Elmи мяъмуяси
Yüklə 3,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sözlər Kişi cinsi
|
ƏDƏBİYYAT
1. Adilə Tahirova, Kadı Abdülcebbar ve Ebü-l-Muin en-Nesefiye göre nübüvvetin gerekliliyi, Mərmərə Universiteti Sosial Bilimlər İnstitutu ilahiyyat/kəlam bölümü, Doktorluq dissertasiyası, İstanbul-2004. 2.
3.
Bekir Topaloğlu, Yusuf Şevki Yavuz, İlyas Çelebi, İslamda inanç esasları, Mərmərə Universiteti İlahiyyat fakultəsi yayınları, İstanbul 1999. 4.
Əbdülkərim Osman, Nazariyyətu-t-təklif (Ərau-l-Qadı Əbdulcabbar əl-kəlamiyyə), Beyrut 1971. 5.
Əbdürrəhman əl-Bədəvi, Min tərixi-l-ilhad fi-l-İslam, Qahirə 1993. 6.
Əbdüləmir əl-Əsəm, İbnu-r-Rivəndi fi məracii-l-arabiyyə əl-hadisə, Beyrut 1978. 7.
Salame, Dəməşq 1990. 8.
əş-Şəhristani, əl-Miləl və-n-nihəl, Qahirə 1968. 9.
Günay Tümer, “Brahmanizm”, TDV İslam Ansiklopedisi, VI, 332. 10.
İbn Mənzur, Lisanu-l-Arab, Beyrut tarixsiz, Daru Sadır. 11.
12.
İlhan Kutluer, Akıl ve İtikad (Kelam-felsefe ilişkileri üzerine araştırmalar), İz yayıncılık, İstanbul 1998. 13.
İlyas Çələbi, İslam inanç sisteminde akılcılık ve Kadı Abdulcebbar, Rağbet yayınları, İstanbul 2002. 14.
Qazı Əbdülcabbar, əl-Muğni fi əbvabi-t-tövhid və-l-ədl, Qahirə 1962-1965. 15.
Qazı Əbdülcabbar, əl-Müxtəsər fi usuli-d-din (Rəsailu-l-ədl və-t- tövhidin içində), Qahirə 1971. 16.
Qazı Əbdülcabbar, Şərhu-l-usuli-l-xəmsə, Qahirə 1988. 17.
Muhammed Aruçi, İSAM yayınları, Ankara 2003. 18.
Melhem Chokr, İslamın hicri ikinci asrında zındıklık və zındıklar, (tərcümə edən: Ayşe Meral), İstanbul 2002. 19.
Məhəmməd Fuad Əbdülbaqi, əl-Mucəmu-l-mufəhrəs li-əlfazi-l- Qurani-l-Kərim, Tehran 1372. Qazı Əbdülcabbarın əsərlərinin işığında nübüvvəti rədd edən mülhid cərəyanlardan bərahimə və ona verilən cavablar 81
20.
Mustafa Sinanoğlu, “İlhad”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2000, XXII cild, s. 90. 21.
Norman Calder, “The Barahima: Literary construct and historical reality”, Bulletin of the school of Oriental and African studies, London 1994, LVII/1, s. 40-51. 22.
23.
Zəbidi, Tacu-l-arus, Qahirə 1306. Dr. Adilə TAHİROVA 82
РЕЗЮМЕ
Статья содержит информацию об eретических группах которые не признают пророчество-в частности о Берахима. В статье исследуются вопросы о его происхождении и их взгляды на данную тему а также ответы на вопросы ставленные Берахимой. Вопрос рассматривается главным образом с точки зрения мутазилитского теолога Кады Абдуль- джаббара. Он внес свой вклад в историю развития Калама и преемники считали его главой Мутазилитской школы. Статья имеет важное зна- чение в преподавании Калама преподавателями- теологами и может быть использовано как научное пособие. Ключевые термины: Берахима, Кады Абдульджаббар, «агл» и «вахий».
THE SUMMARY
The article keeps the information about the heretic groups who don`t recognize the prophethood, especially Barahima. The article the matters of its origin and their opinions to the given theme, and the answers to the questions given by Barahima are investigated. The matter is analized mainly from the view point of mutazilian theologist Qadi Abd al-Jabbar. He brought his contribution to the history of the development of the theology (Калам) and was considered by his successors as the head of the Mu’tazilite school. The article has a necessary role in teaching the Kalam by theologian-teachers and it will be used as a scientific material. Keywords- Barahima, Qadi Abd al-Jabbar, agl, vahy. Əs-suyutinin “əl-muzhir” əsərində qrammatik cinsin bəzi morfoloji və qrammatik xüsusiyyətlərinə dair 83
ƏS-SUYUTİNİN “ƏL-MUZHİR” ƏSƏRİNDƏ QRAMMATİK CİNSİN BƏZİ MORFOLOJİ VƏ QRAMMATİK XÜSUSİYYƏTLƏRİNƏ DAİR
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi
Əbdürrəhman Cəlaləddin əs-Süyutinin “Əl- Müzhir fi ülumil-luğa va ənvaihə” əsərində qrammatik cinsin bəzi morfoloji və leksik-qrammatik xüsusiyyətlərinə nəzər salmazdan öncə əsərin tərtibatına , ötəri də olsa , nəzər salaq . Müəllif öz əsərini “nauun” – “tərz, üsul, növ, keyfiyyət” mənalarını verən əlli fəslə bölmüşdür. Bunlardan səkkizi “İsnəd”, on üçü “Əlfaz”, başqa bir on üç fəsil “Məna”, beş “lətaif” və “miləh”, bir fəsil “Hifzüllüğə”, səkkiz fəsil “Dilin vəziyyəti" və “ribat”ları adlanan məsələyə, biri “Şeir və şair” bölməsinə və sonuncu bir fəsil “Ərəblərin səhvləri” adlı bir fəslə ayrılmışdır. Kitabı yeni şəkildə çapa hazırlayanlar Məhəmməd Əhməd Cad əl- Maulə, Əli Məhəmməd əl-Bəcavi və Məhəmməd Əbülfəz İbrahimdir. İlk baxışda bu əsər öz dövrünün leksikolkogiya sahəsində işlənib hazırlanmış izahlı lüğətlərinin yığılıb toplanıb, qaydaya salınmasından başqa bir şey deyildir. Bu sözlərin arasında bədəvi ərəblərin ləhcələrində işlədilən az miqdarda dörd və beş kök samitli lüğət vahidləri mövcuddur ki, onlar da pərakəndə halda əsərin içərisində işlədilmişdir. “Əl-Muzhir”də olan sözlər əxz olunduğu lüğətlərdən götürülmüşdür. Bu lüğətlərin bəziləri yeni çap zamanı ya itirilmiş, ya da əlyazmalar şəklində qalmaqdadır. Lüğətdə örnək olaraq gətirilən bir çox sözlər az işləndiyinə görə şərhə ehtiyac duyur. Buna görə də əsəri yeni çapa hazırlayan müəlliflər dil və ədəbiyyat kitablarının ən məşhurlarına müraciət etmişlər. Əs-Suyuti də həmin bu kitablardan öz əsərində istifadə etmiş və onların siyahısı ikinci cildin axırında verilmişdir. Burada biz olduqca maraqlı və nadir məlumatlara rast gəlirik. Bu əsərlərin sayı 168-ə qatır. Süsən MEHRƏLİYEVA 84
İzahlarını vermək mümkün olmayan sözlərə gəlincə, onlar azdır. Bunların səhifələri kitabda qeyd şəklində öz əksini tapmışdır. Əsəri yenidən çap edərkən səhifələr dəyişmiş, münasib başlıqlar verilmiş, hər bir cildin mövzularına fihristlər , yəni biblioqrafik məlumatlar tərtib olunmuşdur. Ərəb ədəbi dili üçün vacib olan bu izahlı lüğət toplusunu təqdim edərkən Allah- təaladan diləyimiz budur ki, səhvlərimiz bizə bağışlasın və bizi düzgün yola hidayət etsin. Müəllif bu əsərində ərəb leksikologiya elmində diqqətəlayiq yer tutmuş ərəb və qeyri- ərəb leksikoqraflarının tərtib etdikləri lüğətlərdən geniş şəkildə istifadə etmiş, onlardan çoxlu sayda iqtibaslar gətirmişdir. Onların arasında mənşəcə türk hesab olunan Əbu Nasr İsmayıl ibn Həmmad əl- Cauhərinin “Təcul–luğa va sahahul-arabiyyəti”, Cərulla Məhmud ibn əz- Zəməxşərinin “Əsəsul-bələğa”, İbn Mənzur kimi tanınan Əbülfəz Cəma- ləddin Məhəmməd ibn Mukrəmin “Lisanul-arab”, Məcduddin Əbu Tahir ibn Yaqub əl-Firuzabadinin “əl-Qamus əl-Mühit”, Xətib ət Təbrizinin “Təhzibu islah əl mantiqi”, Məhmud əz-Zəncaninin “əs- Sihah”a yazdığı şərh, eləcə də İbn Düreydin “əl-Cəmhərə”, İbn Fərisin “əl-Mucməl” kimi əsərləri, habelə Əbul Həsən əl Kisəi, Əbu Said, Əbu Zəkəriyyə əl-Fərra, əl- Əsməi, Əbu Hatəm, Əbu Osman əl-Əşnəndani, İmam əl-Harameyni, Fəxrəddin ər-Razi , İbn Furak, əl-Ğəzzali, əl-Məzari, əz-Zərkəşi, İbn Əsakir, İshaq ibn Bişr, əş-Şirazi, əl-Kiyə əl-Hərrasi və başqalarının ərəb dilçiliyinə dair yazdıqları tədqiqatlarından nümunələr vardır. Bu müəlliflərdən bir çoxu tarixçi, mühəddis və müfəssirdir. Lakin bu bizə müəllifin əməyini və xidmətini inkar etməyə əsas vermir. Müəllif həmin dilçilik kitablarından çox şey toplamış, lakin bəzən ifadələri kəsmiş və qısaltmışdır. Buna görə də kitabın yeni nəşrində müəllifin topladığı söz və söz birləşmələrinin anlamının asan olması üçün ifadələr (ehtiyac duyduqca) mötərizə içərisində açıqlamaları ilə verilmişdir. Kitab üç dəfə və həmişə eyni şəkildə nəşr olunmuşdur. İlk çapı hicri 1282-ci ildə “əl-Əmiriyyə” mətbəəsi tərəfindən həyata keçirilmişdir. Kitabın əlyazmalarının nüsxələrini əldə etmək üçün “Dərul kutub” nəşriyyatına müraciət olunmuş, mötəbər adamlardan cavab alınmışdır ki, “Əmiriyyə” çapı kitabın əlyazmalarından bir hərf belə fərqlənmir. İkinci nəşri “Əs- Səadət” mətbəəsi tərəfindən hazırlanmış və çap olunmuşdur. Sonuncu nəşr Qahirədə “Sabih” mətbəəsi tərəfindən həyata keçirilmişdir.
Əs-suyutinin “əl-muzhir” əsərində qrammatik cinsin bəzi morfoloji və qrammatik xüsusiyyətlərinə dair 85
Əsərin yeni nəşri zamanı hər üç çap nümunələrinə müraciət olunmuş və aydın olmuşdur ki, onlar təhrif və anlaşılmaz sözlərlə doludur. Bu baxımdan da əsərin hazırki nəşrinə ehtiyac duyulmuşdur. Əsəri yeni nəşrə hazırlayan müəlliflər qeyd edirlər ki, kitab dilə həsr olunmuşdur. Kitabda dəlil olaraq gətirilmiş əsl qaynaqlarla və dilçilik lüğətlərilə tanış olduqdan sonra kitabda təhrif olunan və onlardan faydalanmağa mane olan yüzlərlə səhvi təshih etmişlər. 1
Dilçilik tarixinə nəzər salarkən görürük ki, müxtəlif xalqların dillərində bu dilləri oxşar etnik qruplarda birləşdirən eynicinsli qrammatik kateqoriyalara ( hal, kəmiyyət, mənsubiyyət, cins, şəxs, şəkil və s.) xas olan morfoloji, leksik-qrammatik və leksik-semantik cəhətlərin müxtəlifliyi həmin dillərin özləri kimi müxtəlif formalarda təzahür edir. Elə cins kateqoriyasını götürək. Heç şübhə yoxdur ki, bu kateqoriya ümumi bir qrammatik kateqoriya olmaqla yanaşı ilk növbədə obyektiv gerçəklikdən, yəni bütün yaradılmışların, heyvan və bitki aləminin erkən və dişilərə bölünməsinin labüdlüyündən irəli gəlmişdir. Kainatın kitabı adlandırılan müqəddəs Qurani-Kərimdə belə deyilmişdir: نإ اريصب اعيمس هانلعجف هيلتبن جاشمأ ةفطن نم ناسنلإا انقلخ ا ً ً
(Qarışıq nütfədən yaratmışıq insanı və imtahana çəkmək üçün eşidən qulaqlar, görən gözlər vermişik ona) 2 .
دحاو سفن نم مكقلخ يذلا مكبر اوقتا سانلا اھيأ اي ّ لااجر امھنم ثبو اھجوز اھنم قلخو ة ً ّ ابيقر اميلع ناك ﷲ نإ ماحرلأاو هب نولءاست يذلا ﷲ اوقتاو ءاسنو اريثك ً ً ً ّ ً
(Ey insanlar! Sizi tək bir şəxsdən (Adəmdən) xəlq edən, ondan zövcəsini (Həvvanı) yaradan və onlardan da bir çox kişi və qadınlar yaradan Rəbb- inizdən qorxun! (Adı ilə) bir-birinizdən (cürbəcür şeylər) istədiyiniz Allahdan, həmçinin qohumluq əlaqələrini kəsməkdən həzər edin! Şübhəsiz ki, Allah sizin üzərinizdə gözətçidir) 3 . نودلاخ اھيف مھو ةرھطم جاوزأ اھيف مھلو
(Pak olan zövcələr gözləyir onları və onlar orada əbədilik qalarlar) 4 .
1
للاج نمحرلا دبع ةملاعلا ص ،ةرھاقلا ،اھعاونأو ةغللا مولع يف رھزملا ،يطويسلا نيدلا 5 . 2 Qurani-Kərim, əl-Bəqərə surəsi, 25-ci ayə 3 Qurani-Kərim, ən-Nisa surəsi, 1-ci ayə 4 Qurani-Kərim, əl-İnsən surəsi, 2-ci ayə Süsən MEHRƏLİYEVA 86
Yaxud da: ىثنلأاو ركذلا قلخ امو
(And olsun erkəyi, dişini yaradana) 5
Bu təbiilik əsasında yaranmasına baxmayaraq cins kateqoriyasının özünəməxsus cəhətləri də çoxdur. Məsələn, rus dilində sözlərin üç cinsə: kişi, qadın və orta cinsə bölünməsi, ana dilimiz Azərbaycan dilində bu kateqoriyanın leksik-qrammatik, qismən də morfoloji-qrammatik xüsusiyyət daşıması və sairə bu kimi xüsusiyyətlər olduqca maraqlıdır və tədqiqat obyekti olaraq qalmaqdadır. Ərəb dilinə gəlincə, onu cins kateqoriyasının bəlkə də dünya dilləri içərisində ən zəngin və eyni zamanda ən mürəkkəb bir kateqoriya olması baxımından səciyyəvi sayılan dillərdən hesab etmək olar. Halbuki, hətta dillərinin qeyri-bərabər inkişafı bu kateqoriyanın ana dilimizdə inkişaf etməsinə təsir göstərməmişdir. Afrika-Asiya dilləri ailəsinə mənsub olan sami dilləri bir neçə qollara bölünməsinə baxmayaraq, onları qohum dillər ailəsinə daxil edən mühüm cəhətlərdən biri də bu dillərdə ümumi kateqoriyalardan hesab edilən cins kateqoriyasının, xüsusən qadın cinsinin morfoloji əlamətlərinin eyni olmasıdır. 1998-ci ildə Qahirədə nəşr olunmuş “Dilçiliyə giriş” kitabında doktor Mahmud Fəhmi Hicazi qeyd edir ki, sami dillər avro-asiya dillərinə aiddir, qədim, orta və yeni dünya tarixində ən böyük dil ailələrindən ibarət vahid bir dil qrupunu təşkil edir. Amerika dilçisi Qerinberq də bu dillərə belə təqdimat verir və qeyd edir ki, bu dillərin oxşar cəhətlərindən biri -nin qadın cinsinin əlaməti hesab edilməsidir. Yuxarıda adını çəkdiyimiz müəllifdən daha bir fikri qeyd edək ki, Asiya- Afrika dillərinə gəlincə , sözlər bir sıra meyarlara görə təsnif olunur, onlardan ən mühümü kişi və qadın cinsi, yəni qrammatik cinsdir. Bütün Asiya-Afrika dillərində “tə” samiti qadın və kişi cinsini fərqləndirmək üçün işlədilir. Buna görə bu dillər həm morfoloji baxımdan, həm də qadın cinsinə dəlalət edən səslərin ortaq olması baxımından oxşardır. Bu oxşarlığı İ.M.Dyakonovun “Языки древней передней Азии” əsərində qeyd etdiyi mülahizələrdən də görürük. Müəllif deyir ki, “dünya mədəniyyətinin ilkin dillərindən olan qədim ön Asiyada yaşayan xalqların
5 Qurani-Kərim, əl-Leyl surəsi, 4-cü ayə Əs-suyutinin “əl-muzhir” əsərində qrammatik cinsin bəzi morfoloji və qrammatik xüsusiyyətlərinə dair 87
dilləri xüsusi maraq yaradır və bu dillərin təsnifatı əsasən morfoloji təsnifata əsaslanır” 6 .
digər qrammatik kateqoriyaların oxşar olub-olmamalarına görə araşdırılır. Geneloji təsnifat isə əsas dil, ya da ona oxşar dillərin tədqiqi deməkdir” 7 .
“Alman dilçilik məktəbi” adlanan bu dilçilik məktəbinin ən görkəmli nümayəndələrindən N.Osthoff, A.Leskin, K.Bruqmann, K.Brokkelman, Nöldeke kimi “Yanq qrammatiklər”in (Gənc qrammatiklərin) xidmətləri əvəzsizdir. Ərəb dilində cins kateqoriyasının bütün morfoloji-qrammatik və leksik- qrammatik xüsusiyyətlərinin elmi-nəzəri tədqiqi bir yana qalsın, onun bütün formalarının müəyyən bir dil materialı əsasında tədqiqi məhz Əs-Suyutinin “əl-Muzhir” əsərində daha geniş və daha mükəmməl şəkildə XV əsrdə işlədilmiş leksik vahidlərə istinad olunaraq verilmişdir. Həmin əsərdə cəm olunmuş və ayrı-ayrı fəsillərə bölünmüş cins barəsində yazılanlara nəzər salaq. Mövzudan uzaq düşsəm də, cins kateqoriyasının morfoloji əlamətləri olmadığı halda, təbii cinsdən irəli gələn bir çox leksik vahidlərin (ata-ana, bacı-qardaş, oğlan-qız, qul-kəniz və s.) mövcudluğunu, eyni zamanda erkək və dişi sözlərinin istifadəsi ilə əksini tapan məhdud xarakterli bu kateqoriyanın dilimizdə varlığını inkar etmək olmaz. Dilçi alimlərin tədqiqatlarından irəli gələn bir cəhət də burada inkaredilməz ifadəsini tapır ki, qrammatik formalı kateqoriyalardan başqa isimlərdə morfoloji forması olmayan formalar da mövcuddur. Belə kateqoriya heç bir əlavə formaya ehtiyac duymur. Fikrimizi qısaca olaraq belə yekunlaşdırırıq ki, qrammatik forma əsasında özünü göstərən ismə məxsus bir kateqoriya olan cins kateqpriyasında isimlərin kişi və ya qadın cinsinə aid olması öz əksini tapır. Bütün dünya dillərində təbii olaraq sözlərin cins bildirməsi mövcuddur. Məsələn, Azərbaycan dilində ana, bacı, xala, qız, nən, gəlin baldız və sairə
6 И.М.Дьяконов «Языки древней передней Азии», Издательство «Наука», Главное редакция восточной литературы, Москва, 1967, стр.29. 7 Yenə orada Süsən MEHRƏLİYEVA 88
kimi sözlər heç bir qrammatik forma qəbul etmədən ancaq qadın cinsini, baba, ata, qardaş, əmi, dayı, oğlan, dədə, qayın, kürəkən, bacanaq və sairə sözlər isə ancaq kişi cinsini bildirir. Lakin Azərbaycan dilində xüsusi cins kateqoriyası mövcud deyildir. Çünki cins bildirmək üçün xüsusi qrammatik forma yoxdur (Çin-Tibet, türk, fin-uqor və Cənub-Şərqi Asiya dillərində olduğu kimi). Cins kateqoriyası əsasən hind-Avropa, sami, Afrika, dravid dillərində özünü göstərir. Məlumdur ki, söz yaradıcılığında əsasən dörd üsuldan : sintetik, analitik, kökdəki səsin dəyişməsi və suppletiv üsuldan istifadə olunur. Dilimizdə cins kateqpriyasının ifadəsində sonuncu, yəni suppletiv üsuldan istifadə olunur. Bu o deməkdir ki, kişi cinsini bildirmək üçün bir kökdən, qadın cinsini bildirmək üçün isə başqa kökdən olan söz işlədilir. Məsələn, ana-ata, kişi- qadın, oğlan-qız, qardaş-bacı, əmi-bibi, dayı-xala, kürəkən-gəlin, qaynana- qaynata, bacanaq-baldız və sairə. Lakin bu üsul qeyri-məhsuldardır. Çünki dilimizdə elə sözlər vardır ki, sözün ifadə etdiyi varlığın hansı cinsə aid olması üçün köməkçi sözlərdən istifadə edirik. Məsələn, əmi oğlu-əmi qızı, xala oğlu-xala qızı, erkək ördək- dişi ördək, erkək qoyun-dişi qoyun. Bir sıra sözlərdə (dayı nəvəsi, əmi nəvəsi, bibi nəvəsi və sair) bu üsuldan istifadə etmək qeyri-mümkündür. Yeri gəlmişkən onu qeyd edək ki, sözün şəkilçi vasitəsilə düzəldilən formasına sintetik, köməkçi söz vasitəsilə düzələn formasına isə analitik forma deyilir. Buradan aydın olur ki, dilimizdə cins kateqoriyası analitik və suplletiv üsullarla düzəlir və əksər hallarda qeyri-məhsuldar olduğu üçün dilimizdə cins kateqoriyasının səciyyəvi olmasına əsas yaranmır. Odur ki, morfoloji baxımdan cins kateqoriyasının sabitləşmədiyi dillərdə, o cümlədən türk dillərində bu kateqoriyanın xüsusiyyətlərindən bəhs edərkən “isimlərdə cins mənası” termini ilə kifayətlənmək olar və bu da, məlumdur ki, təbii cinsdən irəli gələn, yalnız canlı varlıqları ifadə edən isim və isimləşmiş sözləri əhatə edir. Bir çox dünya dillərində, o cümlədən Azərbaycan dilində, müasir ingilis dilində ismin cinsini göstərə biləcək xüsusi morfoloji forma, spesifik şəkilçi mövcud deyildir. Burada ingilis dilinin qrammatik xüsusiyyətlərinə müraciət etməkdə məqsədimiz mövzuya daha geniş şəkildə aydınlıq gətirmək səciyyəsini daşıyır və bu məqsədlə alimlərin əsərlərinə, o cümlədən O.Musayevin 1996-cı ildə “Maarif” nəşriyyatı tərəfindən buraxılmış “İngilis
Əs-suyutinin “əl-muzhir” əsərində qrammatik cinsin bəzi morfoloji və qrammatik xüsusiyyətlərinə dair 89
dilinin qrammatikası” kitabına və digər əsərlərə müraciət etmişik. İngilis dilində ənənəvi olaraq isimləri cinsə bölürlər: kişi cinsi (masculine Gender), qadın cinsi (Teminin Gender), orta cins (Hender Gender). Orta cins (Hender Gender) ingilis dilində isimlərin cinsə görə quruplara ayrılması üçün əsas meyar olaraq onların leksik mənasını əsas götürür. Mənaca kişi cinsi bildirənlər a man, a boy, a brother, a father, daddy və sairə kişi cinsinə, mənaca qadın cinsi bildirənlər, məsələn, a woman, a gril, a mother, a daughter, an auut, qranny və sairə isə qadın cinsinə, cansız varlıqları bildirən isimlər, məsələn, a table, a bag, a map, a car, a cap və sair orta cinsə aid edilir.
Ölkə adları da bir qayda olaraq qadın cinsinə aid olunur. Ərazi məna- sında işləndikdə orta cinsə aid olunur. Mücərrəd isimlər şəxsləndirilərkən, məsələn, dəhşət, güc və s. bildirənlər ( kar, anger, flear, hate, death və s), kişi cinsinə, zəriflik, gözəllik bildirən sözlər ( məsələn, beauty, spring, friend, ship, kindness, nature və s) qadın cinsinə aid olunur 8 . Yuxarıda qeyd etdiyimiz və cins kateqoriyasına xas olan səciyyəvi morfoloji- qrammatik xüsusiyyətlərə nəzər salarkən gördük ki, ingilis dili Azərbaycan dili kimi dilin morfoloji-qrammatik mənzərəsini səciyyələndirən başlıca xüsusiyyətlərindən biri olan sintetik forma baxımından kasıbdır. Qrammatik cinsin ifadə formalarından biri də “konversiya” üsuludur ki, məsələn, kişi cinsini ifadə edərkən sözün kökü dəyişməz olaraq qalır, qadın cinsi isə müvafiq şəkilçi qəbul edir və ayrı-ayrılıqda hər iki söz ayrı-ayrı cinsləri ifadə etmiş olur. Ərəb dilində sifət mənşəli sözlərin qadın cinsinin morfoloji əlaməti olan “ tə mərbutə” vasitəsilə məhz belə “konversiya”ya uğramasının şahidi oluruq; məsələn: kişi kəndli – حلاف , qadın kəndli – ةحلاف ;
kişi mühəndis – سدنھم
, qadın mühəndis – ةسدنھم
; bacarıqlı (müz) – يكذ
, bacarıqlı (müən) – ةيكذ və s.
Qurani-Kərimdən örnək gətirək : ميكح زيزع ﷲو ﷲ نم لااكن ابسك امب ءازج امھيديأ اوعطقاف ةقراسلاو قراسلاو ً ً
(Oğru kişi və oğru qadının gördükləri işin əvəzi kimi Allahdan cəza olaraq (sağ) əllərini kəsin. Allah yenilməz qüvvət, hikmət sahibidir) 9
8 Oruc Musayev “İngilis dilinin qrammatikası”, “Maarif” nəşriyyatı, Bakı-1996, səh:38-40 9 Qurani-Kərim, əl-Məidə surəsi, 38-ci ayə. Süsən MEHRƏLİYEVA 90
Bu xüsusiyyət bir çox hind-Avropa dillərinə xasdır (rus dilində olduğu kimi: student-studentka, supruq-supruqa, poet-potessa, baron-baronessa, korol-koroleva və s.) Bu metod ana dilimizə müəllim-müəllimə, katib-katibə, müdir-müdirə kimi sözlərdə olduğu kimi, ingilis dilində- ess qadın cinsini bildirən yeganə şəkilçinin istifadəsilə yaranan isimlərə aiddir. Ərəb dilinə gəlincə bu dildə cins kateqoriyasının digər dillərdən fərqli olaraq daha zəngin və əhatəli olması barədə fikrimizi açıqlamaq üçün qısaca da olsa, bu dildə mövcud olan qrammatik cinsin bəzi xüsusiyyətlərinə nəzər salaq. Təkcə ərəb dilli qaynaqlarla kifayətlənməyib, rus, azərbaycan, türk və sairə dillərdə bu mövzuya həsr olunmuş fikir və mülahizələrə istinad edərkən görərik ki, ərəb dilində yalnız iki cins – kişi və qadın cinsləri mövcuddur. B.M.Qrande əsərlərindən birində hər iki cinsə aid edilən söz qruplarını nəzərdən keçirərkən belə bir fikir ortaya çıxır ki, onlar ad qruplu sözlərin qrammatik siniflərə bölünməsindən irəli gəlmişdir və bu qrammatik kateqoriyanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bir sıra dillərdə olduğu kimi ərəb dilində də bütün isimlər iki böyük cinsə bölünür” 10 . Digər bir əsərində ad qruplu sözlərin qrammatik cinsi barəsində belə deyir ki, “kişi cinsinin müəyyən morfoloji əlaməti yoxdur və isimlərin əksəriyyəti kişi cinsinə aid edilir. Qadın cinsini bildirən sonluqla ة , ءا ـــَ ,
ى ـــَ (yəni
təmərbutə, əlif məmdudə və əlif maqsura) hesab olunur. Ölkə adları, bədənin cüt üzvləri, dişi heyvanlar, ölkə, şəhər, külək adları, ayrı-ayrı sözlər qadın cinsindədir. Bəzi isimlər həm kişi, həm də qadın cinsinə aid olunur. Ümumi məfhum bildirən sözlər, bəzi sifətlər hər iki cins üçün eynidir” 11
qaynaqlara əsaslanan müddəalardan kənara çıxmayaraq belə bir nəticəyə gəlir ki, kişi və qadın cinsində işlənən sözlər əksər hallarda morfoloji əlamətlərlə özünü göstərir, xüsusilə də qadın cinsinin səciyyəvi morfoloji əlamətləti vardır. Digər dillərdən alınma sözlər və oxşar şəkilçilər qadın cinsi hesab olunur. Bununla belə bu dildə cins kateqoriyasının mükəmməl
10 Б.М.Гранде «Курс арабской грамматики в сравнительно-историческом ос- вещении», Издательство Восточний литературы, Москва,1963,стр.:108-116. 11 Б.М.Гранде «Введение в сравнительное изучение семитских языков», Изда- тельство «Наука», Главная редакция восточной литературы, Москва, 1972, стр.:387. Əs-suyutinin “əl-muzhir” əsərində qrammatik cinsin bəzi morfoloji və qrammatik xüsusiyyətlərinə dair 91
qrammatik qanunauyğunluğa tabe olmasına baxmayaraq, morfoloji baxımın- dan qadın və kişi cinsinə müvafiq gəlməyən, lakin leksik mənasına görə erkək və dişilərə ayrılan, bəzən də cansız varlıqların istər kişi, istərsə də qadın cinsində işlənməsi bu dildə cins kateqoriyasının ifadə üsullarının ikidən artıq olmasına dəlalət edir. Buna aşağıdakı nümunələr dəlalət edir. Qohumluq əlaqəsi bildirən, yaxud ev heyvanları və bəzi vəhşi heyvanların bildirən sözlər hər iki cins üçün ayrı-ayrı leksik vahidlərdən ibarət olur: رامح – erkək eşşək, ناتأ – dişi eşşək, لحف – erkək dayça, سرف –
dişi at (yabı), لمج
– nər, ةقان
– maya, دسأ
– erkək şir, ةؤبل
– dişi şir, دبع
– kölə kişi,
ةمأ – kölə qadın və s. Digər qruplara aid sözlərin təsnifatının ərəb dilli qaynaqlarda eynilə şahidi oluruq. “Əl-Müzhir”də olan lüğətlərin bəziləri ya itirilmiş, ya da çap olunmamışdır. Onun bir çox sözləri az işləndiyinə görə şərhə ehtiyac duyur. Əsəri yeni nəşrə hazırlayan müəlliflər yazırlar ki, dil və ədəbiyyat kitablarının ən məşhurlarına ( بدلأا ةغللا بتك تاھمأ ) müraciət etdik ki, bunlardan Suyuti istifadə etmişdi, II cildin axırında onların siyahısı verilmişdir. Daha sonra əlavə edirlər ki, izahlarını verə bilmədiyimiz sözlər isə azdır, bunları səhifələrin ( تاحفصلا ليذ ) aşağısında vermişik. Kitabı səhifələmiş, münasib başlıqlar vermiş, hər bir fəslin hissələrinə fihristlər tərrib etmişik. Ədəbi dilimiz üçün vacib olan bu izahlı lüğət toplusunu təqdim edərkən Allah-taaladan diləyimiz budur ki, səhflərimizdən keçsin və bizi düzlüyə uyğun görsün. Cinsə dair müxtəlif növ məlumatlar نوعبرلأا عونلا adlanan fəsildə verilmişdir. رئاظنلاو هابشلأا ةفرعم adlanır. Birada dilin azişlənən sözləri رداون وشو ةغللا اھدرا toplanmışdır : ibn Xaləveyhinin ةغللا يف سيل باتك adlandırdığı üç cilddən ibarət əsərindən verilir. ةغللا يف سيل sözü اذك لاإ اذك deməkdir. Əsərin özünəməxsus cəhətlərindən biri izahlı lüğətdə verilmiş sözlərin müəyyənlənlik artikli ilə işlənməsidir ki, bu da sözlərin sonluqlarının dəqiqləşdirilməsində çətinlik yaradır. Müzəkkər və müənnəs isimlər haqqında bölümlər 204-cü səhifədə qadın cinsinin morfoloji əlamətlərindən biri olan “ tə mərbutə” şəkilçisini qəbul etmiş müzəkkər isimlər haqqındakı ام ركذ
ركذملا تافص نم ءاھلاب ءاج adı
Süsən MEHRƏLİYEVA 92
altında toplanmış lüğət vahidlərində özünü göstərir. Əs-Suyuti burada Sə’ləbin “Fəsih” kitabına əsaslanaraq göstərir: مھنأكف هوحدم اذإ كلذو ةبازعمو ،ةبارطمو ،ةماذحمو ،ةباسنو ،رعشلل ةيوار لجر لوقت ّ ةيھاد هب اودارأ . ذ اذإ كلذكو اولاقف هومّ : ،ةريثك فورح يف ةباخسو ،ةقاقفو ةباجلھو ،ةناحل ّ ّ ةميھب هب اودارإ مھنأك .
Əl-Farabi “Divanul-ədəb” əsərində Sə’ləbin kişi cinsində sadaladığı sifət modellərini belə açıqlayır: ةباسن لجر ّ (raculun nəssəbətun) – nəsəb sahəsi üzrə alim; ةملاع لجر ّ (raculun ‘alləmətun) – çox bilən, ةنرع َ ْ ِ
– pisliyə dözməyən; ةبويھ ّ
ٌبيھم ﱢ َ ُ
“qorxunc” mənasında; ةيغاط
(tağiyətun) – tiran, despot; ةيوار (raviyətun) – şeir söyləyən. Sə’ləbin topladığı sifətlərin mənaları isə belədir: ةماذحم
(mihzəmətun) – bu sözü Əl-Həravi “Şərhul-Fəsih”də “işləri sürətlə dayandıran” kimi açıqlayır; ةبارطم (mitrabətun) – çıx oxuyan; ةبازعم
(mibzəbətun) – dəvəsini otararkən onları özündən uzaqlaşdıran; – bu sözlər tərif mənasında işlədilir. ةناحل
(ləhhanətun) – sözündə xəta edən; ةباجلھ
(hilcəbətun) – axmaq, ةقاقف (faqqaqatun) və (səxxəbətun) – çox danışan axmaq və qışqıran sifətləri isə məzəmmət mənasından çox “heyvan” mənasında işlədilir. Əbu Zeyd رداونلا
(“Azişlənən sözlər”) əsərində göstərir ki, ةبايع لجر ّ ةقاقوو
ّ ifadələrində təyinlər “tə mərbutə” qəbul edir və mübaliğə bildirir. İbn Düreydin “Əl Cəmhərə” əsərindən ةبوﱡيھو ةبايھ لجر َ ّ
“çox töhfəli, çox hədiyyəli” mənasını nəzərdə tutur. Sonra ةلفق مھرد , yəni نزاو مھرد ifadəsini misal gətirərək göstərir ki, dildə لفق مھرد
variantına rast gəlinmir. Sə’ləb Əbul-Abbasi “Fəsih” əsərində həm müzəkkər, həm də müənnəs isimlərin sifətlərinin ة ilə işlədilməsinə işarə edərək göstərir: لجر ةعبر
– ortaboylu kişi, ةعبر ةأرما – ortaboylu qadın; لولم لجر
– yorucu kişi, ةلولم ةأرما – yorucu qadın, ةقورف لجر – hər şeydən qorxan kişi, ةقورف ةأرما – hər şeydən qorxan qadın, ةرورص لجر – həccə getməyən kişi, ةرورص ةأرما –
həccə getməyən qadın və s. Buraya
ةنونم – çox razılıq edən, ةزمل ةزمح – adamları lağa qoyan sifətləri də daxil edir. əl-Mübərrəd “Əl-Kamil” əsərində bu sifətlərin “tə mərbutə”-siz işlənməsini də mümkün hesab edir. Əs-Suyuti İbn Dureydin “Əl-Cəmhərə” əsərindən örnək olaraq رصعمو دھانو بعاك ةيراج ifadəsini işlədir və bu başlıqda qadın cinsinin təbii əlamətlərindən olan əlamət və keyfiyyətlərin
Əs-suyutinin “əl-muzhir” əsərində qrammatik cinsin bəzi morfoloji və qrammatik xüsusiyyətlərinə dair 93
bəhsi gəlir ki, belə sözlər qadın cinsinin morfoloji əlamətini qəbul etmədən müənnəsdə hesab olunur. Buraya بعاك - iri döşlü, دھان - gənc, رصعم -
yetişmiş ( əvvəlcə döşləri yumaq kimi əmələ gəlir, sonra yetişir və bundan sonra böyüyür) sözlərini, كراع ,
ثماط ,
سراد ,
ضئاح ismi failləri ةيراج
دعاق ةأرما (ana halından kəsilmiş və daha doğmağa qadir olmayan qadın), ليغم ةأرما (hamilə ola-ola uşağını əmizdirən qadın), طقسم ةأرما ُ (yarımçıq uşaq doğan), بلسم ةأرما (uşağı ölmüş qadın), ثنؤم ةأرما və ركذم ةأرما isə راكذم
və ثانئم
sifətlərinə uyğun “həmişə oğlan və həmişə qız doğan” mənasında işlənir. بيغم və ya
بيغم sifəti isə “əri olmayan qadın” haqqında deyilir və bu sifət “tə mərbutə” ilə də işlənir. دھاش
sifəti “əri şəhid olmuş”, تلاقم “uşağı qalmayan”, لكاث “uşağını itirmiş”, لباھ
هلاع sifətləri lüğətdə ةشايط ﱠ َ
– “yüngül xasiyyət”, نيتق
, yəni ةليلق ،معطلا ةليلق ءردلا və ya “az yeyən”, عماج – bətnində uşaq gəzdirən, رھاس ,
رساح ,
عضاو (
اھرامخ تعضو ) mənasında, سفنع ِ ِْ
sözü ةيذب
“söyüşkən” sinonimi, سفند
ِ ِْ sözü
ءانعر – “gicbəsər” sözünün sinonimi, شحم ّ
mənalarında işlədilir. Sonuncu məna dəvə və at barəsində də işlədilir. Buraya
ميتم “həmlini yerə qoymaq vaxtı çatmış” sifəti də daxildir. Sonuncu sifət dişi dəvəyə də aid edilir. İnsanlara, o cümlədən qadınlara xas olan təbii cinsin əlamətini bildirən sifətlər kimi dişi heyvanlara da aid olan ayrıca vahidlər mövcuddur. Əsərdə bu barədə aşağıdakılar verilir: Marala xas olan sifətlər: اھعمو ندشمو لفطم ةيبط نداش
– buynuzları çıxmış. “Sürüdən geri qalan” mənasında: ،لزاغو ،لزغمو لوذحو ،لذاحو .
Qoyuna xas olan əlamət və keyfiyyətləri bildirən sifətlər: فراص ةاش – erkək axtaran qoyun, رثان ةاش – öskürərkən və ya asqırarkən burnundan selik axan, نجاد
– və ya نجار
– evə öyrənmiş, ناح
ٍ – erkəyə can atan, برقمُ –
doğulmaq ərəfəsində olan, مئتم
ٌ َ ْ ُ – əkiz doğmuş. Dişi dəvələrə xas sifətlər: مھيعو لھيع ةقان – sürətli ( ةعيرس
); ثلاد
, yəni ريسلا ىلع ةئيرج , باجرھ
, yəni ةفيفح
, نومأَُ
, yəni ةبلص
və s. Bu sifətlərin sayı 43-ə çatır. Daha sonra atlara xas ضكرمُ
– qarnında balası olan, دوديق
ٌ ُ ْ َ – uzun, تيمك ٌ ْ َ ُ
– qırmızı rənglə qarışıq, دعلج ٌ َ َْ
– dözümlü (bu sifət dişi dəvə barəsində də deyilir). Bundan sonra vəhşi eşşəklərə xas olan عملم ناتأ ifadəsini verir. Bu sifəti İbn Düreyd “Əl-Cəmhərə” əsərində qeyd etmişdir. Bu qəbildən olan çox sözlər vardır. “Əl-qarib əl-musannəf” əsərində qadınlara xas olan Süsən MEHRƏLİYEVA 94
əlamətlər barəsində yazır: فلسم ةأرما ُ – yaşı 45 və ondan çox olan qadın; لطيع َ ْ َ
, yəni قنعلا ةليوط – uzun boğaz və s. Azərbaycan şərqşünaslarından akad. V.M.Məmmədəliyev bir vaxtlar yazmış olduğu “Kufə qrammatika məktəbi” adlı əsərində toxunduğumuz mövzudan, ötəri də olsa, bəhs edərkən göstərmişdir ki, “kufəlilər belə hesab edirlər ki, ismi-fail vəznində işlədilən taliq , tamiş , hacid , hamil kimi sözlər yalnız qadın cinsinə aid olduqları üçün onların sonundakı “tə mərbutə” düşmüşdür”. 12
Müəllif daha sonra qeyd edir ki, “bəsrəlilərin fikrincə, bu sözlər təbii aidiyyat bildirdikləri üçün sözdüzəltmə baxımından belə oxşadılmamış, ona tabe edilməmişdir”. 13
Həqiqətən də qadın cinsinin əlaməti müzəkkər və müənnəs sözləri bir- birindən ayırmaq, fərqləndirmək üçün işlədilirsə, buna ehtiyac duyulmadıqda, “tə mərbutə”dən istifadə olunmasına heç bir lüzum duyulmur. Daha sonra “Əl- qarib əl-musannəf”də dəvələrə xas olan 11 sifət verilmişdir ki, bunlar əsasən لاعفم ,
لوعف və ismi-fail vəznlərində işlədilmişdir. əl-Əsməi bu qəbil sözlərə daha 35 yeni sifət əlavə edir. 12 sifət isə dəvənin zahiri görkəmi və fiziki xüsusiyyətləri ilə, 20 sifət qidalanma xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır. “Əl-qarib əl-musannəf”də qoyuna xas 15, vəhşi eşşəklərə xas digər bir sifət verilir. Bu ifadələr əsərin 212-214-cü səhifələrində cəm olunmuşdur. Həmin səhifədə əl-Fərabinin “Divan əl-ədəb” əsərində topladığı qadınlara aid “cəmai” sifətlər, eləcə də dişi dəvə, dəvəquşu və dəvənin bəzi üzvləri ilə bağlı keyfiyyət bildirən sifət modelləri verilmişdir. Belə sifətlərin sayı 32-yəçatır. Sonra “Əs-Sihah”dan olan omonim mənalı زارج ةقان və ya
زورج ةقان “çox
otlayan dişi dəvə” və زراج ةأرما ifadəsi رقاع ةأرما – qısır qadın mənasında işlədilir.
12 V.M.Məmmədəliyev, Kufə qrammatika məktəbi, Bakı – 1988, səh. 99. 13 Yenə orada. Əs-suyutinin “əl-muzhir” əsərində qrammatik cinsin bəzi morfoloji və qrammatik xüsusiyyətlərinə dair 95
Bu bəhsin yekunu olaraq, Əs-Suyuti öz əsərində İbn Sikkitin “Əl-İshah”, Ət-Təbrizinin “Təhzibul-ədəb” və İbn Quteybənin “Ədəbul-kətib” adlı əsərlərindən çıxış edərək belə deyir: ليعف
modelli sifət qadın cinsinin təyini kimi tə mərbutə qəbul etmir. Məsələn: بيضخ فك – rəng qoyulmuş ovuc, ليسغ ةفحلم – yuyulmuş örtük (bəzən təyinlənən iştirak etmədikdə belə sifətlər isimləşir və tə mərbutə qəbul edir. Məs: ةحيطنلا
, ةحيبذلا
– kəsilmiş heyvan, ةسيرفلا
– ov, عبسلا ةليكأ – şir yemi və s.) Daha sonra istisnalar verilir: قيرخ حير , yəni
ةبايھ ، ةديدش ، ةدراب – şiddətli soyuq külək, سيدس ةقان – 8 aylığa girmiş dişi dəvə, فيصخ ةبيھ – yəni iki rəngli (biri mis rəngli). ليعف modelli təyin əgər لعاف mənasındadırsa, yəni substantivləşərək başqa bir təyin qəbul etmirsə, onda ة ilə işlədilir. Məs.: ةفيرش ، ةميحر ، ةميرك .
لوعف modeli təyinlənənlə işlənərsə, ة qəbul etmir; məs: ةأرما ، روكش ةأرما روبص
və s. رودغ ، روفع ، دونك ، روفك buraya daxildir. Bəzi hallarda ﷲ ةودع يھ
deyilir. Sibəveyhi demişdir: هتقيدصب ةودع اوھبش .
ليعفم modelində bəzən istisna olaraq ةنيكسم ةأرما , yəni
ةريقف mənasında işlədilir. لاعفم
vəznli sifətlər bəzən لعفم
kimi də hər iki cins üçün eyni qalır. Təbii cinsdən irəli gələn لعاف modelli sifətlər ( ثماط ، قلاط və s.) feil mənasında işlənərkən ة qəbul edir; məs; ةقلاط ، ةلماح və s.
لعف◌م ُ ُ
ismi-faili də bu xüsusiyyətə malikdir (müqayisə et: عضرم ةأرما – süd verən qadın), ةيبظ م
– buynuzu çıxmış maral və ةعضرم يھ
ٌ – O, süd verir və ةندشم ةيبظلا ٌ – Maral buynuz çıxarıb. Deməli,
لعاف feli sifəti hər iki cins üçün eyni işlənir; məs: قشاع لجر və
ةقشاع ةأرما . Təkcə qadın cinsi üçün işlənərsə, lazım gəldikdə ة qəbul edə bilir; məs.: بويعلا نم ةرھاطو ضيحلا نم رعاط – aybaşıdan təmizlənmiş qadın və eybi olmayan qadın. Yaxud اھرھظ ىلع ةلماحو لمحلا نم لماح – hamilə olan və kürəyində nə isə aparan qadın. دوعقلا نم ةدعاقو ضيحلا نم دعاق – Ana halından kəsilmiş qadın və bir yerdə oturan qadın. Ət-Təbrizi نلاعف
keyfiyyət bildirən sifət modelindən danışarkən, onun qadın cinsinin əksər halları ىلعف modelində olduğuna işarə etmiş, lakin Bəni Əsəd ləhcəsində bunu qadın cinsində ةنلاعف
modeli ilə işləndiyini göstərmişdir. Məsələn: ناصمخ – qarnı ac (müz), ةناصمخ – qarnı ac (müən.), نايرع – çılpaq (müz), ةنايرع – çılpaq (müən). Süsən MEHRƏLİYEVA 96
Əsərin II cildinin 218-ci səhifəsində kişi və qadın cinsi üçün eyni olan sifətlər haqqında məlumat verilir. “Divanul-ədəb”də verilən bu növ sifətlər aşağıdakılardır: قلخ
, yəni لابزد
سدس və ya
سيدس (dişi 9-cu ayda çıxan dəvə); لوزب (dişləri 9-cu aydan sonrakı müddətdə çıxan dəvə); سناع
– qarımış (dişi və qadın cinsi üçün eynidir); عزان (
عزان ةقان və
عزان لمج ) – doğulduğu yerə gedən; ريھظ ريعب ,
yəni يوق
( ريھظ ةقان kimi də işlədilir); سورع
– adaxlı (bəy və gəlin). Burada kişi cinsinin cəmi لعف ُ ُ
, qadın cinsi isə, لئاعف
vəznində olur. “Əl-ğarib Əl-musannaf” əsərində hər iki cins üçün eyni olan sifətlər verilir: ركب
( راكبأ
) – ilk övlad ( oğlan və qız); ةربك
ْ ِ və ya
ةزجع ْ ِ
– başqa övlad (kişi və qadın cinsi ة ilə işlənir); نق ﱞ ِ
– kölə ( نق دبع
və نق ةما
) və s. Daha sonra İbn Dureydin “Əl-Cəmhərə” əsərindən təyin kimi işlənərkən tək, təsniyə və cəmdə eyni olan sifətlər toplanmışdır ki, bunlar aşağıdakıları əhatə edir: روز لجر ْ َ
və روز موق
(yəni: رئاز لجر
və نورئاز موق ), رفس
ْ َ ,
مون ,
موص ,
رطف ,
مارح ,
للاخ ,
عنقم ,
مصخ ,
بنج ,
خيرم ,
فصف (
يف نعط يذلا وھو نسلا
) , ليفك
, يرج
, يصو
, نيمض
, فيض
, فحد
ِ (
ضيرم ) ,
ضرح َ َ
( ضيرم
) , نمق
, لدع ْ ,
رايخ ,
ضحم يبرع ,
بلق ,
تحب ,
ﱞحقُ (yəni
صلاخ ) ,
ٌروز دھاش ُ ٌ
və ءادھش
, ٌبدج ضرأ
ْ َ ( quru torpaq) və ٌبدج نوضرأ ْ َ
( ٌبصخ
ْ ِ “münbit” sözü də belədir), تارق ءام ,
جاجأ حلم ُ , عاظقُ ,
قارجُ (sonuncu üç söz “duzlu” mənasındadır) və s. Əsərin 220-ci səhifəsində kişi cinsində çox və s. işlədilən sözlərin qadın cinsinin ة ilə ifadə edildiyinə dəlalət edən sözlər gəlir; məsələn: بائذ –
“qurdlar” sözündən “dişi canavar” dedikdə ةقلس
َ ْ ِ və ya
ةبئذ ْ ِ
, بلاعث
– “tülkülər” sözündən “dişi tülkü” ةبلعث və ya
ةلمرث َ َ ْ ُ
, لوعو
“dağ keçiləri” sözündən “dişi dağ keçisi” dedikdə ة◌◌يورأ ﱠ ّ ّ ِ ْ َ , دورق
, ةدرق
“meymunlar” sözündən “dişi meymun”
ةدرق َ ْ ِ
və ya ةشق
ﱠ ِ ,
بنارأ – “dovşanlar” sözündən “dişi dovşan” ةشركع َ ِ ْ ِ
, نابقع ْ ُ – “qartallar” sözündən “dişi qartal” ةوقل َ ْ َ
, دوسأ
“şirlər” sözündən “dişi şir”
ةؤبل ,
اصع ريف
– “sərçələr” sözündən “dişi sərçə” ةروفصع
, رومن
– “pələnglər” sözündən “dişi pələng” ةرمن ,
عداغض – “qurbağalar” sözündən dişi qurbağa” ةدعفض
, ذفانقَ
– “kirpilər” sözündən “dişi kirpi” ةذفنق
olur. Lakin elə sözlər vardır ki, erkək və dişi tə mərbutə ilə fərqlənir: نوذرب – erkək yük atı, ةنوذرب
– yabı. Xacə Nəsirəddin Tusi “Cəmiyül müqəddimat! (“İlkin biliklər toplusu”) əsərində ərəb dilində sözlərin kişi və qadın cinsinə ayrıldığı barədə fikrini yığcam şəkildə ifadə edərək, əvvəlcə qadın cinsinin əlamətlərinə işarə edir və göstərir ki:
Əs-suyutinin “əl-muzhir” əsərində qrammatik cinsin bəzi morfoloji və qrammatik xüsusiyyətlərinə dair 97
" نھادحإ هيف ام ثنؤملاو ةدودمملا فللأاو ةروصقملا فللأاو ثينأتلا ءات هيف سيل ام ركذملا ءارمحو ىلبح و ةفرغك . "
(Kişi cinsini bildirən sözlərdə təmərbutə, qısa əlif və uzadılmış əlif olmur. Qadın cinsində işlədilən sözlərdə isə onlardan biri iştirak edir; Məs: otaq, hamilə, qırmızı kimi). Mahmud bin Ömər bin Məhəmməd əl-Xarəzmi əz-Zəməxşəri “Şərhul- Nəmuzəci” əsərində müənnəslik (yəni qadın cinsini bildirmək) əlamətinin əsil (həqiqi) və məcazi (qeyri-həqiqi) olmasına işarə edərək yazır ki, əsil (həqiqi) qadın cinsi qeyri-həqiqi qadın cinsindən daha qüvvətlidir. Çünki təmərbutə əlamətli qadın cinsi cansız əşyaları bildirən sözlərdə də əhatə edir. Lakin bu morfoloji forma şəkilçisinə malik olmayıb təbii cinsə görə qadın cinsində hesab olunan bir sıra sözlər, xüsusilə qadın adları həqiqi müənnəs hesab olunur. Məs.: “Hind gəldi” cümləsini دنھ ءاج şəklində demək olmaz, çünki دنھ
– Hind qadın adıdır. Yaxud ضرأ
– torpaq, لعن
– başmaq sözlərini götürək. Bu sözlər müqəddər müənnəs sözlər hesab olunur. Əz-Zəməxşəri bu iki sözü kiçiltmə formasında, yəni ةضيرأ
və ةليعن
şəklində işlənmələrinə əsaslanır. Əs-Suyutinin “Əl-Mizhər” əsərində ərəb ədəbi dilinin lüğət ehtiyatında rast gəlinə biləcək kişi və qadın cinsində işlədilən bütün formalar, o cümlədən sadə morfoloji-qrammatik, eləcə də leksik-qrammatik metod hesab olunan, analitik və suppletiv formalar əks olunmuşdur. Müəllif burada təkcə formaları sadalamaqla kifayətlənməmiş, onları hansı əsərlərdən əxz etdiyini də açıqlamışdır. Əs-Suyuti ərəb dilində cins kateqoriyasının ifadə vasitələrinə kişi və qadın cinslərinin bir-birindən fərqlənən sözlərin şərhi ilə başlamışdır. Dilçilikdə bu, suppletiv metod adlanır. Suppletivizmdən danışarkən onu qeyd etmək lazımdır ki, dünya dillərində rast gəlinən suppletivizm hadisəsi də müəyyən qrammatik mənanın ifadəsinə xidmət göstərir. “Suppletivizm” sözü latınca “tamamlama” sözündəndir. Bu qrammatik hadisə az yayılmış vasitələrdən biridir. Suppletivizm hadisəsində fleksiyadan fərqli olaraq birinci sözün heç bir formal elementi qalmır. Məsələn, rus dilində bəzi isimlərin təki ilə cəmi, sifətin dərəcələri suppletivizm əsasında yaranır. əs-Suyuti kişi və qadın cinsinin eyni məna baxımından ifadəsində ayrı- ayrı leksik vahidlərdən istifadə olunmasına dair əsərində nümunə olaraq göstərdiyi sözləri aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq mümkündür. Müəllif İbn Süsən MEHRƏLİYEVA 98
Qüteybənin “Ədəbul-kətib” əsərindən nümunələr gətirir və göstərir ki, İbn Qüteybə bu bəhsə ayrıca bir fəsil ayırmış və cinsi suppletiv metodla işlənən sözləri aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmışdır.
Qadın cinsi Qırqovul بوقعيلا ) بيقاعيلا (
لجحلا Dovdaq
برخلا
ىرابحلا Bayquş
ىدصلا ) ءادصأ (
موبلا Arı
بوسعيلا
لحنلا Çəyirtgə ،بظنعلا ،بظنخلا ءابظنعلا
ةدارجلا
) تا
(
Buqələmun ءايرحلا
ءاسفنخ ) سفانخ
= ( ما
نيبح ّ ُ
Kərtənkələ طوفرفعلا
ءاظع ،ياظع ،ةءاظع Goreşən
عبض ) عابض (
ناعبضلا Anakonda ناوعفلأا
ىعافلأا Əqrəb
نابرقعلا
برقع ) براقع
(
Tülkü نابلعثلا
بلعثلا ) بيلاعثلا (
ةافحلس ) فح لاس (
مليغلا Qurbağa
عدفض ) عدافض (
موجلعلا Kirpi
مھيشلا
ذفنق ) ذفانق
(
Dovşan ززخلا ) زازخ ،زازخ ّ (
بنرأ ) بنارأ (
Turac ناطقيحلا
جاردلا Dəvəquşu ميلظلا
Pişik
نويضلا ، طقلا
رونس ) رينانس
(
Digər bir fəsil isə qadın cinsinin morfoloji əlaməti olmayan sözlərdir ki, bunları “səmai müənnəs” sözlər adlanır. Bu zaman o, İbn Qüteybənin “Ədəbul-kətib” və Ət-Təbrizinin “Əl-təhzib”inə əsaslanmışdır. Qadın cinsinin əlamətini qəbul edib hər iki cins üçün eyni olan sözlər: ةيح ,
ةاش ,
روث ,
ةطب ,
ةمامح ,
ةماعن və s. sözlər erkək və dişi sözlərin köməyi ilə Əs-suyutinin “əl-muzhir” əsərində qrammatik cinsin bəzi morfoloji və qrammatik xüsusiyyətlərinə dair 99
adları çəkilən heyvan və ya quşların cinsinin bildirir. Məs.: برعلا لوقت : ةيح
ركذ .
İsmayıl əl-Cövhərinin “əs-Sıhah” əsərində deyilir ki, ةجاجد
həm erkək və dişi toyuq, ةجمقلا – erkək və dişi qırqovul, ةلحنلا ,
ةجراذلا ,
ةموبلا ,
ىرابحلا ,
ةرقبلا və s. belə sözlərə aiddir. İbn Xaləveyhi göstərir ki, insan, at erkək və dişiyə, ريعب
– dəvə erkək ( لمج ) və dişi ( ةقان
) dəvəyə bölünür. Əlavə edir ki, سرف
– at sözünü bəzi ərəblər
ة ilə işlədərək dişi at nəzərdə tuturlar. Yalnız kişi cinsində, yaxud yalnız qadın cinsində işlədilən sözləri nəzm şəklində göstərmişdir. Cəmaləddin ibn Malik hər iki cinsdə işlədilən sözləri belə verir: ىحضلأاو ،ليوارسلاو ،رازلأاو ،معنلاو ،نيكسلاو ،عاصلاو ،حلاسلاو ،بيلقلا ) ةحيبذ
( ، لاو ،لسعلاو ،قوسلاو ،ولدلاو ،قيرطلاو ،ليبسلاو ،قنعلاو ،سرفلاو ،دضعلاو ،قتاع ىسوملاو ،كلفلاو ،ملسلاو ،زجعلاو .
ىسوملا يف ريكذتلا عمسأ ملو ريغ لا ركذم . Qadın cinsinin əlaməti olan ö ilə bitən, lakin hər iki cinsi üçün eyni olan sözlərə İbn Qüteybədən örnək olaraq ةلخس
( اخس
ل ) – yəni bir saat əvvəl doğulmuş quzu və canavarla cütləşmədən törəmiş goreşən balası mənasını verən
ةرابسعلا (bu söz əslində ةرابشع kökündəndir) sözlərini də əlavə edir və deyir ki, bu qəbildən olan sözlərin cəmi ة -nin atılması ilə düzəlir (məlumdur ki, belə sözlər toplu isimlər ( عمجلا هبش ) adlanır. Burada ةيح
– ilan sözü istisna təşkil edir. İsmayıl əl-Cövhəri öz “əs-Silah”ında bu sözlərin sonundakı ة -ni təklik bildirən şəkilçi kimi izah edir. Buraya ةمامح
– bir göyərçin, ةطب
– bir ördək, ةجبق
– bir qırqovul sözlərini də əlavə edir. Qadın cinsinin morfoloji əlaməti olan əlif məqsurə ilə bitən sözlər sırasında ülgüc – ىسوم
sözü barəsində İbn Qüteybə ilə yanaşı əl-Kisəinin də fikrini ortaya qoyur və göstərir ki, əl-Kisəi onu ىلعف modeli hesab edir. Halbuki digər bir dilçi onu لعفم
modeli hesab edərək zəif ي samitinin əlifə çevrilməsi ilə izah edir. Əl-Əxfəş hər iki cins üçün eyni şəkildə üşlədilən sözlərə işarə edərək yazır ki, Hicaz əhli onları qadın cinsində təmim qəbiləsi kişi cinsində hesab edirlər. Süsən MEHRƏLİYEVA 100
Ən-Nəhnas “ تاقلعملا حرش ” (“Muəlləqaların şərhi”) əsərində bu qisim sözlərə
ناوخ – stol, ةدئام – yemək stolu, نانس – nizə ucu, ةيلاع ,
عاوص və
ةياقس
sözlərini də əlavə edir. Təkinin əlif məmdudə, cəminin isə əlif məqsurə ilə bitən sözlər barəsində Hələbin tarixinə dair Kamal ibn əl-Ədimin əsərindən danışarkən İbn Xaləveyhinin qeyd etdiyi bir söhbəti açıqlayaraq göstərir ki, Seyfuddövlə belə sözlər haqqında alimlərin fikrini soruşduqda hamı “yox” cavabı verdiyi zaman İbn Xaləveyhini – “Mən belə iki söz bilirəm” – deyə cavab vermişdi və bu sözləri ona yalnız min dirhəmə söyləyəcəyini ərz etmişdi. Bu sözlər ءارحص
) ىراحص
( və
ءارذع ) ىراذع ( idi. İbn Xaləveyhi iki aydan sonra əl-Cərminin “Kitəbut-tənbih” əsərində daha iki sözə rast gəlmişdi: ءافلص )
ىفلاص ( – yəni bərk torpaq və ءاربخ )
ىرابخ ( – şehli torpaq. İbn Xaləveyhi qeyd edir ki, iyirmi ildən sonra beşinci sözü tapdım. Bu sözü İbn Dureyd öz “Cəmhərə”sində qeyd etmişdi. O söz ءاتبس )
( –
yəni quru, cod torpaq demək idi. Daha sonralar Allah-təala ona başqa sözlərlə tanış olmaq qismət etdi. Əbu Əli Əl-Ğali “Kitəbul-məmdudi val maqsuri” əsərində belə sözlər işlətmişdi: ءاخفن ضرأ – yəni minik heyvanların ayaqları altında səsi eşidilən torpaq. Cəmi isə ىخافن
şəklindədir. Əl-Fərra buraya ءافحولا – yəni qara daşlı torpaq sözünü əlavə etmişdi. Sə'ləb buraya ءاخبن
) ىخابن
( sözünü
ءاخفن sözünün sinonimi kimi daxil etmiş, Əl-Cauhəri “Əs-Sihah” əsərində ءاوخسلا ) ىواخسلا ( – geniş düzənli yer mənasını verən sözü işlətmiş, bu sözün cəmi ىراحصلا
َ və
يراحصلا ِ kimi يواخسلا ِ şəklində də işlədilir. İbn Fəris “Əl-mucməl” əsərində bitki örtüyü olmayan qumsal yer mənasında ءادرم
) ىدارم
( sözünü bu xüsusda misal gətirir. “Şey” sözünün cəmini də ءايشأ
ilə yanaşı ىواشلأا
َ və
ىواشلأا şəklində işləndiyinə işarə edir. Əl-Əsməi söyləyir ki, ərəblərin ən bəlağətlilərindən birisinin Xələf əl-Əhmərə belə dediyini eşitmişəm: ىواشلأا كدنع نا . Bu söz ىلاعف cəm forması ilə də cəmlənir: اياشأ .
İbn Xaləveyhi belə sözlərin səkkiz olduğunu iddia edir. O, bu söhbəti sonralar da xatırlayır ki, o zaman Seyfuddövlənin ətrafındakı adamlar arasında Əhməd ibn Hasr və Əbu Əli Fərisi də var idi. Nəzəri cəlb edən qeydlərdən biri də isimlərin ءلاعف modelidir ki, bunlar aşağıdakıları əhatə edir: ءاسأبلا
– çətinlik, ءاضغبلا
– ədavət, ءاغوبلا
– torpaq, ءادھب
– Qudaada bir qəbilə, ءاديبلا
– ةلاف
səhra sözünün sinonimi, ءاميت
– yer Əs-suyutinin “əl-muzhir” əsərində qrammatik cinsin bəzi morfoloji və qrammatik xüsusiyyətlərinə dair 101
adıdır, səhra mənasını verir, سيق نب ءاعلب – tanınmış şair adıdır, ءارمتلا
– Taifdə dağlıq hissə, ءادأث – millət adı, ءارج ُ ﱠ َ
– dolayı, sarı, ءلاجلا
– böyük iş, ادعجلا
ء – Kindənin ləqəbidir. Yuxarıda sadaladığımız isimlər əl-Əndəlusi tərəfindən “Kitəbul- məmdudi var-maqsuri” əsərində qeyd olunmuşdur. Bu hissədə marağa səbəb olan sözlər və onların sinonimləri verilmişdir. Bu sözlərin hamısı qadın cinsinin morfoloji əlaməti olan uzadılmış əliflə bitir. Bu morfoloji forma sifətin qadın cinsini bildirərək لعفأ
müzəkkər forması olmayan sözləri əhatə edir: məsələn: ءايرث ضرأ – nəm torpaq, ءايدث ةأرما –
iridöşlü qadın, ءلاھجلا ةيلھاجلا – çox azğınlığa qapılmış cahiliyyə, - göbəkli qadın,
ءادج – kiçik döşlü, yəni südü və qulağı kəsilmiş, ءادج ةنس ﱠ َ
– quraqlıq ili,
ءابدخ عرد – yumşaq zireh, ءلادج عرد – möhkəm zireh, ءاودح حير –
buludları qovan külək, ءاونح سوق – möhkəm yay və s. Beləliklə, adını qeyd etdiyimiz əsərdə bütün dünya dillərində olduğu kimi ərəb dilində də cins kateqoriyasının ifadə olunduğu sintetik, analitik və suppletiv metodla yaranan söz vahidlərinin izahının şahidi olduq. Bu lüğət vahidləri yüksək bədii üslubun nümunələri kimi sırf ərəbdilli mətnlərdə işlədilir. |