Elmи мяъмуяси
Yüklə 3,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ey iman gətirənlər! Allah yolunda (cihad etmək üçün) səfərə çıxdığınız zaman diqqətli olun! Sizə müsəlman olduğunu
- Allah yanındadır. Siz özünüz də bundan əvvəl onlar kimi idiniz, lakin Allah sizə mərhəmət etdi. Elə isə, siz də (insanları bir-birindən
- Torpaq, əslində bundan daha şərlilərini qəbul edər. Lakin Allah sizə, "lə iləhə illəllah" cümləsinə hörmətin əhəmiyyətin göstərmək istədi
- РЕЗЮМЕ Ценности, которые дает исламское военное право человеку в свете Корана и Сунны (На основе клеветы о терроризме)
- (On the basis of slander about terrorism)
|
öldürdün?." Üsamə İbn Zeyd özünü belə müdafiə edər: "Ya Rəsuləllah! O, bunu ölümdən canını qurtarmaq üçün söylədi." Bu cavab üzərinə Rəsulullah (s.a.s) "Kəlmeyi-tövhidi deyən bir adamı axı nə
üzüntüsünün böyüklüyündən "Kaş ki, o günə qədər İslama girməmiş olub da belə bir cinayəti etməkdən uzaq olsaydım" deyə təmənni edər. 18
İnsan həyatına verilən bu dəyəri təsdiqləyici mahiyyətdə ən-Nisa surəsinin 94-cü ayəsinin nazil olma səbəbi də böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu ayədə belə buyrulur: "Ey iman gətirənlər! Allah yolunda (cihad etmək
Qaynaqların verdiyi məlumata görə Rəsulullah (s.a.s) tərəfindən müəyyən bir vəzifəni yerinə gətirmək üçün yollanan bir hərbi birlrk-və ya səfərdə olan bir müsəlman qrup –Batnı-İdam deyilən yaşayış yerinə gəlincə bütün xalq onların qarşısında ora-bura qaçır, sadəcə Amir İbn Adbat əl-Əşca adlı bir varlı (və ya çoban) mallarının başında qalaraq müsəlmanlara yaxınlaşıb müsəlmanca yəni İslama uyğun bir şəkildə salam verir. Lakin müsəlmanlardan Muhalləm İbn Cəssamə (aralarındakı şəxsi bir məsələyə görə) onu öldürərək mallarını mənimsəyir. 19 Bu səfərdən qayıdıldığı zaman hadisə Rəsulullaha (s.a.s) xəbər verilincə yuxarıdakı ayə nazıl olur və edilən hərəkət qınanır. Hədis və siyər kitablarında gələn açıq məlumatlara görə
18 İbn Hişam, IV, 204; Vaqıdi, II, 724-726; Təbəri, III, 22; Beyhaqi, IV, 296-297; Zəhəbi, s. 448-449; Şami, VI, 222. 19 Vaqıdi, II, 797; İbn Sad, II, 124; Beyhaqi, III, 305-307; İbn Abdülbərr, əl-İstiab, III, 888; İbnü’l-Əsir, Üsdü’l-Qabə, II, 576; Vahidi, Əsbabü’n-Nüzul, s. 63; Elmalılı, II, 574; İsavi, Fıqhü’s-Səraya, s. 202; Ahmet Önkal, “Batn-ı İdam Seriyyesi”, TDV. İslam Ansiklopedisi, V, 202.
Qurani-kərim və sünnə işığında İslam hərb hüququnun insana verdiyi dəyər 41
hadisəni törədən şəxs qısa müddətdən sonra vəfat edir. Cəsədi torpağa verilincə yer onun cəsədini qəbul etmir. Üç dəfə basdırıldığına baxmayaraq hər dəfəsində çölə atılır. Vəziyyət Rəsulullaha (s.a.s) xəbər verilincə o belə deyər: "Torpaq, əslində bundan daha şərlilərini qəbul edər. Lakin Allah sizə, "lə iləhə illəllah" cümləsinə hörmətin əhəmiyyətin göstərmək istədi" 20
Yuxarıda qeyd edilən ayələr və İslam Peyğəmbərinin hərəkət və davranışları İslamın iki müqəddəs dəyəri və qaynağı olan Qurani-Kərim və Rəsulullahın Sünnəsinin istər sülh zamanı olsun istərsə də müharibə zamanı insana və insan həyatına, irqindən, millət və milliyətindən, düşüncə və əqidəsindən, böyük və ya kiçik olmasından asılı olmayaraq nə qədər böyük və yüksək dəyər verildiyini özündə əks etdirən sadəcə bir neçə nümunədən ibarət hadisələrdir. İslama və müsəlmanlara bu məsələlərdə iftira edən, tənqid və təhqirlərini yönəldənlərın bu hadisələri bilərək göz ardı etmələri düşündürücüdür.
20 İbn Hişam, IV, 204; Vaqıdi, II, 724-726; Təbəri, III, 22; Beyhaqi, IV, 296-297; Zəhəbi, s. 448-449; Şami, VI, 222. Dr. Elşad MAHMUDOV 42
BİBLİYOQRAFİYA
əl-BƏLƏZURİ, Əbül-Abbas Əhməd İbn Yəhya İbn Cabir (279/892), Kitabu Cuməl min Ənsabil-Əşraf, ,(thq: R. Zirikli-S. Zəkkar), I-XIII, Darul- Fikr, Beyrut 1996. əl-BEYHAQİ, Əbu Bəkir Əhməd b. əl-Hüseyin (458/1066) Dələilün-
VII, Darul-Kutubil-İlmiyyə, Beyrut 1985. əl-BUXARİ, Əbu Abdullah Muhamməd b. İsmayıl (256/870), əl-
əd-DİMYATİ, Əbu Muhamməd Şərəfuddin Abdülmümin b. Xələf (705/1306), əs-Siratun-Nəbəviyyə, (thq: Əsad Muhamməd ət-Tib), Darus- Sabuni, Hələb 1996. əd-DİYARBƏKRİ, Hüseyin b. Muhamməd b. əl-Həsən (995/1582),
Əbu Davud, Süleyman b. Əşas b. İshaq əl-Əzdi əs-Sicistani (275/889), Kitabus-Sünən – Sünənu Əbi Davud, (thq: Muhamməd Avvamə), I-III, Darul-Qablə lis-Səqafətil-İslamiyyə, Ciddə 1998. ƏHMƏD B. HƏNBƏL, (241/855), əl-Müsnəd, I-VI, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992. ELMALILI M. Hamdi Yazır (1361/1942), Hak Dîni Kur’an Dili, I-IX, Akçağ Yayınları, Ankara 1995. ERDOĞAN, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, Rağbet Yayınları, İstanbul 1998. əl-FƏSƏVİ, Əbu Yusuf Yaqub b. Süfyan b. Cuvvan əl-Farisi (277/890),
Dar, Mədinə 1990. əl-HƏLƏBİ, Ali b. Burhanəddin, (1044/1635) əs-Siratül-Hələbiyyə fi
İBN ABDÜLBƏRR, Əbu Ömər Cəmaluddin Yusuf b. Abdullah b. Muhamməd ən-Nəməri (463/1071), əl-İstiab fi Marifətil-Ashab, I-IV, (thq: Ali Muhamməd əl-Buxari), Daru Nahdati Mısır, Qahirə tarixsiz. Qurani-kərim və sünnə işığında İslam hərb hüququnun insana verdiyi dəyər 43
İBN HƏCƏR əl-ASQALANİ, Əbul-Fazl Ahməd b. Ali (852/1448), Fəthul-Bari Bişərhi Sahihil-Buxari, (thq: Muhyiddin Hatib-Mahmud Fuad Abdülbaqi), I-XIV, Darur-Reyyan lit-Turas, Qahirə 1987. İBN HİŞAM, Əbu Muhamməd Abdülməlik (218/833), əs-Siratun-
IV, Darul-Xeyr, Beyrut 1995. İBN İSHAQ, Muhamməd b. Yəsar (151/768), Kitabül-Mübtəda vəl-
1981.
İBN KƏSİR, İmaduddin Əbul-Fida İsmail b. Ömər, (774/1373), əl- Bidayə vən-Nihayə, (thq: Abdullah b. Abdulmuhsin ət-Turki), I-XXI, Daru Hicr, Cizə 1997. İBN SAD, Muhamməd b. Sad b. Məni əz-Zühri, (230/844), Kitabut-
Qahirə 2001. İBN SEYYİDÜNNAS (734/1334), Uyunül-Əsər fi Fünunil-Məğazi vəş-
İBNÜL-CÖVZİ, Əbul-Fərəc Abdurrahman (597/1200), əl-Vəfa bi Ahvalil-Mustafa, I-II, (thq: Mustafa Abdülvahid), Darul-Marifə, Beyrut 1966.
İBNÜL-ƏSİR, İzüddin Əbül-Hasan Ali b. Muhamməd (630/1232), Usdul-Qabə fi Marifətis-Sahabə, (thq: H. Məmun Şeyha), I-V, Darul-Marifə, Beyrut 1997. əl-İSAVİ, Mahmud Xələf Cərrad, Fıqhüs-Səraya, Daru Ammar, Amman 2000.
MAHMUDOV, Elşad, Sebep ve Sonuçları Açısından Hz. Peygamber’in Savaşları, Tez (Doktora), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İlahiyat Anabilim Dalı İslâm Tarihi ve Sanatları Bilim Dalı, İstanbul 2005. əl-MAQRİZİ, Təqiyuddin Əhməd b. Ali b. Abdülqahir b. Muhamməd (845/1442), İmtaul-Əsma bimə lin-Nəbiyyi minəl-Ahval vəl-Əmval vəl- Hafadə vəl-Matla, (thq: M. Abdülhamid ən-Nəmisi), I-VIII, Darul-Kutubil- İlmiyyə, Beyrut 1999. MÜSLİM, Əbul-Hüseyin Müslim b. əl-Haccac əl-Quşeyri ən-Nisaburi (261/875), əl-Camius-Sahih-Sahihu Müslim, (thq: Muhamməd Fuad Abdülbaqi), I-V, əl-Məktəbətül-İslamiyyə, İstanbul, tarixsiz.
Dr. Elşad MAHMUDOV 44
ÖNKAL, Ahmet “Batn-ı İdam Seriyyesi”, DİA, (TDV. İslam Ansiklopedisi), İstanbul 1992, V, 202. ÖZEY, Ramazan, Günümüz Dünya Sorunları, İstanbul 2001. əş-ŞAMİ, Muhamməd b. Yusuf əs-Salihi (942/1536), Sübülül-Hüda vər-
1990.
TDV, İlmihal, İslam və Toplum, I-II, TDV Yayınları, Ankara 2004. ət-TƏBƏRİ, Əbu Cəfər Muhamməd b. Cərir (310/922), Tarixul-Üməm vəl-Muluk, (thq: Muhamməd Əbul-Fadl İbrahim), I-XI, Daru Süveydan, Beyrut 1967. ət-TİRMİZİ, Əbu İsa Muhamməd b. İsa əs-Süləmi (279/892), əl-Camius-
əl-Haləbi, Qahirə 1975. əl-VAHİDİ, Əbül-Həsən Ali b. Ahməd b. Muhamməd ən-Nisaburi (468/1076), Əsbabün-Nüzul, Aləmül-Kutub, Qahirə 1959. əl-VAQIDİ, Muhamməd b. Ömər (207/822), Kitabül-Məğazi, (thq: Marsden Jones), I-III, Aləmul-Kutub, Beyrut 1984. YAMAN, Ahmet, İslâm Devletler Hukukunda Savaş, Beyan Yayınları İstanbul 1998. əz-ZƏHƏBİ, Şəmsuddin Muhamməd b. Ahməd b. Osman (748/1348)
Abdüssəlam Tədmuri), Darul-Kutubil-Arabi, Beyrut 1990. Qurani-kərim və sünnə işığında İslam hərb hüququnun insana verdiyi dəyər 45
РЕЗЮМЕ Ценности, которые дает исламское военное право человеку в свете Корана и Сунны (На основе клеветы о терроризме) Здесь, в рамках научной статьи рассматрeн такой негативный фактор, как невинное террористическое уничтожение людей, вне зависимости от их рассовой и религиозной принадлежности, нации, возраста и суждения, и несвязанность этого фактора с исламской религией. Исходя из двух святых ценностей ислама - Корана и Сунны- здесь говорится о политике защиты какого-бы то ни было живого существа, даже в военное время, являющееся самым критическим моментом для прекращения человеческой гибели, о военной политике пророка Мухаммеда, которая не раз подвергалась критике и оскорблениям со стороны противников исламской религии. Ислам принимает мир и примирение в качестве основных принципов и провозглашат человека, являющегося халифом и наместником Аллаха, самым высшим созданием, осуждая несправедливое убийство человека, оценивает этот факт как тяжкое преступление и грех. Запрещая покушение и террор, желая наказания перешедших черту, сообщает об ужасном конце упомянутых. Пророк Мухаммед, основной обязан- ностью которого была пропоганда, увидел в ответ от своих врагов нападение и жестокость. Увидев вооруженную борьбу,он через неко- торое время сам не нашёл иного выхода, кроме как ответить оружием. В результате этих событий Ему было дано военное разрешение, и он начал войну с врагом. Пророк Мухаммед, никогда не вёл вооруженную политику, был верен заключённым договорам, не вступал в бой без крайней надобности и не пропогандировал ислам при помощи меча, как утверждали некоторые критики ислама. Он хотел развития исламской религии, хотел уберечь себя, мусульман, государство, созданное в Медине после переселения и его земли. В то же время он хотел обеспечить независимось ислама, донеся её до людей тем самым привлечь их к справедлиости, открыть им нужные пути для нахождения правильного в вере и поступках. Для ликвидации помех и преград на Dr. Elşad MAHMUDOV 46
етом пути, Он подготовил вонные походы, но не осуществлял их пуём террора, в котором люди несправедливо посягали на свою жизнь. Святой пророк во время походов наствалял мусульман ни в коем случае не сражаться с врагом без серьёзной причины, и всё же если это каким- то образом произошло,советовал им держать данное слово, не пере- ходить грань, не причинять вред окружающим, нарушая заключённые договоры, не убивать безвинных людей, не трогать женщин, детей, стариков, особенно рабов, а также иноверников, уединённых в свои места поклонений, такие как церкви и синагоги, не наносить вред при- роде, миру растений и животных, не срезать деревьев и не рушить домов.
Qurani-kərim və sünnə işığında İslam hərb hüququnun insana verdiyi dəyər 47
SUMMARY Resume of Value which are given to people with an Islamic military law in a view of the Koran and Sunna (On the basis of slander about terrorism)
Here, within the limits of the scientific article was discussed such negative factor, as innocent terrorist destruction of people, without dependence from their race and religious accessory, nation, age and judgments, and it is clear that this factor has no deal with Islamic religion. Proceeding from two sacred values of Muslims - the Koran and sunna- it is spoken about the politics of protection any alive essence, even in a wartime, which is being the most critical moment for the termination of human destruction, about the military policy of prophet Mohammed who have been criticized many times by the opponents of Islamic religion. The Muslims accepts the world and reconciliation as the main principles and провозглашат the person, being caliph and the deputy of the Allah, the most maximum creation, condemning unfair murder of the person, estimates this fact as grave crime and a sin. Forbidding attempt and terror, wishing punishment passed feature, informs on the awful end mentioned. Prophet Mohammed which basic duty was propaganda, has seen in the answer from the enemies an attack and cruelty. Having seen the armed struggle, it after a while itself has not found other output, except for how to answer with the weapon. As a result of these events the military sanction has been given to it, and it has begun war with the enemy. The Muslim prophet never conducted the armed policy, was true to the concluded contracts, did not enter fight without extreme need and did not propagandize Islam by means of a sword, as some critics of an Islam approved. He wanted development of Islamic religion, wished to save himself, Moslems, the state created in Medina after resettlement and its ground. At the same time he wished to provide independence of Islam, having informed it up to people with that to involve them to justice, to open them the necessary ways for finding the correct in belief and acts. For liquidation of hindrances and barriers on this way, he has prepared military campaigns, but did not carry
Dr. Elşad MAHMUDOV 48
out them with the help of terror, in which people unfairly encroached for their lifes. During the campaigns the sacred prophet always told Moslems not to battle at all to the enemy without a reason, and if it has somehow happened, advised them to hold promises, not to pass a side, not to harm associates, breaking prisoners agreements, not to kill innocent people, not to touch women, children, old men, especially slaves, and also people of other religions, in their places of praying, such as churches and synagogues not to harm to the nature, flora and animals, not to cut off trees and not to pull down houses.
Safelus@yahoo.com
Hədis elmində “Ahad” hədis anlayışı 49
HƏDİS ELMİNDƏ “AHAD” HƏDİS ANLAYIŞI Dr. Qoşqar SƏLİMLİ ∗
Giriş Hədis terminologiyasının meydana gəldiyi dövrlərdən bu tərəfə bəlkə üzərində ən çox danışılan mövzulardan biri də “ahad” ( داحآ
) hədis məsələsi olmuşdur. Həm hədis termini olması baxımından, həm də fiqh elminin sünnəti dəlil olaraq ələ aldığı əsnada bu məfhumdan geniş şəkildə istifadə etməsi, “ahad” hədisi hər zaman İslam alimlərinin diqqət mərkəzində saxlamışdır. “Ahad” hədisin hədis elmindəki yeri və önəmi məsələsinə toxunmadan əvvəl, onun lüğəvi mənasına müraciət yerində olardı. “Ahad” lüğətdə tək, bir, bir olan və cəmi olmayan kimi mənaları ifadə etməktədir. Sözün kökü “vahid” dir 1 . A. Tərifi Hədis elmində isə ümumi olaraq mütəvatir dərəcəsinə çatmayan rəvayətlərə (xəbərlərə) bu ad verilməkdədir. Buna görə, bir nəsildə tək bir ravi tərəfindən rəvayət edilən xəbərə xəbər-i vahid adı verilir. Bir neçə nəsilin hərəsində bir ravi tərəfindən rəvayət edilmiş xəbərlərə isə xəbər-i
demiş və onu Hz. Peyğəmbərə qədər gedib çatan tək ravinin tək ravidən rəvayət etdiyi xəbər olaraq tərif etmişdir. 2
Ərəbcə “bir” mənasındaki vahidin izafət yolu ilə xəbər kəlməsinə bağlanması (xabəru'l-vahid) və ya təyini söz birləşməsi şəklində istifadə edilməsi ilə (xabərun vahidun) ortaya çıxmış bir termindir. Vahid kəlməsinin
∗ BDU İlahiyyat Fakültəsiİslam Elmləri Kafedrası 1 Ayid, Əhməd və elmi heyət, əl-Mu'cəmul-'Arabi əl-Əsəsi, Alecso, Larus Nəş- riyyatı, 1989, s. 73, 74; Баранов Х. К., Большой Арабско-Русский Словарь, Москва 2002, I, с. 26. 2 Uğur, Mücteba, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, Ankara 1992, s. 7. Dr. Qoşqar SƏLİMLİ 50
cəmi olan ahadla bərabər olduğunda isə (xabəru'l-ahad, axbaru'l-ahad) “birdən artıq olan ravinin rəvayət etdiyi xəbər” mənasına gəlir. Ancaq bu ifadələrin üsul kitablarında əsasən eyni mənada istifadə ediməsi ilə bərabər, hədisin ahad vəsfini daşımasının onun hər zaman xəbər-i vahid olduğunu göstərməyəcəyi də söylənməkdədir. Buna görə hədisçilər, üsulçular və fəqihlər təvatür dərəcəsinə çatmayan bir xəbəri “ahad xəbər” kimi qəbul etdikləri üçün xəbəri rəvayət edən ravi sayısının bir, iki, üç və ya daha çox olması arasında heç bir fərq yoxdur. Xəbər-i infirad da deyilən xəbər-i vahid Hz. Peyğəmbərdən rəvayət edilən hədislər, səhabə və tabiindən nəql edilən xəbərlər üçün də istifadə edilməklə bərabər, hədisdə və digər İslami elmlərdə dilə gətirildiyində daha çox Rəsulullahdan (s.ə.s) rəvayət edilən hədislər nəzərdə tutulmaqdadır. Hədis elmində ahad xəbər üçün verilən bu tərifin xaricində, xüsusi olaraq səhih və həsən xəbərin (hədisin) tərifinə bərabər bir açıqlama da verilməkdədir. Buna görə xəbər-i vahid mütəvatir sünnətin xaricində qalan və Rəsulullahdan (s.ə.s) etibarən ədalət və zabt sifətlərini daşıyan bir və ya iki, yaxud da təvatür dərəcəsinə çatmayan sayıda səhabənin, daha sonra tabiin və təbəu't-tabiinin rəvayət etdiyi, mətnində şaz və illət olmayan və zann-ı qalib (tərcih edilən, racih) ilə sabit olan xəbərə deyilir. Bir xəbərə rəvayət yollarının çoxalması səbəbiylə “məşhur” deyilsə belə, bu xəbər ahad olaraq qalar. 3
məfhum mahiyyət və termin baxımından tarix içində iki dəfə məna dəyişdirmiş, ilk zamanlar “bir və ya bir neçə nəfərin xəbəri” mənasına gələrkən, daha sonra “mütəvatir səviyyəsinə çatmayan xəbər” mənasında istifadə edilmşdir. Terminin ikinci tərifi, xəbər-i vahidlərin dində dəlil olub olmayacağıyla əlaqəli olub fiqhin yazılmağa başlandığı hicri II. (m. VIII) əsrin ilk yarısında vəhm, şəkk, zən və yaqin kimi əqli mövzuların İslam cəmiyyətində yayılmasıyla birlikdə ortaya çıxmışdır. Bununla bərabər ahad hədislər haqqında aşağıdakılar kimi bənzər mülahizələr də vardır: ahad xəbər mutəvatirin ziddi olaraq, etibar edilən ravilərin (siqa) əksəriyyəti tərəfindən deyil, onlardan yalnız birinin rəvayət etdiyi hədislər haqqında istifadə edilən bir termindir. Xəbər-i ahad deyilən hədislər, istifazə yolu ilə müxtəlif ravilərə isnad edilərək mütəvatir
3 Ertürk, Mustafa, “Haber-i Vahid”, DİA, İstanbul 1996, XIV, s. 349. Hədis elmində “Ahad” hədis anlayışı 51
dərəcəsinə qədər yüksəldilə bilər. Ahad hədisin nə dərəcədə qaynaq təşkil etməsi kimi məsələlər, hədis üsulu elminin ən mühüm bəhslərindən biri hesab edilməkdədir. 4
Bir nəfərin etdiyi rəvayətlə bağlı Hz. Peyğəmbər dönəmində heç bir problem mövcud deyildi. Xəbər-i vahid məfhumuyla bağlı münaqişələr və onunla əməl etməmə deyə bir məsələ də gündəmdə yox idi. Rəsulullah (s.ə.s) həm ibadətlərdə, həm də İslamın təməl prinsiplərində, lazım olduqda isə idarəçilik məsələlərində də bir nəfərin xəbərinə etibar edirdi. Onun (s.ə.s.) Ramazan hilalını gördüyünü söyləyən səhabəyə, “Allahdan başqa tanrı olmadığına və mənim Allahın rəsulu olduğuma şəhadət edərsənmi” deyə soruşub, müsbət cavab aldıqdan sonra səhabənin xəbərinə güvənərək, “Ey Bilal, insanlara xəbər ver, sabah oruc tutsunlar!” deməsi; Kuba Məscidində Məscidi Əqsaya tərəf namaz qılmaqda olan müsəlmanların qiblənin Kəbə yönünə çevrildiyini bildirən adamın xəbərinə güvənərək, üzlərini Kəbəyə tərəf çevirmələri kimi hədislər, səhabələrin də xəbər-i vahidə olan etibarını göstərməkdədir. 5
Məsələn Rəsulullahın (s.ə.s.) Əbu Ubeydə b. Cərrahı Nəcranlıların yanına göndərdiyi zaman: “Sizə əmin (etibarlı) bir adam göndərirəm” deyərək təlimatını bildirməsi kimi bir çox hadisə xəbər-i vahidin Hz. Peyğəmbər zamanındakı məfhum və mahiyyətini ortaya qoymaqda və tək adamın gətirdiyi xəbərin qəbul edilməsindəki əsas prinsipi vurğulamaqdadır. Bu prinsip, xəbəri gətirən adamın zabt sifəti və dində etibarlı olub olmamasıyla əlaqədardır. Buna görə xəbəri gətirən adam sözünə və zabtına güvənilən bir şəxsdirsə, bu xəbər qəbul edilməkdə, əks halda “Fasiq bir kimsə sizə xəbər gətirdiyi zaman onun doğruluğunu araşdırın” 6 ayəsinin həqiqətinə uyğun olaraq xəbərin araşdırılması zəruri olmaqdadır. Rəsulullahın (s.ə.s.) vəfatından sonra, səhabələr arasında ahad xəbərin qəbul edilib edilməməsinə dair müxtəlif tətbiqatlar müşahidə edilməklə bərabər, təməl prinsip xəbəri gətirən şəxsin doğru və etibarlı bir adam olması, rəvayət etdiyi xəbərdə bir səhv etdiyinə dair sübut olmaması, xəbərin sübut və dəlalət baxımından ondan üstün ola biləcək bir başqa nassa zidd
4 Goldziher, İ., “Ahad”, MEB İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1993, I, s. 155. 5 a. k. ə., I, s. 349. 6 əl-Hücurat, 49 / 6). Dr. Qoşqar SƏLİMLİ 52
olmayışıdır. Xüləfay-i Raşidinin fərqli tətbiqatlarına misal olaraq, bir nənənin Hz.Əbu Bəkrdən nəvəsinə aid mirasdan pay istəməsi zamanı Muğirə b. Şubənin (r.a.) Hz.Peyğəmbərin nənəyə mirasdan altıda bir hissə veridiyinə dair xəbəri haqqında Əbu Bəkrin (r.a.) şahid istəməsi, onun da Muhəmməd b. Məsləməni şahid göstərməsi; Hz.Ömərin Məscid-i Nəbəvini genişlən- dirmə təşəbbüsü əsnasında Abbasın (r.a.) evini dövlətin şəxsi mülkü olaraq istifadə etmək istədiyi zaman meydana gələn münaqişədə 'Ubey b. Ka'bın (r.a.) Rəsulullahın (s.ə.s.) bir hədisini söyləyərək gördüyü işin doğru olmadığını xatırlatması və Hz. Əlinin hədis rəvayət edən şəxslərə and içməyi təklif etməsi kimi hadisələri göstərmək olar. Ancaq bu tətbiqatların səhabə arasında hər zaman görüldüyünü söyləmək mümkün deyildir. Məsələn, bu üç xəlifənin, bir şəxsin Hz.Peyğəmbərdən olan rəvayətini şahid, bəyyinə (açıqlama) ya da and istəmədən qəbul etdiklərini göstərən nümunələr də vardır. Ənəs b. Malik (r.a.) ilə Bəra b. Azibin (r.a.) Rəsulullahdan (s.ə.s.) rəvayət etdikləri hər şeyi bilavasitə Hz.Peyğəmbərin özündən deyil, bəzi xüsusları onun əshabından duyduqlarına və heç bir zaman yalan danışmadıq- larına dair sözləri, 7 onların bir-birlərinə etibar etmələri səbəbi ilə bir nəfərin etdiyi rəvayəti də qəbul etdiklərini göstərməkdədir. Ancaq bu hal, əshabın hər ahad xəbəri şahidsiz mənimsədiyi mənasına gəlməz; səhabələr bəzi vaxtlar şahid istəmə yoluna da müraciət etmişdirlər. Onların şahid istəmə, and içdirmə kimi tətbiqatları, bir nəfərin rəvayətinə etibar etməmələri səbəbi ilə deyil, ravinin ehtimal daxilində olan zabt qüsurunu ortadan qaldırmaq üçündür. Hz.Ömər də məhz buna görə Muğirə b. Şubədən şahid istəmişdir. 8
hərəkatları səbəbiylə insanlar arasındakı etibarın qismən yox olmağa başlaması, bəzi siyasi və etiqadi firqələrin öz fikir və görüşlərini əsaslandırmaq məqsədi ilə Hz. Peyğəmbərin adından hədis uydurmağa cürət etməsi, İslam alimlərini Rəsulullahdan (s.ə.s.) rəvayət edilən hər xəbərin ravisini həm zabtı həm də dində etibarlılığı yönündən araşdırmağa sövq etmişdir.
7 əl-Bağdadi, əl-Xətib, əl-Kifayə fi 'İlmi'r-Rivayə, (nşr: Əhməd Ömər Haşim), Beyrut 1986, s. 386. 8 Malik b. Ənəs, əl-Muvatta', “İsti'zan”, 3. Hədis elmində “Ahad” hədis anlayışı 53
Ahad xəbərin dində dəlil olub olmadığına dair görüşlərin h. I. (m. VII) əsrin sonlarına yaxın etiqadi məzhəblərin ortaya çəxması və fiqh elminin h. II. (VIII) əsrin birinci yarısında yazılmağa başlanmasıyla birlikdə ortaya çıxdığını söyləmək mümkündür. Ahad xəbərin “bir adamın rəvayət etdiyi xəbər” mənasında məfhum olaraq istifadə edilməsinə dair ilk məlumatlar Əbu Hilal əl-Əskərinin əl-Əvailində görülməkdə 9 və bu əsərdə ilk dəfə Vasil b. Ətanın (v. h. 131 / m. 748) həqiqətin dörd şəkildə bilinəcəyini söylədiyi, bunların kitab, üzərində icma edilən xəbər, ağılın hüccəti və ümmətin icması olduğu və yenə onun xəbəri xas (xüsusi) və am (ümumi) olmaq üzrə ikiyə ayırdığı bildirilməkdədir. Vasil b. Əta, insanı həqiqətə aparan bu dörd şeyin xaricində qalanların dində dəlil olmayacağını deyir. Ona görə üzərində icma edilən xəbər mütəvatir xəbər (xəbər-i am), üzərində icma edilməyən xəbər isə xəbər-i vahiddir (xəbər-i xas). Vasil b. Ətanın nəzərdə tutduğu xəbər-i vahidin lüğət mənası etibarı ilə bir nəfərin etdiyi rəvayət olduğu, Mötəzilə alimlərindən Əbul-Hüseyin əl-Hayyatın, “Biz adil bir adamın verdiyi xəbərin elm ifadə etmədiyi fikrinin tərəfdarıyıq” şəklindəki açıqlamasından da anlaşılmaq- dadır. Səhih olma şərtini daşıyan ahad xəbərin dində dəlil olduğunu deyən Şafii isə bu terminə xəbər-i xas adını verməkdə və bəzi vaxtlar xəbər-i vahid terminini bir nəfərin bir nəfərdən rəvayət etdiyi xəbər mənasında istifadə etməkdədir. Ancaq Şafiinin əsərlərində xəbəri xəbər-i xas və xəbər-i am de- yə ayrması, onun Vasil b. Ətanın istifadə etdiyi terminologiyanı davam etdirdiyini düşündürməkdədir. Əbu Hənifə və Əbu Yusuf xəbər-i vahid mafhumu haqqında heçnə deməsələr də ammənin (əksəriyyət) rəvayətinə zidd olaraq bir nəfərin rəvayətinin qəbul edilə bilinməyəcəyini bildir- mişdirlər. 10
ancaq bir nəfərin rəvayət etdiyi xəbərin nəzərdə tutulduğu, aziz və məşhur kimi xəbər növlərinin isə bunun xaricində qaldığı görülür. Buna görə ahad xəbəri rədd edən Mötəzilə ilə, onu şərtli olaraq qəbul edən Şafiinin nəzərdə tutduğu məna eyni olub, bunu bir nəfərin rəvayət etdiyi xəbər şəklində ələ
9 əl-Əskəri Əbu Hilal, əl-Əvail, Beyrut 1987, s. 255. 10 əş-Şeybani, Əbu Abdullah Muhəmməd b. Hasan b. Fərkad əl-Hənəfi, Kitabu'l- Məbsut, Beyrut 1990, I, s. 307, 308. Dr. Qoşqar SƏLİMLİ 54
almaq lazımdır. Lakin ahad xəbər deyilincə sadəcə bir nəfərin rəvayəti şəklindəki lüğət mənası deyil, ümumiyyətlə bir və ya birdən artıq ravinin rəvayət etdiyi mütəvatir səviyyəsinə çatmayan xəbər nəzərdə tutulmaqdadır. Hədisçilər, üsulçular və fəqihlər də girişdikləri təhqiqat və mübahisələrdə əsasən bu mənaya görə hərəkət etməkdədirlər. Məsələn Xətib əl-Bağdadi “mütəvatir xəbərlərin şərtlərini daşımayan xəbər” deyə dilə gətirdiyi ahad xəbərin raviləri çox olsa belə qəti elm ifadə etməyəcəyini iddia etməkdə və onu sadəcə bir nəfərin rəvayət etdiyi xəbər olaraq vəsfləndirməkdədir. 11
saymaqda, ahad xəbərlərin qəti elm ifadə etməyəcəyini söyləməkdə və səhihliyi dəqiq bilinən hədislərin mütəvatir olmaları səbəbiylə ahad xəbər hesab edilməyəcəyini bildirməkdədir. 12
Yüklə 3,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|