Elmи мяъмуяси
Yüklə 3,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ƏDƏBİYYAT
|
QISALTMALAR:
KDQ - Kitabi- Dədə Qorqud DTS - Древнетюркский словарь ES - Этимологический словарь тюркских языков
1.
Mahmud Kaşğari. Divanü luğat- it-Türk. Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan Ramiz Əsgər. I cild, Bakı, 2006. 2.
3.
“Kitabi-Dədə Qorqud”un statistik təhlili. Bakı,1999. 4.
Divanü lügat-it-Türk tercümesi . Çeviren Besim Atalay. I cilt, Ankara, 1985. 5.
Древнетюркский словарь. Ленинград, 1969. 6.
Этимологический словарь тюркских языков. Москва, 1974. 7.
Наджип Э.Н. Исследования по истории тюркских языков XI-XIV вв. Москва, 1989.
Dr. Yaqut QULİYEVA 178
In article words being is language of "Kitabi Dada Gorgud " eposes are engaged to research with some oghuz words of " Divani lughat-it-turk" of Mahmud Kashghari work. It is mentioned that, From the semantic point of view there is a semantic relation among these words. Though there are some phonetic changes in both works the relationship pf theses words from the point of content proves that the words being in both written monument are the prodect of the same sphere. But sometimes we meet with such kind of words in "Kitab Dada Gorgud" eposes language which describes not the oghuz sphere but commonturkish period.
В статье исследуется огузские слова в «Диван»е Махмуда Кашгари и некоторые слова из « Книги Моего Деда Коркуда». Становится оче- видном, что между этими словами есть семантическое общность. И это еще раз доказывает, что обе памятники плоды одного среда. Но иногда на языке «Книге Моего Деда Коркуда» обнаружевается некоторые сло- ва, которые отражают в себе не огузскую среду, а древнетюркский пе- риод.
Seyid Əzim Şirvaninin əsərlərində dini motivlər 179
SEYİD ƏZİM ŞİRVANİNİN ƏSƏRLƏRİNDƏ DİNİ MOTİVLƏR
∗
Azərbaycan mədəniyyəti tarixinə nəzər salsaq görərik ki, XII əsr Azərbaycanın “intibah dövrü” adlandırılır. Bu dövrdə digər sahələrlə yanaşı ədəbiyyat sahəsində də müəyyən nailiyyətlər əldə olunmuşdur. Bu dövrdə yaşayıb yaratmış Nizami Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Fələki Şirvani, Əbul Üla Gəncəvi və sairləri Azərbaycan ədəbiyyatına öz töhfələrini vermiş və böyük bir ədəbi məktəbin əsasını qoymuşdurlar. Daha sonralar bu ədəbi məktəbin İmadəddin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzuli, Molla Pənah Vaqif və başqa layiqli davamçıları olmuşdur. XII əsrdə əsası qoyulan bu böyük intibah məktəbi dahi Füzulidən sonra bir də XIX əsrdə özünün "ikinci intibah dövrünü" yaşadı. Bu iki intibah dövrü arasında zaman fərqindən başqa bir də təfəkkür fərqi var idi. Yəni XIX əsrə qədərki şairlər və ədiblər yalnız şərq fəlsəfəsinin və Qurani Kərimin təsiri ilə əsərlər qələmə alırdılar. .Lakin XIX əsrdən etibarən Şərq fəlsəfəsinə və Qurani Kərim əxlaqına yeni eyni zamanda yad bir dünya görüşü də əlavə olundu. Bu isə Qərb dünya görüşü idi. Şərqdə doğulan Şərq fəlsəfəsindən və Qurani Kərimdən qidalanan və Qərb fəlsəfəsinə də bələd olan XIX əsr şairlərindən biri də dahi Füzulinin layiqli davamçısı və XIX əsrin “Füzulisi” hesab olunan Seyid Əzim Şirvanidir 1 . Çoxşaxəli yaradıcılığa malik olan Seyid Əzim Şirvaninin əsərlərinin tədqiqata ehtiyacı vardır. Bu əsasən də onun dini motivli əsərlərində qabarıq şəkildə hiss olunur. Seyid Əzim Şirvani yaradıcılığının öyrənilməmiş səhifələrindən biri də onun İslam dini haqqındakı fikirləridir. Seyid Əzim haqqında tədqiqat aparan alimlərin əksəriyyəti (F.Köçərli istisna olmaqla)
∗ AMEA M. Füzuli adına Əlyazmalar institunun aspirantı. 1 Cəfərzadə Əhməd, Qəniyev Seyfəddin. Şamaxı. Bakı, 1994.səh.75 Ruslan AĞAYEV 180
onu “ateizm ruhlu” şair adlandırmışdırlar 2 . Feyzulla Qasımzadə onun yara- dıcılığındakı bəzi şerləri nümunə göstərərək qeyd etmişdir ki, Seyid Əzim bu şerləri ilə ateizmə çox yaxınlaşmışdır. 3 Düzdür onun nümunə kimi göstərdiyi şerlərin zahirinə baxsaq, buradan hər hansısa bir mənanı çıxarmaq mümkün- dür. Ancaq bu çıxarılan məna Seyid Əzim təfəkkürünün yox, onun yaradı- cılığını tədqiq edən şəxsin təfəkkürünün məhsulu olacaqdır. Məsələnin digər maraqlı tərəfi də ondan ibarətdir ki, Seyid Əzim bu cür şerləri qələmə alarkən onu “ateizm ruhlu şair” adlandıran şəxslər kimi düşünmüşdürmü? Və yaxud da Seyid Əzimin ateizm haqqında hər hansısa bir məlumatı vardırmı? Bunu isbat etmək üçün onun əsərlərindəki dini motivlərə nəzər salmaq lazımdır. Onun yaradıcılığında mühim yer tutan “Rəbiul ətfal” əsərinə qısa nəzər salsaq görərik ki, Seyid Əzim burada İslam dininin ziddinə heç bir ideya irəli sürməyib. “Rəbiul ətfal” əsərində Seyid Əzimin İslam dini ilə əlaqəli mütərəqqi görüşləri vardır. O, əsərində müraciət obyekti olaraq seçdiyi oğlu Mircəfərə nəsihətlərində onu zinadan, riyakarlıqdan, böhtandan və mey içməkdən uzaq durmağa çağırırdı. Seyid Əzimin böyüklüyü və dahiliyi ondadırki, o, özü Şiə məzhəbinin Cəfəri qoluna mənsub olasa da, oğlu Mircəfərə təqib edəcəyi yolda sərbəstlik vermiş ona əqli əldə rəhbər tutmağı məsləhət bilmişdir. Oğluna Cəfəri məzhəbini öyrənməyi məsləhət bilir, amma sonradan təqib edəcəyi yolda onu ağlı ilə baş-başa buraxır və oğluna müraciətlə belə yazırdı:
Öyrən adabi-məzhəbi-Cəfər! Demirəm mən gedən təriq ilə get, Əqli tut ol gözəl rəfiq ilə get, Sənə burhan deyil təriqi pədər, Gör nə yol getdi zadeyi Azər.
Seyid Əzim özü şiə olduğu halda əhli sünnəyə isti münasibət göstərmiş, əhli sünnəyə qarşı hər hansı ədavəti və nifrəti olmamışdır. O, şerlərində
2 Hüseynov Sadıq. S.Ə.Şirvaninin yaradıcılıq yolu. Bakı, 1977.səh.28 3 Qasımzadə Feyzulla. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı, 1966.səh.110 Seyid Əzim Şirvaninin əsərlərində dini motivlər 181
xilafət məsələsinə də toxunmuş, burada olan haqlı və haqsız nöqtələri Allahın hökmünə buraxmağı tövsiyyə etmişdir. Oğluna da bu məsələlərdə heç kimə lənət oxumamağı məsləhət bilən şair ona müraciətində belə yazırdı: ...Mən özüm şiəyəm, budur sifətim Leyk əshabə yox müxalifətim, Gər Əbubəkrlə Ömər, Osman, Zülm ediblərsə həqq edər divan, Onların barəsində etmə güman, Edər imana sui-zənn ziyan, Dilüvü saxla lənət etməkdən, Qeyri şəxsə şəmatət etməkdən...
Seyid Əzimə görə doğru söyləyən, haqqı sevən, insaf əhli və vicdan sahibi olan kəs yaxşıya yaxşı, yamana yaman deməkdən əsla çəkinmə- məlidir. Yamana yaxşı deyənlər, əyrini düz görənlər və haqqa batil deyən şəxslər zəlalətdədirlər və ömür boyu bu çirkablıqda qalacaqdırlar. O, oğluna verdiyi nəsihətlərin birində yaxşıya yaxşı, pisə pis demək, iftiradan və böhtandan qaçmaq xüsusunda belə deyirdi:
Yaxşıya yaxşı ol yamana yaman, Əsldə yaxşı olsa bir dana, Sən “yamandır”- demək deyil ziba, Sən dedin ki, deyil xəlifə Ömər, Ömərə bu kəlamidən nə zərər, Sən dedin ki, deyil imam Əli, Olmadı zaye ehtirami Əli, Dedilər Mustafanı sahirdir, Var cünunu səfihü şairdir, Tapmadı şəni Mustafa nöqsan, Yaxşını eyləmək olurmu yaman
Ruslan AĞAYEV 182
Seyid Əzimin İslama böyük xidmətlərindən biri də, sünni-şiə məsələsində birləşdirici mövqedən çıxış etməsidir. Nəzərə alsaq ki, onun dövründə avam camaat indikindən çox idi, onda görərik ki, Seyid Əzimin o dövrdə bu mövqedən çıxış etməsi nə qədər çətin bir məsələdir. Ancaq o çətinliklərdən qorxmamış, Qurani Kərimin Hucurat surəsindəki “innəməl muminunə ixvətun...”(möminlər qardaşdırlar) ayəsini əldə rəhbər tutmuş və bu yolda cəsarətlə mübarizə aparmışdır. Seyid Əzim hər iki tərəfin əbəs və bihudə yerə bir-birlərinə qərəzli münasibət göstərməsini ürək yanğısı ilə qarşılayır, onları birliyə çağırır və onların bu halına acıyaraq belə yazırdı:
Seyid Əzim yaradıcılığında hədislərə də müraciət etmişdir. Bu da heç təsadüfi deyildi, çünki dindar bir şəxs olan Seyid Əzim gözəl başa düşürdü ki, tədris vəsaiti olaraq hazırladığı "Rəbiul ətfal" əsəri uşaqlara və gənclərə xitab eləyir. Hər bir uşağın və gəncin tərbiyəsində isə peyğəmbər kəlamının xüsusi yeri vardır. Seyid Əzim də bütün bunları nəzərə almış və uşaqların təlim-tərbiyəsi üçün qələmə aldığı “Rəbiul ətfal” əsərində hədislərə də yer vermişdir. Onun “Rəbiul ətfal” əsərində müraciət etdiyi və nəzmə çəkdiyi hədislər uşaqlar və gənclər üçün çox əhəmiyyətlidir. Çünki bu hədislər sırf elmlə, vətənpərvərliklə, maariflə, qonaqpərvərliklə əlaqəli olan hədislərdir. Bundan başqa, Seyid Əzim hz. Məhəmməd (s.a.s)-in qoca qarı ilə, qonaqla, hz. Əli ilə olan və bizə hədis şəklində çatan zarafatlarını da nəzmə çəkmişdir. Seyid Əzimin qələmə aldığı bir hədisin mənası belədir: Bir gün hz. Məhəmməd (s.a.s) öz səhabələri ilə oturmuşdu və oradakılara buyurdu ki, qocalar cənnətə daxil olmayacaqlar, cənnət əhli ancaq cavanlardan ibarət olacaq. Bunu eşidən “bir qarı övrət” fəryad elədi ki, ey Allahın rəsulu mən sənə iman etmişəm, etiqadımda zərrə qədər də olsa şübhə yoxdur, gecə gündüz ibadət edirəm, belə olan halda mənim günahım nədir? Peyğəmbər (s.a.s) buna güldü və o qarıya belə cavab verdi:
Seyid Əzim Şirvaninin əsərlərində dini motivlər 183
...Dedi peyğəmbəri-sütudə-şiyəm Bilmədin ey əcuzə eyləmə qəm! Qocanı döndərib cavan eylər Sonra həqq daxili cinan eylər
Bundan başqa o, hz. Əlinin hz. Əbubəkr və hz. Ömərlə olan zarafatını da özünə məxsus şəkildə nəzmə çəkmişdir.
Sağda Siddiq, sol yanında Ömər Qaməti Mürtəza idi kütah Çün uzun ol iki vəliyullah Dedilər xəndəvü zərafətlə “Əntə fi beyninə kənuni-lənə Qalə in ləm əkun fəəntum lə” Oldular bu cəvabidən xəndan Dedilər ya Əli deyil böhtan Çünki Əhmədlə nuri vahidsən Etdiyin iddiayə şahidsən.
“Rəbiul ətfal” əsərində bu tip hədislərin və hekayələrin uşaqlara və gənclərə təlim edilməsində böyük xeyir vardır. Çunki o dövrdə dərslik kimi nəzərdə tutulan bu kitabı oxuyan hər bir uşaq bu hədisləri və hekayələri oxumaqla həm tərbiyəyə yiyələnir, həm də müəyyən bir qrammatik materialı mənimsəyirdi. Seyid Əzim öz dövrünə görə mükəmməl dini təhsil almışdır. Bəzi şəxslər kimi o, müəyyən bir təhsil sisteminin təsiri altında qalmamış 4 , həm şiə məzhəbinə, həm də sünni məzhəbinə aid dini müəssisələrdə təhsil almışdır. Biz bunun təsirini onun əsərlərində görməkdəyik. Belə ki, o, məsələlərə tərəf tutmadan yaxınlaşmış, dində əsası olmayan bəzi mövzulara öz münasibətini sərbəst olaraq bildirmişdir. Yuxarıda da xatırlatdığımız kimi, Seyid Əzim Şiə məzhəbinin cəfəri qoluna mənsub idi. Ancaq o, şiə məzhəbinin bəzi nüma- yəndələrinin xüsusi əhəmiyyət verdiyi təmtəraqlı "Aşura" mərasimlərinə öz
4 Hüseynov Sadıq . Seyid Əzim Şirvani. Bakı, 1987.səh 37 Ruslan AĞAYEV 184
etirazını bildirmiş və insanları dində heç bir əsası olmayan belə mərasim- lərdən uzaq durmağa çağırmışdır. Biz bunu onun "Sultanov Hadiyə" adlı həcvində açıq aydın görməkdəyik. Seyid Əzim dinlə əlaqəsi olmayan bu mərasimin təmtəraqlı keçirilməsinə qarşı çıxır, bu mərasimi tənqid edərək şerində belə yazırdı:
Daha sonra Seyid Əzim bildirirdi ki, əgər baş çapmaq, qan tökmək lazım olsaydı bunu ilk növbədə “rəisül-füqəra” olan alimlər edərdilər. Yox əgər onlar bunu etmirlərsə demək bu işin heç bir əhəmiyyəti və faydası yoxdur. Seyid Əzimə görə bütün bunlar cahillikdən irəli gəlir və bu çatışmamaz- lıqları ortadan qaldırmaq üçün ancaq və ancaq avam camaatı dini cəhətdən maarifləndirmək lazımdır. "Ateizmə yaxınlaşan şair" adlandırılan Seyid Əzim bəzi dini məsələlər vardır ki, burada tam mühafizəkar mövqedən çıxış etmişdir. Biz bunun təzahürlərini onun “Şamaxı babiləri” adlı həcvində görməkdəyik. O, dində dəyişiklik etmək istəyən, İslamın təməl qayda və qanunlarını rədd edən, Qurana və sünnətə qarşı çıxan babiləri tənqid edir və onların bu çürük ideyalarını pisləyərək belə yazırdı:
Seyid Əzim Şirvaninin əsərlərində dini motivlər 185
Babilər belə bir ideya irəli sürürdülər ki, ölümdən sonra dirilmək ağlasığmaz bir haldır, qəbir həyatı və qəbir əzabı isə ümumiyyətlə mövcud deyildir. Babilərə görə, dünyada olan yaradılanlar arasında Hind fəlsəfəsində olduğu kimi, bir ruh dəyişmə prosesi gedir. Seyid Əzim bir din adamı kimi bunlarla razılaşmır və hər şeyi yoxdan yaratmağa qadir olan Allahın bütün bunları ikinci dəfə də yaratmağa qadir olduğunu bildirərək belə yazırdı: Eyləyirsiz nə üçün qəbr əzabın inkar? Ki, dirilməz bu bədən vəqt ki oldu fani? Münkiri-qüdrəti-qəyyum olursuz billah Məgər acizdi verə bir də bu cismə cani? Gətirən kətmi ədəmdən hamını icazə Bir də müşküldü məgər həyy edə bu əzani?
Yeri gəlmişkən, Sovet ədəbiyyatında "ateizmə yaxınlaşan şair" adlandırılan Seyid Əzim bu dünyadan sonra müsəlmanlara xoş həyat vəd edən axirət həyatına tam varlığı ilə inanmış, bu dünyanın son olmadığını nəzərə çatdırmış, bu dünyanın axirətimiz üçün bir zəmi olduğunu bildirmiş və bu dünyadan köçməyin qəm, kədər olmadığını bildirərək fikirlərini nəzmlə belə ifadə etmişdir:
Seyid Əzim yaradıcılığında ən ziddiyətli və ən çətin başa düşülən bəhslərdən biri də onun qəzəlləridir. Çünki bu qəzəllərin əksəriyyəti sufi təliminin, vəhdəti vucud fəlsəfəsinin təsiri altında yazılmışdır. Məlum olduğu kimi, sufi təliminin təsiri altında şer qələmə alan şairlər öz şerlərində mey, meyxanə, zahid, saqi, badə və s. kimi terminlərdən istifadə etmişlər. Bu terminlərdən ibarət olan və əsl mətləbin də gizli qaldığı qəzəlləri başa düşmək və şərh etmək olduqca çətin və mürəkkəb bir işdir. Bunları təhlil etmək üçün ilk növbədə ərəb və fars dillərini, islam fəlsəfəsini və təsəvvüfünü mükəmməl bilmək lazımdır. Çox təəssüf ki, Sovet İttifaqı vaxtında nəinki Seyid Əzimi, hətta Nəsimini və Füzulini də tədqiq edən alimlər bu meyarları nəzərə almamışlar. Bu meyarların nəzərə alınmaması Ruslan AĞAYEV 186
isə onların ateistliklə ittiham olunmasına gətirib çıxarmışdır. Düzdür o dövrdə yuxarıda qeyd etdiyimiz məsələlərdən agah olan alimlər də olmuşdur. Ancaq onlar da zamanın tələbinə görə bu qəzəllərin zahirində olan mənanı əsas götürmüşlər və bu qəzəllərin əsas mənasına göz yummuşdurlar. Bunu isə zamanın tələbindən irəli gələn bir məsələ kimi qiymətləndirmək lazımdır. Onun qəzəllərində belə bir təzada rast gəlirik: Meyxanə və məscid. İlk növbədə oxucuya elə gəlir ki, Seyid Əzim meyxanəni məscidə qarşı qoyur, onu məsciddən üstün tutur və insanları şərab içməyə, meyxanə küncündə yatıb qalmağa çağırır. Amma biz onun şerlərini diqqətlə nəzərdən keçirsək görərik ki, bu heç də belə deyil. Bu məsələdə Seyid Əzim meyxanəni məscidə qarşı qoymaqla onu heç də təbliğ etmək istəməmişdir. Onun qəzəllərindəki “məscid” məfhumunu hər cür insanın ibadət etdiyi yer kimi, “meyxanə” məfhumunu isə hal əhli olan insanların könüllərini Allah (c.c) eşqi ilə doldurduqları bir yer kimi qiymətləndirmək lazımdır 5 . O, meyxanə, məscid və başqa təzadları yaratdıqdan sonra qəzəllərindəki bu gizli rəmzlərin hansı mənaya gəldiyinə işarə edərək və bunları dərk etməyin xüsusi əhəmiyyətinin olduğunu vurğulayaraq belə yazırdı:
Seyid Əzimin ilk baxışda badəpərəstliyi təbliğ edən şerlərinə də rast gəlmək mümkündür. Sanki o, burada badəpərəstliyi təbliğ edir və insanlara şərabın verdiyi xeyirlərdən söhbət açır. Ancaq biz bunun belə olmadığını onun şerlərinin işığında görməkdəyik. Misal üçün onun aşağıdakı şerinə nəzər salaq. Vaiz demə ki əldən alır əqli piyalə Badə gətirər mərdümi hüşyarı kəmalə Sən özgə günah eyləmə iç badeyi gülfam Ondan nə günah olsa mənə eylə həvalə.
5 Cebecioğlu Ethem. Tasavvuf terminləri və deyimləri sözlüğü. “Anka” yayınları, Ankara, 2004. səh. 45
Seyid Əzim Şirvaninin əsərlərində dini motivlər 187
Şerin zahiri mənasına görə hökm versək, Seyid Əzim burada əsas mənanı üçüncü misrada verir ki, burada da badənin içilməsinə şərt qoyur və ondan sonra onu içən şəxsin günahlarını öz üzərinə götürür. Ancaq onun qoyduğu şərt çox ağır və məsuliyyətli bir şərtdir. “Özgə günah” deyəndə Seyid Əzim oğurluq, iftira, yalan, qeybət, zina, qul haqqı və sair kimi günahları nəzərdə tuturdu ki, bunları da etmədən ancaq şərab içərək günah eyləyən insan tapmaq çox çətindir. Şair burada meyi ön plana çəkməklə meydən də böyük günahların olmasını nəzərə çatdırır. Onu da nəzərdən qaçırmamaq lazımdır ki, əgər sərxoşluq şəxsi problemdirsə və ondan cəmiyyətin tək-tək fərdləri əziyyət çəkirsə, yuxarıda sadaladığımız oğurluq, iftira, qeybət, yalan, zina və sair kimi “özgə günahlar” cəmiyyət üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən problemdir və bundan bütün cəmiyyət əziyyət çəkir. Bundan başqa, Seyid Əzim sırf şərabı tənqid edən xüsusi bir şer də qələmə almışdır. “Şərab haqqında” adlı bu şerində o, şərabın cəmiyyətə verdiyi ziyanlardan bəhs edir, şərabı ağlı örtən bir “hicab” adlandırır 6 və şərabın ilahi hökmlə qadağan olunduğunu bildirərək belə yazırdı: İçmə şərabi-nabı ki, ümmül fəsaddır, Hər fitnədən şərab fəsadı ziyaddır, İçmə onu ki, içmədi peyğəmbəri xuda, İçmə onu ki, içmədi sultani övliya.
Biz bu mülahizələrlə Seyid Əzimi tamamilə pak və təmiz bir nöqtəyə çıxarmaq fikrində deyilik. Bizim məqsədimiz Seyid Əzim yaradıcılığının tək bir yöndən deyil, müxtəlif yönlərdən ələ alınmasının vacibliyini göstərməkdir. Bu zaman biz obyektivliyə nə qədər əhəmiyyət versək, Seyid Əzim yaradıcılığına da bir o qədər mükəmməl yiyələnmiş olarıq. Seyid Əzim Şirvani yaradıcılığını düzgün tədqiq etmək, gələcək nəsilə olduğu kimi çatdırmaq (sovetlər dönəmindəki kimi yox) çox çətin və zəhmət tələb edən bir işdir. Bu isə iki səbəbdən irəli gəlir. Bunlardan birincisi, onun əsərlərindəki ziddiyyətli məqamlar, ikincisi isə əsərlərinin həcmcə böyük olmasıdır. Firudin bəy Köçərlinin təbiri ilə desək “Azərbaycan şairlərindən heç biri onun qədər əsər qələmə almayıbdır. Buna görə də, onu rusların
6 Hüseynov Sadıq. Seyid Əzim Şirvani. Bakı, 1987. səh 6 Ruslan AĞAYEV 188
Puşkininə, ingilislərin Bayronuna və polyakların Miskeviçinə bərabər tutmaq lazımdır
7 .” O, öz ədəbi irsi ilə sağlığında bu dünyaya səs salıb axirət dünyasına da üz ağlığı ilə gedən dahilərimizdəndir.
7 Köçərli Firudin. Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, 1981, səh. 97. |