erkəyi, dişini yaradana)



5

 

Bu təbiilik  əsasında yaranmasına baxmayaraq cins kateqoriyasının 



özünəməxsus cəhətləri də çoxdur. Məsələn, rus dilində sözlərin üç cinsə: 

kişi, qadın və orta cinsə bölünməsi, ana dilimiz Azərbaycan dilində bu 

kateqoriyanın leksik-qrammatik, qismən də morfoloji-qrammatik xüsusiyyət 

daşıması  və sairə bu kimi xüsusiyyətlər olduqca maraqlıdır və  tədqiqat 

obyekti olaraq qalmaqdadır. 

Ərəb dilinə  gəlincə, onu cins kateqoriyasının bəlkə  də dünya dilləri 

içərisində  ən zəngin və eyni zamanda ən mürəkkəb bir kateqoriya olması 

baxımından səciyyəvi sayılan dillərdən hesab etmək olar. Halbuki, hətta 

dillərinin qeyri-bərabər inkişafı bu kateqoriyanın ana dilimizdə inkişaf 

etməsinə təsir göstərməmişdir. 

Afrika-Asiya dilləri ailəsinə  mənsub olan sami dilləri bir neçə qollara 

bölünməsinə baxmayaraq, onları qohum dillər ailəsinə daxil edən mühüm 

cəhətlərdən biri də bu dillərdə ümumi kateqoriyalardan hesab edilən cins 

kateqoriyasının, xüsusən qadın cinsinin morfoloji əlamətlərinin eyni 

olmasıdır. 1998-ci ildə Qahirədə  nəşr olunmuş “Dilçiliyə giriş” kitabında 

doktor Mahmud Fəhmi Hicazi qeyd edir ki, sami dillər avro-asiya dillərinə 

aiddir, qədim, orta və yeni dünya tarixində ən böyük dil ailələrindən ibarət 

vahid bir dil qrupunu təşkil edir. Amerika dilçisi Qerinberq də bu dillərə belə 

təqdimat verir və qeyd edir ki, bu dillərin oxşar cəhətlərindən biri  -nin qadın 

cinsinin əlaməti hesab edilməsidir. 

Yuxarıda adını çəkdiyimiz müəllifdən daha bir fikri qeyd edək ki, Asiya-

Afrika dillərinə  gəlincə , sözlər bir sıra meyarlara görə  təsnif olunur, 

onlardan  ən mühümü kişi və qadın cinsi, yəni qrammatik cinsdir. Bütün 

Asiya-Afrika dillərində “tə” samiti qadın və kişi cinsini fərqləndirmək üçün 

işlədilir. Buna görə bu dillər həm morfoloji baxımdan, həm də qadın cinsinə 

dəlalət edən səslərin ortaq olması baxımından oxşardır. 

Bu oxşarlığı  İ.M.Dyakonovun “Языки  древней  передней  Азии” 

əsərində qeyd etdiyi mülahizələrdən də görürük. Müəllif deyir ki, “dünya 

mədəniyyətinin ilkin dillərindən olan qədim ön Asiyada yaşayan xalqların 

                                                 

5

 Qurani-Kərim, əl-Leyl surəsi, 4-cü ayə 



Əs-suyutinin “əl-muzhir” əsərində qrammatik cinsin bəzi morfoloji və qrammatik xüsusiyyətlərinə dair 

87 


dilləri xüsusi maraq yaradır və bu dillərin təsnifatı əsasən morfoloji təsnifata 

əsaslanır”

6



Müəllif daha sonra qeyd edir ki, digər bir prinsip stadial prinsipdir ki, 



digər qrammatik kateqoriyaların oxşar olub-olmamalarına görə araşdırılır. 

Geneloji təsnifat isə əsas dil, ya da ona oxşar dillərin tədqiqi deməkdir”

7



Sami dillərin tədqiqində alman dilçilik məktəbinin də xüsusi rolu vardır. 



“Alman dilçilik məktəbi” adlanan bu dilçilik məktəbinin  ən görkəmli 

nümayəndələrindən N.Osthoff, A.Leskin, K.Bruqmann, K.Brokkelman, 

Nöldeke kimi “Yanq qrammatiklər”in (Gənc qrammatiklərin) xidmətləri 

əvəzsizdir. 

Ərəb dilində cins kateqoriyasının bütün morfoloji-qrammatik və leksik-

qrammatik xüsusiyyətlərinin elmi-nəzəri tədqiqi bir yana qalsın, onun bütün 

formalarının müəyyən bir dil materialı  əsasında tədqiqi məhz Əs-Suyutinin 

“əl-Muzhir”  əsərində daha geniş  və daha mükəmməl  şəkildə XV əsrdə 

işlədilmiş leksik vahidlərə istinad olunaraq verilmişdir. 

Həmin  əsərdə  cəm olunmuş  və ayrı-ayrı  fəsillərə bölünmüş cins 

barəsində yazılanlara nəzər salaq. 

Mövzudan uzaq düşsəm də, cins kateqoriyasının morfoloji əlamətləri 

olmadığı halda, təbii cinsdən irəli gələn bir çox leksik vahidlərin (ata-ana, 

bacı-qardaş, oğlan-qız, qul-kəniz və s.) mövcudluğunu, eyni zamanda erkək 

və dişi sözlərinin istifadəsi ilə  əksini tapan məhdud xarakterli bu 

kateqoriyanın dilimizdə varlığını inkar etmək olmaz. 

Dilçi alimlərin tədqiqatlarından irəli gələn bir cəhət də burada 

inkaredilməz ifadəsini tapır ki, qrammatik formalı kateqoriyalardan başqa 

isimlərdə morfoloji forması olmayan formalar da mövcuddur. Belə 

kateqoriya heç bir əlavə formaya ehtiyac duymur. 

Fikrimizi qısaca olaraq belə yekunlaşdırırıq ki, qrammatik forma 

əsasında özünü göstərən ismə  məxsus bir kateqoriya olan cins 

kateqpriyasında isimlərin kişi və ya qadın cinsinə aid olması öz əksini tapır. 

Bütün dünya dillərində  təbii olaraq sözlərin cins bildirməsi mövcuddur. 

Məsələn, Azərbaycan dilində ana, bacı, xala, qız, nən, gəlin baldız və sairə 

                                                 

6

  И.М.Дьяконов  «Языки  древней  передней  Азии»,  Издательство  «Наука», 



Главное редакция восточной литературы, Москва, 1967, стр.29. 

7

 Yenə orada 



 Süsən MEHRƏLİYEVA 

88 


kimi sözlər heç bir qrammatik forma  qəbul etmədən ancaq qadın cinsini, 

baba, ata, qardaş,  əmi, dayı, oğlan, dədə, qayın, kürəkən, bacanaq və sairə 

sözlər isə ancaq kişi cinsini bildirir. Lakin Azərbaycan dilində xüsusi cins 

kateqoriyası mövcud deyildir. Çünki cins bildirmək üçün xüsusi qrammatik 

forma yoxdur (Çin-Tibet, türk, fin-uqor və  Cənub-Şərqi Asiya dillərində 

olduğu kimi). Cins kateqoriyası  əsasən hind-Avropa, sami, Afrika, dravid 

dillərində özünü göstərir. 

Məlumdur ki, söz yaradıcılığında əsasən dörd  üsuldan : sintetik, analitik, 

kökdəki səsin dəyişməsi və suppletiv üsuldan istifadə olunur. Dilimizdə cins 

kateqpriyasının ifadəsində sonuncu, yəni suppletiv üsuldan istifadə olunur. 

Bu o deməkdir ki, kişi cinsini bildirmək üçün bir kökdən, qadın cinsini 

bildirmək üçün isə başqa kökdən olan söz işlədilir. Məsələn, ana-ata, kişi-

qadın, oğlan-qız, qardaş-bacı,  əmi-bibi, dayı-xala, kürəkən-gəlin, qaynana-

qaynata, bacanaq-baldız və sairə. 

Lakin bu üsul qeyri-məhsuldardır. Çünki dilimizdə elə sözlər vardır ki, 

sözün ifadə etdiyi varlığın hansı cinsə aid olması üçün köməkçi sözlərdən 

istifadə edirik. Məsələn, əmi oğlu-əmi qızı, xala oğlu-xala qızı, erkək ördək-

dişi ördək, erkək qoyun-dişi qoyun. Bir sıra sözlərdə (dayı  nəvəsi,  əmi 

nəvəsi, bibi nəvəsi və sair) bu üsuldan istifadə etmək qeyri-mümkündür. 

Yeri gəlmişkən onu qeyd edək ki, sözün şəkilçi vasitəsilə düzəldilən 

formasına sintetik, köməkçi söz vasitəsilə düzələn formasına isə analitik 

forma deyilir. Buradan aydın olur ki, dilimizdə cins kateqoriyası analitik və 

suplletiv üsullarla düzəlir və  əksər hallarda qeyri-məhsuldar olduğu üçün 

dilimizdə cins kateqoriyasının səciyyəvi olmasına  əsas yaranmır. Odur ki, 

morfoloji baxımdan cins kateqoriyasının sabitləşmədiyi dillərdə, o cümlədən 

türk dillərində bu kateqoriyanın xüsusiyyətlərindən bəhs edərkən  “isimlərdə 

cins mənası” termini ilə kifayətlənmək olar və bu da, məlumdur ki, təbii 

cinsdən irəli gələn, yalnız canlı varlıqları ifadə edən isim və isimləşmiş 

sözləri əhatə edir. 

Bir çox dünya dillərində, o cümlədən Azərbaycan dilində, müasir ingilis 

dilində ismin cinsini göstərə biləcək xüsusi morfoloji forma, spesifik şəkilçi 

mövcud deyildir. Burada ingilis dilinin qrammatik xüsusiyyətlərinə müraciət 

etməkdə  məqsədimiz mövzuya daha geniş  şəkildə aydınlıq gətirmək 

səciyyəsini daşıyır və bu məqsədlə alimlərin  əsərlərinə, o cümlədən 

O.Musayevin 1996-cı ildə “Maarif” nəşriyyatı tərəfindən buraxılmış “İngilis 


Əs-suyutinin “əl-muzhir” əsərində qrammatik cinsin bəzi morfoloji və qrammatik xüsusiyyətlərinə dair 

89 


dilinin qrammatikası” kitabına və digər  əsərlərə müraciət etmişik.  İngilis 

dilində ənənəvi olaraq isimləri cinsə bölürlər: kişi cinsi (masculine Gender), 

qadın cinsi (Teminin Gender), orta cins (Hender Gender). Orta cins (Hender 

Gender) ingilis dilində isimlərin cinsə görə quruplara ayrılması üçün  əsas 

meyar olaraq onların leksik mənasını  əsas götürür. Mənaca kişi cinsi 

bildirənlər a man, a boy, a brother, a father, daddy və sairə kişi cinsinə, 

mənaca qadın cinsi bildirənlər, məsələn, a woman, a gril, a mother, a 

daughter, an auut, qranny və sairə isə qadın cinsinə, cansız varlıqları bildirən 

isimlər, məsələn, a table, a bag, a map, a car, a cap və sair orta cinsə aid 

edilir. 


Ölkə adları da bir qayda olaraq qadın cinsinə aid olunur. Ərazi məna-

sında işləndikdə orta cinsə aid olunur. Mücərrəd isimlər  şəxsləndirilərkən, 

məsələn, dəhşət, güc və s. bildirənlər ( kar, anger, flear, hate, death və s), kişi 

cinsinə, zəriflik, gözəllik bildirən sözlər ( məsələn, beauty, spring, friend, 

ship, kindness, nature və s) qadın cinsinə aid olunur

8



Yuxarıda qeyd etdiyimiz və cins kateqoriyasına xas olan səciyyəvi 

morfoloji- qrammatik xüsusiyyətlərə  nəzər salarkən gördük ki, ingilis dili 

Azərbaycan dili kimi dilin morfoloji-qrammatik mənzərəsini səciyyələndirən 

başlıca xüsusiyyətlərindən biri olan sintetik forma baxımından kasıbdır. 

Qrammatik cinsin ifadə formalarından biri də “konversiya” üsuludur ki, 

məsələn, kişi cinsini ifadə edərkən sözün kökü dəyişməz olaraq qalır, qadın 

cinsi isə müvafiq şəkilçi qəbul edir və ayrı-ayrılıqda hər iki söz ayrı-ayrı 

cinsləri ifadə etmiş olur. Ərəb dilində sifət mənşəli  sözlərin qadın cinsinin 

morfoloji  əlaməti olan “ tə  mərbutə” vasitəsilə  məhz belə “konversiya”ya 

uğramasının şahidi oluruq; məsələn: kişi kəndli – 

حلاف

 , qadın kəndli – 



ةحلاف

 ; 


kişi mühəndis – 

سدنھم


 , qadın mühəndis – 

ةسدنھم


 ; bacarıqlı (müz) – 

يكذ


 , 

bacarıqlı (müən) – 

ةيكذ

 və s. 


Qurani-Kərimdən örnək gətirək : 

ميكح زيزع ﷲو ﷲ نم لااكن ابسك امب ءازج امھيديأ اوعطقاف ةقراسلاو قراسلاو

ً

ً

 



(Oğru kişi və  oğru qadının gördükləri işin  əvəzi kimi Allahdan cəza 

olaraq (sağ) əllərini kəsin. Allah yenilməz qüvvət, hikmət sahibidir)

9

 

                                                 



8

 Oruc Musayev “İngilis dilinin qrammatikası”, “Maarif” nəşriyyatı, Bakı-1996, 

səh:38-40 

9

 Qurani-Kərim, əl-Məidə surəsi, 38-ci ayə. 



 Süsən MEHRƏLİYEVA 

90 


Bu xüsusiyyət bir çox hind-Avropa dillərinə xasdır (rus dilində olduğu 

kimi: student-studentka, supruq-supruqa, poet-potessa, baron-baronessa, 

korol-koroleva və s.) 

Bu metod ana dilimizə    müəllim-müəllimə, katib-katibə, müdir-müdirə 

kimi sözlərdə olduğu kimi, ingilis dilində- ess qadın cinsini bildirən yeganə 

şəkilçinin istifadəsilə yaranan isimlərə aiddir. 

Ərəb dilinə  gəlincə bu dildə cins kateqoriyasının digər dillərdən fərqli 

olaraq daha zəngin və əhatəli olması barədə fikrimizi açıqlamaq üçün qısaca 

da olsa, bu dildə mövcud olan qrammatik cinsin bəzi xüsusiyyətlərinə nəzər 

salaq. Təkcə ərəb dilli qaynaqlarla kifayətlənməyib, rus, azərbaycan, türk və 

sairə dillərdə bu mövzuya həsr olunmuş fikir və mülahizələrə istinad edərkən 

görərik ki, ərəb dilində yalnız iki cins – kişi və qadın cinsləri mövcuddur. 

B.M.Qrande  əsərlərindən birində  hər iki cinsə aid edilən söz qruplarını 

nəzərdən keçirərkən belə bir fikir ortaya çıxır ki, onlar ad qruplu sözlərin 

qrammatik siniflərə bölünməsindən irəli gəlmişdir və bu qrammatik 

kateqoriyanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bir sıra dillərdə olduğu kimi ərəb 

dilində də bütün isimlər iki böyük cinsə bölünür”

10



Digər bir əsərində ad qruplu sözlərin qrammatik cinsi barəsində belə deyir 

ki, “kişi cinsinin müəyyən morfoloji əlaməti yoxdur və isimlərin  əksəriyyəti 

kişi cinsinə aid edilir. Qadın cinsini bildirən sonluqla 

ة

 , 



ءا  ـــَ

 , 


ى  ـــَ

 (yəni 


təmərbutə, əlif məmdudə və əlif maqsura) hesab olunur. Ölkə adları, bədənin 

cüt üzvləri, dişi heyvanlar, ölkə,  şəhər, külək adları, ayrı-ayrı sözlər qadın 

cinsindədir. Bəzi isimlər həm kişi, həm də qadın cinsinə aid olunur. Ümumi 

məfhum bildirən sözlər, bəzi sifətlər hər iki cins üçün eynidir”

11

 

B.M.Qrande adı  çəkilmiş  əsərində  ərəb  ədəbi dilinə  həsr olunmuş 



qaynaqlara  əsaslanan müddəalardan kənara çıxmayaraq belə bir nəticəyə 

gəlir ki, kişi və qadın cinsində  işlənən sözlər  əksər hallarda morfoloji 

əlamətlərlə özünü göstərir, xüsusilə  də qadın cinsinin səciyyəvi morfoloji 

əlamətləti vardır. Digər dillərdən alınma sözlər və oxşar şəkilçilər qadın cinsi 

hesab olunur. Bununla belə bu dildə cins kateqoriyasının mükəmməl 

                                                 

10

  Б.М.Гранде  «Курс  арабской  грамматики  в  сравнительно-историческом  ос-



вещении», Издательство Восточний литературы, Москва,1963,стр.:108-116. 

11

 Б.М.Гранде «Введение в сравнительное изучение семитских языков», Изда-



тельство  «Наука»,  Главная  редакция  восточной  литературы,  Москва, 1972, 

стр.:387. 



Əs-suyutinin “əl-muzhir” əsərində qrammatik cinsin bəzi morfoloji və qrammatik xüsusiyyətlərinə dair 

91 


qrammatik qanunauyğunluğa tabe olmasına baxmayaraq, morfoloji baxımın-

dan qadın və kişi cinsinə müvafiq gəlməyən, lakin leksik mənasına görə 

erkək və dişilərə ayrılan, bəzən də cansız varlıqların istər kişi, istərsə  də 

qadın cinsində  işlənməsi bu dildə cins kateqoriyasının ifadə üsullarının 

ikidən artıq olmasına dəlalət edir. Buna aşağıdakı nümunələr dəlalət edir. 

Qohumluq  əlaqəsi bildirən, yaxud ev heyvanları  və  bəzi vəhşi 

heyvanların bildirən sözlər hər iki cins üçün ayrı-ayrı leksik vahidlərdən 

ibarət olur: 

رامح

 – erkək eşşək, 



ناتأ

 – dişi eşşək, 

لحف

 – erkək dayça, 



سرف

 – 


dişi at (yabı), 

لمج


 – nər, 

ةقان


 – maya, 

دسأ


 – erkək şir, 

ةؤبل


 – dişi şir, 

دبع


 – kölə 

kişi, 


ةمأ

 – kölə qadın və s. 

Digər qruplara aid sözlərin təsnifatının  ərəb dilli qaynaqlarda eynilə 

şahidi oluruq. 

“Əl-Müzhir”də olan lüğətlərin bəziləri ya itirilmiş, ya da çap 

olunmamışdır. Onun bir çox sözləri az işləndiyinə görə şərhə ehtiyac duyur. 

Əsəri yeni nəşrə hazırlayan müəlliflər yazırlar ki, dil və  ədəbiyyat 

kitablarının  ən məşhurlarına (

بدلأا  ةغللا  بتك  تاھمأ

 ) müraciət etdik ki, 

bunlardan Suyuti istifadə etmişdi, II cildin axırında onların siyahısı 

verilmişdir. 

Daha sonra əlavə edirlər ki, izahlarını verə bilmədiyimiz sözlər isə azdır, 

bunları  səhifələrin ( 

تاحفصلا  ليذ

 ) aşağısında vermişik. Kitabı  səhifələmiş, 

münasib başlıqlar vermiş, hər bir fəslin hissələrinə fihristlər tərrib etmişik. 

Ədəbi dilimiz üçün vacib olan bu izahlı lüğət toplusunu təqdim edərkən 

Allah-taaladan diləyimiz budur ki, səhflərimizdən keçsin və bizi düzlüyə 

uyğun görsün. 

Cinsə dair müxtəlif növ məlumatlar 

نوعبرلأا  عونلا

 adlanan fəsildə 

verilmişdir. 

رئاظنلاو هابشلأا ةفرعم

 adlanır. Birada dilin azişlənən sözləri 

 رداون

وشو ةغللا



اھدرا

 toplanmışdır : ibn Xaləveyhinin 

ةغللا يف سيل باتك

 adlandırdığı 

üç cilddən ibarət əsərindən verilir. 

ةغللا يف سيل

 sözü 

اذك لاإ اذك



 deməkdir. 

Əsərin özünəməxsus cəhətlərindən biri izahlı lüğətdə verilmiş sözlərin 

müəyyənlənlik artikli ilə  işlənməsidir ki, bu da sözlərin sonluqlarının 

dəqiqləşdirilməsində çətinlik yaradır. 

Müzəkkər və müənnəs isimlər haqqında bölümlər 204-cü səhifədə qadın 

cinsinin morfoloji əlamətlərindən biri olan “ tə  mərbutə”  şəkilçisini qəbul 

etmiş müzəkkər isimlər haqqındakı 

ام  ركذ


ركذملا  تافص  نم  ءاھلاب  ءاج 

 adı 


 Süsən MEHRƏLİYEVA 

92 


altında toplanmış lüğət vahidlərində özünü göstərir.  Əs-Suyuti burada 

Sə’ləbin “Fəsih” kitabına əsaslanaraq göstərir: 

 مھنأكف هوحدم اذإ كلذو ةبازعمو ،ةبارطمو ،ةماذحمو ،ةباسنو ،رعشلل ةيوار لجر لوقت

ّ

ةيھاد هب اودارأ



 .

ذ اذإ كلذكو

 اولاقف هومّ

 :

 ،ةريثك فورح يف ةباخسو ،ةقاقفو ةباجلھو ،ةناحل



ّ

ّ

ةميھب هب اودارإ مھنأك



.

 

Əl-Farabi “Divanul-ədəb” əsərində Sə’ləbin kişi cinsində sadaladığı sifət 



modellərini belə açıqlayır: 

ةباسن  لجر

ّ

  (raculun nəssəbətun) – nəsəb sahəsi 



üzrə alim; 

ةملاع  لجر

ّ

  (raculun ‘alləmətun) – çox bilən, 



ةنرع

َ ْ ِ


  – pisliyə 

dözməyən; 

ةبويھ

ّ

  (heyyubətun) – 



ٌبيھم

ﱢ َ ُ


 “qorxunc” mənasında; 

ةيغاط


 

(tağiyətun) – tiran, despot; 

ةيوار

 (raviyətun) – şeir söyləyən. 



Sə’ləbin topladığı sifətlərin mənaları isə belədir: 

ةماذحم


 (mihzəmətun) – bu sözü Əl-Həravi “Şərhul-Fəsih”də “işləri sürətlə 

dayandıran” kimi açıqlayır; 

ةبارطم

  (mitrabətun) – çıx oxuyan; 



ةبازعم

 

(mibzəbətun) – dəvəsini otararkən onları özündən uzaqlaşdıran; – bu sözlər 



tərif mənasında işlədilir. 

ةناحل


  (ləhhanətun) – sözündə  xəta edən; 

ةباجلھ


 

(hilcəbətun) – axmaq, 

ةقاقف

  (faqqaqatun) və  (səxxəbətun) – çox danışan 



axmaq və  qışqıran sifətləri isə  məzəmmət mənasından çox “heyvan” 

mənasında işlədilir. 

Əbu Zeyd 

رداونلا


 (“Azişlənən sözlər”)  əsərində göstərir ki, 

  ةبايع  لجر

ّ

ةقاقوو


ّ

 ifadələrində təyinlər “tə mərbutə” qəbul edir və mübaliğə bildirir. 

İbn Düreydin “Əl Cəmhərə”  əsərindən 

ةبوﱡيھو  ةبايھ  لجر

َ

ّ

 kimi ifadələrlə 



“çox töhfəli, çox hədiyyəli” mənasını  nəzərdə tutur. Sonra 

ةلفق  مھرد

 , yəni 

نزاو مھرد

 ifadəsini misal gətirərək göstərir ki, dildə 

لفق مھرد


 variantına rast 

gəlinmir. Sə’ləb  Əbul-Abbasi “Fəsih”  əsərində  həm müzəkkər, həm də 

müənnəs isimlərin sifətlərinin 

ة

 ilə işlədilməsinə işarə edərək göstərir: 



 لجر

ةعبر


 –  ortaboylu kişi, 

ةعبر ةأرما

 – ortaboylu qadın; 

لولم لجر


 – yorucu kişi, 

ةلولم ةأرما

 – yorucu qadın, 

ةقورف لجر

 – hər şeydən qorxan kişi, 

ةقورف ةأرما

 – 

hər şeydən qorxan qadın, 



ةرورص لجر

 – həccə getməyən kişi, 

ةرورص ةأرما

 – 


həccə getməyən qadın və s. 

Buraya 


ةنونم

 – çox razılıq edən, 

ةزمل ةزمح

 – adamları lağa qoyan sifətləri 

də daxil edir. 

əl-Mübərrəd “Əl-Kamil”  əsərində bu sifətlərin “tə  mərbutə”-siz 

işlənməsini də mümkün hesab edir. Əs-Suyuti İbn Dureydin “Əl-Cəmhərə” 

əsərindən örnək olaraq 

رصعمو  دھانو  بعاك  ةيراج

 ifadəsini işlədir və bu 

başlıqda qadın cinsinin təbii  əlamətlərindən olan əlamət və keyfiyyətlərin 


Əs-suyutinin “əl-muzhir” əsərində qrammatik cinsin bəzi morfoloji və qrammatik xüsusiyyətlərinə dair 

93 


bəhsi gəlir ki, belə sözlər qadın cinsinin morfoloji əlamətini qəbul etmədən 

müənnəsdə hesab olunur. Buraya 

بعاك

 - iri döşlü, 



دھان

 - gənc, 

رصعم

 - 


yetişmiş ( əvvəlcə döşləri yumaq kimi əmələ gəlir, sonra yetişir və bundan 

sonra böyüyür) sözlərini, 

كراع

 , 


ثماط

 , 


سراد

 , 


ضئاح

 ismi failləri 

ةيراج

 

sözünün həmcins təyinləri kimi işlədir. 



دعاق ةأرما

 (ana halından kəsilmiş  və 

daha doğmağa qadir olmayan qadın), 

ليغم  ةأرما

 (hamilə ola-ola uşağını 

əmizdirən qadın), 

طقسم ةأرما

ُ

 (yarımçıq uşaq doğan), 



بلسم ةأرما

 (uşağı ölmüş 

qadın), 

ثنؤم ةأرما

 və 

ركذم ةأرما



 isə 

راكذم


 və 

ثانئم


 sifətlərinə uyğun “həmişə 

oğlan və həmişə qız doğan” mənasında işlənir. 

بيغم

 və ya 


بيغم

 sifəti isə “əri 

olmayan qadın” haqqında deyilir və bu sifət “tə mərbutə” ilə də işlənir. 

دھاش


 

sifəti “əri şəhid olmuş”, 

تلاقم

 “uşağı qalmayan”, 



لكاث

 “uşağını itirmiş”, 

لباھ

 

və 



هلاع

 sifətləri lüğətdə 

ةشايط

ﱠ َ


 – “yüngül xasiyyət”, 

نيتق


 , yəni 

 ةليلق ،معطلا ةليلق

ءردلا

 və ya “az yeyən”, 



عماج

 – bətnində uşaq gəzdirən, 

رھاس

 , 


رساح

 , 


عضاو

 ( 


اھرامخ  تعضو

 ) mənasında, 

سفنع

ِ ِْ


 sözü 

ةيذب


 “söyüşkən” sinonimi, 

سفند


ِ ِْ

 sözü 


ءانعر

 – “gicbəsər” sözünün sinonimi, 

شحم

ّ

 “uşağı qarnında ölmüş” 



mənalarında işlədilir. Sonuncu məna dəvə  və at barəsində  də  işlədilir. 

Buraya 


ميتم

 “həmlini yerə qoymaq vaxtı çatmış” sifəti də daxildir. Sonuncu 

sifət dişi dəvəyə də aid edilir. 

İnsanlara, o cümlədən qadınlara xas olan təbii cinsin əlamətini bildirən 

sifətlər kimi dişi heyvanlara da aid olan ayrıca vahidlər mövcuddur. Əsərdə 

bu barədə aşağıdakılar verilir: Marala xas olan sifətlər: 

 اھعمو ندشمو لفطم ةيبط

نداش


 – buynuzları çıxmış. “Sürüdən geri qalan” mənasında: 

 ،لزاغو ،لزغمو

لوذحو ،لذاحو

 . 


Qoyuna xas olan əlamət və keyfiyyətləri bildirən sifətlər: 

فراص  ةاش

 – 

erkək axtaran qoyun, 



رثان ةاش

 – öskürərkən və ya asqırarkən burnundan selik 

axan, 

نجاد


 – və ya 

نجار


 – evə öyrənmiş, 

ناح


ٍ

 – erkəyə can atan, 

برقمُ

 – 


doğulmaq ərəfəsində olan, 

مئتم


ٌ َ ْ ُ

 – əkiz doğmuş. 

Dişi dəvələrə xas sifətlər: 

مھيعو لھيع ةقان

 – sürətli ( 

ةعيرس


 ); 

ثلاد


 , yəni 

ريسلا ىلع ةئيرج

 , 

باجرھ


 , yəni 

ةفيفح


 , 

نومأَُ


 , yəni 

ةبلص


 və s. 

Bu sifətlərin sayı 43-ə çatır. 

Daha sonra atlara xas 

ضكرمُ


 – qarnında balası olan, 

دوديق


ٌ ُ ْ َ

 – uzun, 

تيمك

ٌ ْ َ ُ


 – 

qırmızı  rənglə qarışıq, 

دعلج

ٌ َ َْ


 – dözümlü (bu sifət dişi dəvə barəsində  də 

deyilir). Bundan sonra vəhşi eşşəklərə xas olan 

عملم ناتأ

 ifadəsini verir. Bu 

sifəti  İbn Düreyd “Əl-Cəmhərə”  əsərində qeyd etmişdir. Bu qəbildən olan 

çox sözlər vardır. “Əl-qarib  əl-musannəf”  əsərində qadınlara xas olan 



 Süsən MEHRƏLİYEVA 

94 


əlamətlər barəsində yazır: 

فلسم  ةأرما

ُ

 – yaşı 45 və ondan çox olan qadın; 



لطيع

َ ْ َ


 , yəni 

قنعلا ةليوط

 – uzun boğaz və s. 

Azərbaycan  şərqşünaslarından akad. V.M.Məmmədəliyev bir vaxtlar 

yazmış olduğu “Kufə qrammatika məktəbi” adlı  əsərində toxunduğumuz 

mövzudan, ötəri də olsa, bəhs edərkən göstərmişdir ki, “kufəlilər belə hesab 

edirlər ki, ismi-fail vəznində işlədilən taliq , tamiş , hacid , hamil kimi sözlər 

yalnız qadın cinsinə aid olduqları üçün onların sonundakı “tə  mərbutə” 

düşmüşdür”.

12

 



Müəllif daha sonra qeyd edir ki, “bəsrəlilərin fikrincə, bu sözlər təbii 

aidiyyat bildirdikləri üçün sözdüzəltmə baxımından belə oxşadılmamış, ona 

tabe edilməmişdir”.

13

 



Həqiqətən də qadın cinsinin əlaməti müzəkkər və müənnəs sözləri bir-

birindən ayırmaq, fərqləndirmək üçün işlədilirsə, buna ehtiyac 

duyulmadıqda, “tə  mərbutə”dən istifadə olunmasına heç bir lüzum 

duyulmur. 

Daha sonra “Əl- qarib əl-musannəf”də  dəvələrə xas olan 11 sifət 

verilmişdir ki, bunlar əsasən 

لاعفم

 , 


لوعف

  və ismi-fail vəznlərində 

işlədilmişdir. 

əl-Əsməi bu qəbil sözlərə daha 35 yeni sifət  əlavə edir. 12 sifət isə 

dəvənin zahiri görkəmi və fiziki xüsusiyyətləri ilə, 20 sifət qidalanma 

xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır. 

“Əl-qarib  əl-musannəf”də qoyuna xas 15, vəhşi eşşəklərə xas digər bir 

sifət verilir. 

Bu ifadələr əsərin 212-214-cü səhifələrində cəm olunmuşdur. 

Həmin səhifədə  əl-Fərabinin “Divan əl-ədəb”  əsərində topladığı 

qadınlara aid “cəmai” sifətlər, eləcə də dişi dəvə, dəvəquşu və dəvənin bəzi 

üzvləri ilə bağlı keyfiyyət bildirən sifət modelləri verilmişdir. Belə sifətlərin 

sayı 32-yəçatır. 

Sonra “Əs-Sihah”dan olan omonim mənalı 

زارج ةقان

 və ya 


زورج ةقان

 “çox 


otlayan dişi dəvə” və 

زراج  ةأرما

 ifadəsi 

رقاع  ةأرما

 – qısır qadın mənasında 

işlədilir. 

                                                 

12

 V.M.Məmmədəliyev, Kufə qrammatika məktəbi, Bakı – 1988, səh. 99. 



13

 Yenə orada. 



Əs-suyutinin “əl-muzhir” əsərində qrammatik cinsin bəzi morfoloji və qrammatik xüsusiyyətlərinə dair 

95 


Bu bəhsin yekunu olaraq, Əs-Suyuti öz əsərində İbn Sikkitin “Əl-İshah”, 

Ət-Təbrizinin “Təhzibul-ədəb” və  İbn Quteybənin “Ədəbul-kətib” adlı 

əsərlərindən çıxış edərək belə deyir: 

ليعف


 modelli sifət qadın cinsinin təyini 

kimi tə  mərbutə  qəbul etmir. Məsələn: 

بيضخ  فك

 – rəng qoyulmuş ovuc, 

ليسغ ةفحلم

 – yuyulmuş örtük (bəzən təyinlənən iştirak etmədikdə belə sifətlər 

isimləşir və  tə  mərbutə  qəbul edir. Məs: 

ةحيطنلا


 , 

ةحيبذلا


 – kəsilmiş heyvan, 

ةسيرفلا


 – ov, 

عبسلا ةليكأ

 – şir yemi və s.) 

Daha sonra istisnalar verilir: 

قيرخ حير

 , yəni 


ةبايھ ، ةديدش ، ةدراب

 – şiddətli 

soyuq külək, 

سيدس  ةقان

 – 8 aylığa girmiş dişi dəvə, 

فيصخ  ةبيھ

 – yəni iki 

rəngli (biri mis rəngli). 

ليعف

 modelli təyin əgər 



لعاف

 mənasındadırsa, yəni substantivləşərək başqa 

bir təyin qəbul etmirsə, onda 

ة

 ilə işlədilir. Məs.: 



ةفيرش ، ةميحر ، ةميرك

 . 


لوعف

 modeli təyinlənənlə işlənərsə, 

ة

 qəbul etmir; məs: 



 ةأرما ، روكش ةأرما

روبص


 və s. 

رودغ ، روفع ، دونك ، روفك

 buraya daxildir. Bəzi hallarda 

ﷲ ةودع يھ

 

deyilir. Sibəveyhi demişdir: 



هتقيدصب ةودع اوھبش

 . 


ليعفم

 modelində  bəzən istisna olaraq 

ةنيكسم  ةأرما

 , yəni 


ةريقف

  mənasında 

işlədilir. 

لاعفم


 vəznli sifətlər bəzən 

لعفم


 kimi də hər iki cins üçün eyni qalır. 

Təbii cinsdən irəli gələn 

لعاف

 modelli sifətlər ( 



ثماط  ،  قلاط

  və s.) feil 

mənasında işlənərkən 

ة

 qəbul edir; məs; 



ةقلاط ، ةلماح

 və s. 


لعف◌م

ُ ُ


 ismi-faili də 

bu xüsusiyyətə malikdir (müqayisə et: 

عضرم ةأرما

 – süd verən qadın), 

 ةيبظ

م

ندش



 – buynuzu çıxmış maral və 

ةعضرم يھ


ٌ

 – O, süd verir və 

ةندشم ةيبظلا

ٌ

 – 



Maral buynuz çıxarıb. 

Deməli, 


لعاف

 feli sifəti hər iki cins üçün eyni işlənir; məs: 

قشاع لجر

 və 


ةقشاع  ةأرما

 . Təkcə qadın cinsi üçün işlənərsə, lazım gəldikdə 

ة

  qəbul edə 



bilir; məs.:

بويعلا نم ةرھاطو ضيحلا نم رعاط

 – aybaşıdan təmizlənmiş qadın 

və eybi olmayan qadın. Yaxud 

اھرھظ ىلع ةلماحو لمحلا نم لماح

 – hamilə olan 

və kürəyində  nə isə aparan qadın. 

دوعقلا  نم  ةدعاقو  ضيحلا  نم  دعاق

 – Ana 

halından kəsilmiş qadın və bir yerdə oturan qadın. 



Ət-Təbrizi 

نلاعف


 keyfiyyət bildirən sifət modelindən danışarkən, onun 

qadın cinsinin əksər halları 

ىلعف

 modelində olduğuna işarə etmiş, lakin Bəni 



Əsəd ləhcəsində bunu qadın cinsində 

ةنلاعف


 modeli ilə  işləndiyini 

göstərmişdir. Məsələn: 

ناصمخ

 – qarnı ac (müz), 



ةناصمخ

 – qarnı ac (müən.), 

نايرع

 – çılpaq (müz), 



ةنايرع

 – çılpaq (müən). 



 Süsən MEHRƏLİYEVA 

96 


Əsərin II cildinin 218-ci səhifəsində kişi və qadın cinsi üçün eyni olan 

sifətlər haqqında məlumat verilir. 

“Divanul-ədəb”də verilən bu növ sifətlər aşağıdakılardır: 

قلخ


 , yəni 

 لابزد


سدس

  və ya 


سيدس

 (dişi 9-cu ayda çıxan dəvə); 

لوزب

 (dişləri 9-cu aydan 



sonrakı müddətdə  çıxan dəvə); 

سناع


 – qarımış (dişi və qadın cinsi üçün 

eynidir); 

عزان

 ( 


عزان  ةقان

  və


عزان  لمج 

) – doğulduğu yerə gedən; 

ريھظ  ريعب

 , 


yəni 

يوق


 ( 

ريھظ ةقان

 kimi də işlədilir); 

سورع


 – adaxlı (bəy və gəlin). Burada 

kişi cinsinin cəmi 

لعف

ُ ُ


 , qadın cinsi isə, 

لئاعف


 vəznində olur. 

“Əl-ğarib  Əl-musannaf”  əsərində  hər iki cins üçün eyni olan sifətlər 

verilir: 

ركب


 ( 

راكبأ


 ) – ilk övlad ( oğlan və qız); 

ةربك


ْ ِ

 və ya 


ةزجع

ْ ِ


 – başqa övlad 

(kişi və qadın cinsi 

ة

 ilə işlənir); 



نق

ﱞ ِ


 – kölə ( 

نق دبع


 və 

نق ةما


 ) və s. 

Daha sonra İbn Dureydin “Əl-Cəmhərə” əsərindən təyin kimi işlənərkən 

tək, təsniyə və cəmdə eyni olan sifətlər toplanmışdır ki, bunlar aşağıdakıları 

əhatə edir: 

روز لجر

ْ َ


  və 

روز موق


 (yəni: 

رئاز لجر


  və 

نورئاز موق

 ), 

رفس


ْ َ

 , 


مون

 , 


موص

 , 


رطف

 , 


مارح

 , 


للاخ

 , 


عنقم

 , 


مصخ

 , 


بنج

 , 


خيرم

 , 


فصف

 ( 


 يف نعط يذلا وھو

نسلا


) , 

ليفك


 , 

يرج


 , 

يصو


 , 

نيمض


 , 

فيض


 , 

فحد


ِ

 ( 


ضيرم

 ) , 


ضرح

َ َ


 ( 

ضيرم


 ) , 

نمق


 

لدع



ْ

 , 


رايخ

 , 


ضحم يبرع

 , 


بلق

 , 


تحب

 , 


ﱞحقُ

 (yəni 


صلاخ

 ) , 


ٌروز دھاش

ُ ٌ


 və 

ءادھش


 , 

ٌبدج ضرأ


ْ َ

 ( quru torpaq) və 

ٌبدج نوضرأ

ْ َ


 ( 

ٌبصخ


ْ ِ

 “münbit” sözü də belədir), 

تارق ءام

 , 


جاجأ حلم

ُ

 , 



عاظقُ

 , 


قارجُ

 (sonuncu üç söz “duzlu” mənasındadır) və s. 

Əsərin 220-ci səhifəsində kişi cinsində çox və s. işlədilən sözlərin qadın 

cinsinin 

ة

 ilə ifadə edildiyinə  dəlalət edən sözlər gəlir; məsələn: 



بائذ

 – 


“qurdlar” sözündən “dişi canavar” dedikdə 

ةقلس


َ ْ ِ

 və ya 


ةبئذ

ْ ِ


 , 

بلاعث


 – “tülkülər” 

sözündən “dişi tülkü” 

ةبلعث

 və ya 


ةلمرث

َ َ ْ ُ


 , 

لوعو


 “dağ keçiləri” sözündən “dişi 

dağ keçisi” dedikdə 

ة◌◌يورأ

ﱠ ّ ّ ِ ْ َ



 , 

دورق


 , 

ةدرق


 “meymunlar” sözündən “dişi 

meymun” 


ةدرق

َ ْ ِ


 və ya 

ةشق


ﱠ ِ

 , 


بنارأ

 – “dovşanlar” sözündən “dişi dovşan” 

ةشركع

َ ِ ْ ِ


 

نابقع



ْ ُ

 – “qartallar” sözündən “dişi qartal” 

ةوقل

َ ْ َ


 , 

دوسأ


 “şirlər” sözündən “dişi 

şir” 


ةؤبل

 , 


اصع

ريف


 – “sərçələr” sözündən “dişi sərçə” 

ةروفصع


 , 

رومن


 – 

“pələnglər” sözündən “dişi pələng” 

ةرمن

 , 


عداغض

 – “qurbağalar” sözündən 

dişi qurbağa” 

ةدعفض


 , 

ذفانقَ


 – “kirpilər” sözündən “dişi kirpi” 

ةذفنق


 olur. Lakin 

elə sözlər vardır ki, erkək və dişi tə mərbutə ilə fərqlənir: 

نوذرب

 – erkək yük 



atı, 

ةنوذرب


 – yabı. 

Xacə  Nəsirəddin Tusi “Cəmiyül müqəddimat! (“İlkin biliklər toplusu”) 

əsərində  ərəb dilində sözlərin kişi və qadın cinsinə ayrıldığı barədə fikrini 

yığcam  şəkildə ifadə edərək,  əvvəlcə qadın cinsinin əlamətlərinə  işarə edir 

və göstərir ki: 


Əs-suyutinin “əl-muzhir” əsərində qrammatik cinsin bəzi morfoloji və qrammatik xüsusiyyətlərinə dair 

97 


 "

 نھادحإ هيف ام ثنؤملاو ةدودمملا فللأاو ةروصقملا فللأاو ثينأتلا ءات هيف سيل ام ركذملا

 ءارمحو ىلبح و ةفرغك

. "


 

(Kişi cinsini bildirən sözlərdə  təmərbutə, qısa  əlif və uzadılmış  əlif 

olmur. Qadın cinsində işlədilən sözlərdə isə onlardan biri iştirak edir; Məs: 

otaq, hamilə, qırmızı kimi). 

Mahmud bin Ömər bin Məhəmməd  əl-Xarəzmi  əz-Zəməxşəri “Şərhul-

Nəmuzəci”  əsərində müənnəslik (yəni qadın cinsini bildirmək)  əlamətinin 

əsil (həqiqi) və  məcazi (qeyri-həqiqi) olmasına işarə edərək yazır ki, əsil 

(həqiqi) qadın cinsi qeyri-həqiqi qadın cinsindən daha qüvvətlidir. Çünki 

təmərbutə əlamətli qadın cinsi cansız əşyaları bildirən sözlərdə də əhatə edir. 

Lakin bu morfoloji forma şəkilçisinə malik  olmayıb təbii cinsə görə qadın 

cinsində hesab olunan bir sıra sözlər, xüsusilə qadın adları həqiqi müənnəs 

hesab olunur. Məs.: “Hind gəldi” cümləsini 

دنھ ءاج

  şəklində demək olmaz, 



çünki 

دنھ


 – Hind qadın adıdır. Yaxud 

ضرأ


 – torpaq, 

لعن


 – başmaq sözlərini 

götürək. Bu sözlər müqəddər müənnəs sözlər hesab olunur. Əz-Zəməxşəri bu 

iki sözü kiçiltmə    formasında, yəni 

ةضيرأ


  və 

ةليعن


  şəklində  işlənmələrinə 

əsaslanır. 

Əs-Suyutinin “Əl-Mizhər”  əsərində  ərəb  ədəbi dilinin lüğət ehtiyatında 

rast gəlinə biləcək kişi və qadın cinsində  işlədilən bütün formalar, o 

cümlədən sadə morfoloji-qrammatik, eləcə  də leksik-qrammatik metod 

hesab olunan, analitik və suppletiv formalar əks olunmuşdur. Müəllif burada 

təkcə formaları sadalamaqla kifayətlənməmiş, onları hansı  əsərlərdən  əxz 

etdiyini də açıqlamışdır.  Əs-Suyuti  ərəb dilində cins kateqoriyasının ifadə 

vasitələrinə kişi və qadın cinslərinin bir-birindən fərqlənən sözlərin şərhi ilə 

başlamışdır. Dilçilikdə bu, suppletiv metod adlanır. Suppletivizmdən 

danışarkən onu qeyd etmək lazımdır ki, dünya dillərində rast gəlinən 

suppletivizm hadisəsi də müəyyən qrammatik mənanın ifadəsinə xidmət 

göstərir. “Suppletivizm” sözü latınca “tamamlama” sözündəndir. Bu 

qrammatik hadisə az yayılmış vasitələrdən biridir. Suppletivizm hadisəsində 

fleksiyadan fərqli olaraq birinci sözün heç bir formal elementi qalmır. 

Məsələn, rus dilində  bəzi isimlərin təki ilə  cəmi, sifətin dərəcələri 

suppletivizm əsasında yaranır. 

əs-Suyuti kişi və qadın cinsinin eyni məna baxımından ifadəsində ayrı-

ayrı leksik vahidlərdən istifadə olunmasına dair əsərində nümunə olaraq 

göstərdiyi sözləri aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq mümkündür. Müəllif İbn 



 Süsən MEHRƏLİYEVA 

98 


Qüteybənin “Ədəbul-kətib”  əsərindən nümunələr gətirir və göstərir ki, İbn 

Qüteybə bu bəhsə ayrıca bir fəsil ayırmış və cinsi suppletiv metodla işlənən 

sözləri aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmışdır. 

 

Sözlər Kişi cinsi 



Qadın cinsi 

Qırqovul 

 بوقعيلا

 )

 بيقاعيلا



(

 

لجحلا



 

Dovdaq 


برخلا

 

ىرابحلا



 

Bayquş 


 ىدصلا

 )

 ءادصأ



(

 

موبلا



 

Arı 


بوسعيلا

 

لحنلا



 

Çəyirtgə 

 ،بظنعلا ،بظنخلا

ءابظنعلا


 

 ةدارجلا


 )

 تا


(

 

Buqələmun 



ءايرحلا

 

 ءاسفنخ



 )

 سفانخ


= (

 ما 


نيبح

ّ ُ


 

Kərtənkələ 

طوفرفعلا

 

ءاظع ،ياظع ،ةءاظع



 

Goreşən 


 عبض

 )

 عابض



(

 

ناعبضلا



 

Anakonda 

ناوعفلأا

 

ىعافلأا



 

Əqrəb 


نابرقعلا

 

 برقع



 )

 براقع


(

 

Tülkü 



نابلعثلا

 

 بلعثلا



 )

 بيلاعثلا

(

 

Bağa 



 ةافحلس

 )

 فح لاس



(

 

مليغلا



 

Qurbağa 


 عدفض

 )

 عدافض



(

 

موجلعلا



 

Kirpi 


مھيشلا

 

 ذفنق



 )

 ذفانق


(

 

Dovşan 



 ززخلا

 )

 زازخ ،زازخ



ّ

(

 



 بنرأ

 )

 بنارأ



(

 

Turac 



ناطقيحلا

 

جاردلا



 

Dəvəquşu 

ميلظلا

 

ماعنلا



 

Pişik 


نويضلا ، طقلا

 

 رونس



 )

 رينانس


(

 

 



Digər bir fəsil isə qadın cinsinin morfoloji əlaməti olmayan sözlərdir ki, 

bunları “səmai müənnəs” sözlər adlanır. Bu zaman o, İbn Qüteybənin 

“Ədəbul-kətib” və Ət-Təbrizinin “Əl-təhzib”inə əsaslanmışdır. 

Qadın cinsinin əlamətini qəbul edib hər iki cins üçün eyni olan sözlər: 

ةيح

 , 


ةاش

 , 


روث

 , 


ةطب

 , 


ةمامح

 , 


ةماعن

 və s. sözlər erkək və dişi sözlərin köməyi ilə 



Əs-suyutinin “əl-muzhir” əsərində qrammatik cinsin bəzi morfoloji və qrammatik xüsusiyyətlərinə dair 

99 


adları çəkilən heyvan və ya quşların cinsinin bildirir. Məs.: 

 برعلا لوقت

 :

 ةيح


ركذ

 . 


İsmayıl əl-Cövhərinin “əs-Sıhah” əsərində deyilir ki, 

ةجاجد


 həm erkək və 

dişi toyuq, 

ةجمقلا

 – erkək və dişi  qırqovul, 



ةلحنلا

 , 


ةجراذلا

 , 


ةموبلا

 , 


ىرابحلا

 , 


ةرقبلا

 və s. belə sözlərə aiddir. 

İbn Xaləveyhi göstərir ki, insan, at erkək və dişiyə, 

ريعب


 – dəvə erkək 

(

لمج



 ) və dişi ( 

ةقان


 ) dəvəyə bölünür. Əlavə edir ki, 

سرف


 – at sözünü bəzi 

ərəblər 


ة

 ilə işlədərək dişi at nəzərdə tuturlar. 

Yalnız kişi cinsində, yaxud yalnız qadın cinsində işlədilən sözləri nəzm 

şəklində göstərmişdir. 

Cəmaləddin ibn Malik hər iki cinsdə işlədilən sözləri belə verir: 

 ىحضلأاو ،ليوارسلاو ،رازلأاو ،معنلاو ،نيكسلاو ،عاصلاو ،حلاسلاو ،بيلقلا

 )

 ةحيبذ


(

 ،

لاو ،لسعلاو ،قوسلاو ،ولدلاو ،قيرطلاو ،ليبسلاو ،قنعلاو ،سرفلاو



 ،دضعلاو ،قتاع

 ىسوملاو ،كلفلاو ،ملسلاو ،زجعلاو

.

 

Axırıncı söz barəsində əl-Uməvi demişdir ki, 



 ىسوملا يف ريكذتلا عمسأ ملو

ريغ لا ركذم

 . 

Qadın cinsinin əlaməti olan ö ilə bitən, lakin hər iki cinsi üçün eyni olan 



sözlərə  İbn Qüteybədən örnək olaraq 

ةلخس


 ( 

اخس


ل

 ) – yəni bir saat əvvəl 

doğulmuş quzu və canavarla cütləşmədən törəmiş goreşən balası  mənasını 

verən 


ةرابسعلا

 (bu söz əslində 

ةرابشع

 kökündəndir) sözlərini də əlavə edir və 



deyir ki, bu qəbildən olan sözlərin cəmi 

ة

 -nin atılması ilə düzəlir (məlumdur 



ki, belə sözlər toplu isimlər ( 

عمجلا  هبش

 ) adlanır. Burada 

ةيح


 – ilan sözü 

istisna təşkil edir. 

İsmayıl  əl-Cövhəri öz “əs-Silah”ında bu sözlərin sonundakı 

ة

 -ni təklik 



bildirən şəkilçi kimi izah edir. Buraya 

ةمامح


 – bir göyərçin, 

ةطب


 – bir ördək, 

ةجبق


 – bir qırqovul sözlərini də əlavə edir.  

Qadın cinsinin morfoloji əlaməti olan əlif məqsurə ilə bitən sözlər 

sırasında ülgüc – 

ىسوم


 sözü barəsində İbn Qüteybə ilə yanaşı əl-Kisəinin də 

fikrini ortaya qoyur və göstərir ki, əl-Kisəi onu 

ىلعف

 modeli hesab edir. 



Halbuki digər bir dilçi onu 

لعفم


 modeli hesab edərək zəif 

ي

 samitinin əlifə 



çevrilməsi ilə izah edir. 

Əl-Əxfəş  hər iki cins üçün eyni şəkildə  üşlədilən sözlərə  işarə edərək 

yazır ki, Hicaz əhli onları qadın cinsində təmim qəbiləsi kişi cinsində hesab 

edirlər. 



 Süsən MEHRƏLİYEVA 

100 


Ən-Nəhnas “ 

تاقلعملا  حرش

 ” (“Muəlləqaların  şərhi”)  əsərində bu qisim 

sözlərə 


ناوخ

 – stol, 

ةدئام

 – yemək stolu, 



نانس

 – nizə ucu, 

ةيلاع

 , 


عاوص

 və 


ةياقس

 

sözlərini də əlavə edir. 



Təkinin  əlif məmdudə, cəminin isə  əlif məqsurə ilə bitən sözlər 

barəsində  Hələbin tarixinə dair Kamal ibn əl-Ədimin  əsərindən danışarkən 

İbn Xaləveyhinin qeyd etdiyi bir söhbəti açıqlayaraq göstərir ki, 

Seyfuddövlə belə sözlər haqqında alimlərin fikrini soruşduqda  hamı “yox” 

cavabı verdiyi zaman İbn Xaləveyhini – “Mən belə iki söz bilirəm” – deyə 

cavab vermişdi və bu sözləri ona yalnız min dirhəmə söyləyəcəyini  ərz 

etmişdi. Bu sözlər 

 ءارحص


 )

 ىراحص


(

 və 


 ءارذع

 )

 ىراذع



(

 idi. İbn Xaləveyhi 

iki aydan sonra əl-Cərminin “Kitəbut-tənbih”  əsərində daha iki sözə rast 

gəlmişdi: 

  ءافلص

  )


  ىفلاص

(

 – yəni bərk torpaq və 



  ءاربخ

  )


  ىرابخ

(

 – şehli 



torpaq. İbn Xaləveyhi qeyd edir ki, iyirmi ildən sonra beşinci  sözü tapdım. 

Bu sözü İbn Dureyd öz “Cəmhərə”sində qeyd etmişdi. O söz 

 ءاتبس

 )

 ىتابس



(

 – 


yəni quru, cod torpaq demək idi. 

Daha sonralar Allah-təala ona başqa sözlərlə tanış olmaq qismət etdi. 

Əbu  Əli  Əl-Ğali “Kitəbul-məmdudi val maqsuri” əsərində belə sözlər 

işlətmişdi: 

ءاخفن ضرأ

 – yəni minik heyvanların ayaqları altında səsi eşidilən 

torpaq. Cəmi isə 

ىخافن


 şəklindədir. 

Əl-Fərra buraya 

ءافحولا

 – yəni qara daşlı torpaq sözünü əlavə etmişdi. 



Sə'ləb buraya 

 ءاخبن


 )

 ىخابن


(

 sözünü 


ءاخفن

 sözünün sinonimi kimi daxil etmiş, 

Əl-Cauhəri “Əs-Sihah”  əsərində 

  ءاوخسلا

  )

  ىواخسلا



(

 – geniş düzənli yer 

mənasını verən sözü işlətmiş, bu sözün cəmi 

ىراحصلا


َ

  və 


يراحصلا

ِ

 kimi 



يواخسلا

ِ

  şəklində  də  işlədilir.  İbn Fəris “Əl-mucməl”  əsərində bitki örtüyü 



olmayan qumsal yer mənasında 

  ءادرم


  )

  ىدارم


(

 sözünü bu xüsusda misal 

gətirir. “Şey” sözünün cəmini də 

ءايشأ


 ilə yanaşı 

ىواشلأا


َ

 və 


ىواشلأا

 şəklində 

işləndiyinə  işarə edir. Əl-Əsməi söyləyir ki, ərəblərin  ən bəlağətlilərindən 

birisinin Xələf əl-Əhmərə  belə dediyini eşitmişəm: 

ىواشلأا كدنع نا

 . Bu söz 

ىلاعف

 cəm forması ilə də cəmlənir: 



اياشأ

 . 


İbn Xaləveyhi belə sözlərin səkkiz olduğunu iddia edir. O, bu söhbəti 

sonralar da xatırlayır ki, o zaman  Seyfuddövlənin  ətrafındakı adamlar 

arasında Əhməd ibn Hasr və Əbu Əli Fərisi də var idi. 

Nəzəri cəlb edən qeydlərdən biri də isimlərin 

ءلاعف

   modelidir ki, bunlar 



aşağıdakıları  əhatə edir: 

ءاسأبلا


 – çətinlik, 

ءاضغبلا


 – ədavət, 

ءاغوبلا


 – torpaq, 

ءادھب


 – Qudaada bir qəbilə, 

ءاديبلا


 – 

ةلاف


  səhra sözünün sinonimi, 

ءاميت


 – yer 

Əs-suyutinin “əl-muzhir” əsərində qrammatik cinsin bəzi morfoloji və qrammatik xüsusiyyətlərinə dair 

101 


adıdır, səhra mənasını verir, 

سيق  نب  ءاعلب

 – tanınmış  şair adıdır, 

ءارمتلا


 – 

Taifdə dağlıq hissə, 

ءادأث

 – millət adı, 



ءارج

ُ ﱠ َ


 – dolayı, sarı, 

ءلاجلا


 – böyük iş, 

ادعجلا


ء

 – Kindənin ləqəbidir. 

Yuxarıda sadaladığımız isimlər  əl-Əndəlusi tərəfindən “Kitəbul-

məmdudi var-maqsuri” əsərində qeyd olunmuşdur. Bu hissədə marağa səbəb 

olan sözlər və onların sinonimləri verilmişdir. Bu sözlərin hamısı qadın 

cinsinin morfoloji əlaməti olan uzadılmış əliflə bitir. 

Bu morfoloji forma sifətin qadın cinsini bildirərək 

لعفأ


 müzəkkər forması 

olmayan sözləri  əhatə edir: məsələn: 

ءايرث  ضرأ

 – nəm torpaq, 

ءايدث  ةأرما

 – 


iridöşlü qadın, 

ءلاھجلا ةيلھاجلا

 – çox azğınlığa qapılmış cahiliyyə,  - göbəkli 

qadın, 


ءادج

 – kiçik döşlü, yəni südü və qulağı kəsilmiş, 

ءادج ةنس

ﱠ َ


 – quraqlıq 

ili, 


ءابدخ  عرد

 – yumşaq zireh, 

ءلادج  عرد

 – möhkəm zireh, 

ءاودح  حير

 – 


buludları qovan külək, 

ءاونح سوق

 – möhkəm yay və s. 

Beləliklə, adını qeyd etdiyimiz əsərdə bütün dünya dillərində olduğu 

kimi ərəb dilində də cins kateqoriyasının ifadə olunduğu sintetik, analitik və 

suppletiv metodla yaranan söz vahidlərinin izahının  şahidi olduq. Bu lüğət 

vahidləri yüksək bədii üslubun nümunələri kimi sırf  ərəbdilli mətnlərdə 

işlədilir. 



 Süsən MEHRƏLİYEVA 

102 


 

Yüklə 3,55 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   37




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin